Рычард Ільвінае Сэрца: вялікі француз на троне ў Англіі

Гэты загадкавы чалавек, які быў адначасова каралём-ваяром і пісаў балады па-французску, стаў нацыянальным сімвалам Англіі, хаця вельмі рэдка бываў у ёй. Рычард быў і крыжаносцам, чыя спадчына пераўзыходзіць яго бітвы.

—

Паўстаньні супраць бацькі

Рычард нарадзіўся 8 верасьня 1157 году як трэці сын караля Англіі Генрыха II і Элеаноры Аквітанскай. Яго раньнія гады былі сфармаваныя бурным асяродзьдзем велізарнай Анжуйскай імпэрыі, якая распасьцерлася ад межаў Шатляндыі да Пірэнэяў на поўдні Францыі.

З раньняга ўзросту Рычард дэманстраваў відавочную цікавасьць да рыцарскай культуры таго часу. Выхаваны ў асноўным на тэрыторыі сваёй маці ў Аквітаніі, што ў сёньняшняй Францыі, Рычард знаходзіўся пад глыбокім уплывам аквітанскай культуры. Гэта разьвіла ў ім прыхільнасьць да яе традыцыі трубадураў і свабоднае валоданьне аквітанскай мовай.

Адносіны караля Генрыха II з дзецьмі былі, мякка кажучы, складанымі. Шырокія тэрыторыі караля і ягоныя метады кіраваньня, якія часта ўключалі сутыкненьне аднаго сына з іншым у пытаньнях спадчыны і адказнасьці, стварылі перадумовы для глыбокага сямейнага разладу.

Да канца 1170-х гадоў напружанасьць у сям'і дасягнула апагею. Істотным фактарам, які спрыяў беспарадкам, было нежаданьне караля Генрыха II даць сваім сынам якія-небудзь істотныя паўнамоцтвы на тэрыторыях, якія ён ім прызначыў. Акрамя таго, раманы Генрыха з палюбоўніцамі толькі павялічылі разрыў паміж бацькам і сынамі.

Першае паўстаньне 1173-1174 гадоў было ня толькі сямейнай справай. Яно мела больш шырокія палітычныя наступствы. Сыны заручыліся падтрымкай вядомых дзеячоў, такіх, як Вільгельм I Шатляндскі і розных рэгіянальных магнатаў як у Англіі, так і на анжуйскіх тэрыторыях у Францыі. Паўстаньню, аднак, не наканавана было скончыцца поспехам.

Да 1183 году ўспыхнуў яшчэ адзін канфлікт, на гэты раз галоўным чынам паміж Рычардам і ягоным братам Гэнрыхам, за кантроль над Аквітаніяй. Канфлікт быў нядоўгім, бо Гэнрых нечакана памёр у чэрвені таго ж году.

Дынастыі Англіі ад заваёвы нарманамі да Карла ІІІ. 1000 гадоў непарыўнай кроўнай пераемнасьці

Роля Рычарда ў Трэцім крыжовым паходзе

Хоць ягонае кіраваньне было адносна кароткім (ахоплівала ўсяго дзесяць гадоў з 1189 па 1199), удзел Рычарда І у гэтым канкрэтным крыжовым паходзе стаў легэндарным, які сфармаваў уяўленьне пра караля на стагодзьдзі.

Непасрэдным каталізатарам Трэцяга крыжовага паходу стаў захоп Ерузалему мусульманскім палкаводцам Саладзінам у 1187 годзе. Вестка аб падзеньні Сьвятога гораду пракацілася ва ўсім хрысьціянскім сьвеце і выклікала заклікі да ваеннага адказу. Для Рычарда, які ўжо заслужыў рэпутацыю мужнага ваяра ў Эўропе, крыжовы паход даваў магчымасьць прадэманстраваць сваё баявое майстэрства ў вялікім маштабе.

Першы крыжовы паход, які выратаваў ад ісламізацыі Еўропу

Пасьля ўзыходу на трон у 1189 годзе Рычард пачаў шырокую падрыхтоўку да крыжовага паходу. Гэта прадугледжвала як дыпляматычныя, так і фінансавыя дамоўленасьці. Каб сабраць сродкі, ён прадаваў пасады шэрыфа і іншыя афіцыйныя пасады.

Вядомая заява, што ён прадаў бы сам Лёндан, калі б знайшоў пакупніка. Рычард таксама дасягнуў мірнага пагадненьня з каралём Францыі Філіпам II для забесьпячэньня бясьпекі тэрыторый Рычарда ў сучаснай Францыі падчас ягонай адсутнасьці.

Па дарозе ў Сьвятую Зямлю флот Рычарда быў папсаваны вялікім штормам. Ягоная нявеста, Берэнгарыя Наварская, і яго сястра, Жанна Ангельская, знайшлі прыстанішча на Кіпры. Аднак зь імі жорстка абыходзіўся кіраўнік выспы Ісаак Комнін. У адказ Рычард хутка захапіў выспу і дадаў яе да сваіх уладаньняў.

Калі кароль трапіў у Левант, ён хутка пагрузіўся ў працяглую аблогу Акры, жыцьцёва істотнага партовага гораду. Пад ягоным кіраўніцтвам і сумесна з іншымі сіламі крыжакоў горад быў узяты ў ліпені 1191 году.

Пасьля падзеньня Акры Рычард вырашыў рушыць на поўдзень да Ерузалему. Падарожжа стала сьведчаньнем ягонай ваеннай кемлівасьці. Ён умела абараняў сваю армію ад сілаў мусульманіна Саладзіна. Кульмінацыяй гэтага стала бітва пры Арсуфе 7 верасьня 1191 году, дзе сілы Рычарда атрымалі значную перамогу над войскам Саладзіна.

Адным з самых спрэчных рашэньняў падчас крыжовага паходу Рычарда было рашэньне ня браць у аблогу Ерузалем у 1192 годзе. Нягледзячы на тое, што Рычард двойчы набліжаўся да Сьвятога гораду, ён палічыў, што нават калі яны і захопяць Ерузалем, у іх ня хопіць чалавечай сілы, каб утрымаць яго. Замест гэтага ён вырашыў аб'яднаць дзяржавы крыжакоў уздоўж узьбярэжжа.

Крыжовы паход фактычна скончыўся Яфскім мірам. У той час як Ерузалем заставаўся пад кантролем мусульманаў, хрысьціянскія пілігрымы атрымалі доступ у Сьвяты горад. Прыбярэжныя гарады ад Тыра да Яфа былі прызнаныя ўладаньнямі крыжакоў.

Для Англіі і яе анжуйскіх тэрыторыяў адсутнасьць караля прывяла да адміністрацыйных праблемаў, што падрыхтавала глебу для канчатковага вяртаньня Рычарда.

Палон Рычарда аўстрыйцамі і наступны выкуп

Гісторыя пачалася напрыканцы 1192 году, калі Рычард спрабаваў вярнуцца ў свае ўладаньні пасьля Яфскай дамовы. Ён выбраў сухапутны шлях праз панаваньне варожых караблёў у Міжземным моры. Рычард інкогніта прайшоў праз Цэнтральную Эўропу. Улічваючы напружанасьць у адносінах з некаторымі эўрапейскімі лідэрамі, асабліва Леапольдам V, герцагам Аўстрыі, і імпэратарам Сьвятой Рымскай імпэрыі Гэнрыхам VI, гэта было падарожжа амаль з прадказальным канцом.

У сьнежні 1192 году каля Вены ён быў схоплены войскамі Леапольда V. Герцаг Аўстрыі абвінаваціў Рычарда ў арганізацыі забойства свайго стрыечнага брата Конрада Манферацкага.

Леапольд перадаў Рычарда імпэратару Гэнрыху. А той бачыў у палёне Рычарда сродак аслабіць Анжуйскую імпэрыю і папоўніць сваю казну.

За вызваленьне Рычарда патрабавалася каласальная сума — 150 тысячаў марак, што ў 2-3 разы перавышала гадавы прыбытак ангельскай кароны. Навіна пра палён Рычарда выклікала шок ва ўсім каралеўстве. Элеанора Аквітанская, ягоная маці, узначаліла намаганьні па зборы неабходных сродкаў. Падаткі былі павялічаныя, касьцельныя скарбы былі канфіскаваныя або закладзеныя, а землеўладальнікаў прымусілі даваць вялікія кантрыбуцыі.

Згодна з папулярнай легэндай, калі вестка пра захоп Рычарда дайшла да ягонага двара, ягонае месцазнаходжаньне заставалася страшэннай таямніцай. Блондэль, сябар і трубадур караля, адправіўся на небясьпечныя пошукі па Цэнтральнай Эўропе. Ён падарожнічаў ад замка да замка і сьпяваў песьню, вядомую толькі яму і Рычарду. Кульмінацыйны момант гісторыі здарыўся ў замку ў аўстрыйскіх Альпах. Калі Блондэль пачаў сваю песьню, голас са сьценаў замка — голас караля Рычарда — скончыў прыпеў. Адкрыцьцё ў канчатковым выніку прывяло да перамоваў аб вызваленьні Рычарда.

Па вяртаньні ў Англію ў сакавіку 1194 году Рычард быў сустрэты радаснымі ўрачыстасьцямі. Ён ужо стаў легэндай падчас сваёй адсутнасьці.

Нечаканая сьмерць у Францыі

Жыцьцё караля Англіі Рычарда I, які славіўся доблеснымі подзьвігамі ў Сьвятой Зямлі і рыцарскімі ідэаламі, якія ён увасабляў, раптоўна і нечакана абарвалася на французскай зямлі.

Пасьля вызваленьня з палёну і вяртаньня ў Англію Рычард зноў зьвярнуў увагу на свае французскія тэрыторыі. Гэтыя землі апынуліся пад пагрозай з боку Філіпа II, караля Францыі.

Вясной 1199 году кароль Рычард узяў у аблогу невялікі, здавалася б, малаістотны замак Шалю-Шаброл у Лімузэне. Што менавіта стала прычынай гэтай канкрэтнай аблогі, застаецца прадметам гістарычных дэбатаў і сёньня. Адно з папулярных меркаваньняў сьведчыць аб тым, што мясцовы лорд знайшоў схаваны скарб, які па феадальным законе часткова належаў яго сюзэрэну — у дадзеным выпадку Рычарду. Калі скарб не быў перададзены, Рычард успрыняў гэта як здраду.

Назіраючы за ходам аблогі, кароль Рычард вырашыў не апранаць поўныя кальчужныя дасьпехі. Было вядома, што ў замку ёсьць толькі два рыцары і звычайныя месьцічы. Увечары 25 сакавіка 1199 году, калі кароль ішоў па перыметры замка, у яго трапіла арбалетная страла, якую выпусьціў акурат адзін з рыцараў у Шалю-Шаброл.

Нягледзячы на своечасовую дапамогу, рана на плячы стала гангрэнознай. Кажуць, што напярэдадні ён памілаваў і вызваліў ад пакараньня рыцара П’ера Базыля, які застрэліў яго, хаця гэты аповед, прасякнуты рыцарскім духам, можа быць упрыгожаньнем пазьнейшых летапісцаў.

Кароль Рычард Ільвінае Сэрца памёр ад атрыманых ранаў 6 красавіка 1199 году.

«Французскі кароль»

Гэта зьява кідае выклік нашаму агульнапрынятаму разуменьню сярэднявечнага каралеўства. Каб зразумець адсутнасьць Рычарда ў Англіі, вельмі істотна ўсьвядоміць характар Анжуйскай імпэрыі. Да таго часу, як Рычард узышоў на трон у 1189 годзе, Анжуйскія ўладаньні месьціліся ад межаў Шатляндыі да Пірэнэяў на тэрыторыі сучаснай Гішпаніі. Англія была толькі адным кампанэнтам, хаця і багатым ды істотным, гэтай велізарнай агламерацыі тэрыторыяў.

Да моманту ўступленьня на пасад Рычард быў больш кантынэнтальным прынцам, чым ангельскім манархам з пункту гледжаньня ягоных асабістых прыхільнасьцей.

Гады крыжовага паходу і палёну далучыліся да шэрагу іншых гадоў, калі Рычарда ня бачылі ў Англіі. Пасьля свайго вызваленьня ў 1194 годзе ўвага Рычарда была ў значнай ступені занятая справамі на кантынэнце. Геапалітычныя варункі таго часу патрабавалі прысутнасьці і непасрэднага кіраўніцтва Рычарда на гэтых тэрыторыях, асабліва ўлічваючы значэньне такіх мейсцаў, як Нармандыя і Аквітанія, у сістэме Анжуйскай улады.

Ад замкаў Анжу да двароў Аквітаніі, напоўненых трубадурамі, імпэрыя ўяўляла сабой зьліцьцё аквітанскай, старафранцузскай, нармандзкай, брэтонскай і, вядома, старажытнаангельскай моваў.

Рычард  вырас у герцагстве Аквітанія, зямлі, вядомай сваімі паэтычнымі і рыцарскімі традыцыямі. Нягледзячы на тое, што Рычард, несумненна, меў пэўныя веды ў ангельскай мове, яго асноўнай мовай была старафранцузская, мова анжуйскай арыстакратыі і большай часткі эўрапейскай шляхты таго часу.

Фонам моўнага асяродзьдзя Рычарда была, вядома, Нарманская заваёва Англіі 1066 году. З уладай Вільгельма Заваёўніка нармандзкая мова (адзін з варыянтаў старафранцузскай мовы) стала галоўнай мовай ангельскага двара, бюракратыі і касьцёла. Ангельская стала другараднай.

Сам Рычард пісаў вершы і п'есы, асабліва падчас знаходжаньня ў палёне, пісаў, вядома, па-французску.

Ангельскі кароль Рычард І пахаваны ў Францыі.