Іран: што бывае, калі ўлада знаходзіцца ў руках аднаго чалавека 31 год

Ці здольная незмяняльная ўлада пабудаваць дзяржаву для народа?

Гледзячы сёння на Іран, цяжка паверыць, што яшчэ паўстагоддзя таму гэта была свецкая дзяржава. Жанчыны насілі купальнікі і міні-спадніцы, свабодна размаўлялі з мужчынамі, атрымлівалі адукацыю, і ў цэлым краіна трымала курс на захад, лічыўся адной з найбольш прагрэсіўных краін у мусульманскім рэгіёне.
Усё змянілася ў адзін момант. І цяперашні кіраўнік Ірана непасрэдна прыклаў да гэтага сваю руку.


Не, гаворка не пра прэзідэнта краіны. Прэзідэнты ў Іране якраз мяняюцца з зайздроснай сталасцю. Яны паспяхова абіраюцца на 4 гады і не могуць займаць пасаду больш двух тэрмінаў запар.
Цяперашні прэзідэнт Хасан Рухані, чый другі тэрмін падыходзіць да канца, вельмі хутка павінен перадаць паўнамоцтвы таму, каго абярэ народ і ... яшчэ адзін чалавек. Вось пра гэтага чалавека і хацелася б распавесці.

Тысячы ахвяр для будаўніцтва «справядлівага грамадства, без гвалту і прыгнёту»

Сапраўды, ёсць у Іране той, чые рашэнні беспярэчныя, а паўнамоцтвы вышэй любога прэзідэнта — вярхоўны кіраўнік.


Алі Хаменеі кіруе краінай вось ужо 31 год. Яго ўлада бязмежная, ні адно важнае для краіны рашэнне не прымаецца без яго адабрэння. Ён кантралюе ўсе асноўныя рычагі дзяржаўнай улады: суды, войска і сродкі масавай інфармацыі, бо менавіта ён прызначае кіраўнікоў судовай сістэмы, дзяржаўнага радыё і тэлебачання, рэгулярных узброеных сіл і элітнага Корпуса вартавых ісламскай рэвалюцыі. Нават абраны народам прэзідэнт павінен праходзіць узгадненне з Хаменеі.
У распараджэнні Хаменеі знаходзяцца і велічэзныя эканамічныя рэсурсы: ён вырашае, куды накіраваць даходы ад нафты і нават сродкі дабрачынных фондаў краіны, распараджаецца шматмільённымі грашовымі ахвяраваннямі, прызначанымі для рэлігійных святынь Ірана.
Ну і, вядома, усяляк кантралюе жыццё простых іранцаў, іх рэлігійныя перакананні і ўклад.
Але як жа так здарылася, што некалі свецкая краіна раптам ператварылася ў апірышча рэлігійнага фанатызму?
Усе памяняла ісламская рэвалюцыя 1979 года. Ранейшы рэжым быў скінуты адыёзнымі ісламістамі і абвешчана Ісламская рэспубліка Іран, у якой улада аддавалася пажыццёваму Вярхоўнаму кіраўніку. Тады ім стаў папярэднік Хаменеі з сугучным імем Хамейні. Сам жа Хаменеі ў гэты час быў у авангардзе падзей, з'яўляючыся верным паслядоўнікам і вучнем кіраўніка.
Пад лозунгам будаўніцтва «новага справядлівага грамадства, без гвалту і прыгнёту» ў краіне разгарнуліся масавыя рэпрэсіі. Былыя міністры, губернатары і высокапастаўленыя вайскоўцы былі прысуджаныя да смерці. У першыя пяць гадоў дыктатуры пакаралі смерцю не менш за 9 тысяч іранцаў. За мяжой агенты Ісламскай Рэспублікі ліквідавалі не менш за 60 палітычных эмігрантаў.
Паралельна шыіцкія багасловы ўзяліся аднаўляць «скрэпы». Пад забарону трапілі заходняя мода, кінематограф і творы літаратуры. Жанчын абавязалі насіць традыцыйную мусульманскую вопратку. Шлюбная здрада, ужыванне алкаголю і наркотыкаў сталі крымінальнымі злачынствамі. У краіне закрывалі навучальныя ўстановы, пазбаўлялі працы нелаяльных выкладчыкаў, журналістаў і работнікаў культуры.
Масавыя пакаранні сталі часткай іранскай штодзённасці.

Калі Канстытуцыя не перашкода

І Хаменеі, вядома, актыўным ажыццяўляў новыя ідэі. Шматгадовая вернасць свайму настаўніку, які стаў вярхоўным кіраўніком Ірана, акупілася з лішкам.
Аятала запрасіў Хаменеі на працу ў новы рэвалюцыйны ўрад, дзе ён займаў розныя адказныя пасады: некаторы час быў міністрам абароны, пасля пачатку Ірана-Іракскай вайны кіраваў корпусам вартавых ісламскай рэвалюцыі, затым, дзякуючы сваім выдатным прамоўніцкім здольнасцям, атрымаў уплывовую пасаду кіраўніка пятнічнай малітвы ў Тэгеране. Ну а пазней з лёгкай рукі свайго апекуна балатаваўся ў прэзідэнты і заставаўся ім да смерці кіраўніка ў 1989-м.
Неўзабаве Хаменеі сам аказаўся на гэтай пасадзе. Дарэчы, для гэтага прыйшлося злёгку «падправіць» Канстытуцыю.
Справа ў тым, што ў Хаменеі, каб стаць вярхоўным кіраўніком, не хапала, так бы мовіць, рэлігійных рэгалій – ён не быў нават аяталай, тады як на гэтай пасадзе павінен быў быць марджа (вялікі аятала). Але яго папярэднік так хацеў пакінуць пасля сябе пост менавіта Хаменеі, што за тры месяцы да сваёй смерці ўнёс змены ў асноўны закон —як вядома, для кіраўнікоў з неабмежаванай уладай гэта не складана.
І Хаменеі не падвёў, працягнуўшы справу свайго настаўніка. Па ўсёй краіне і нават за мяжой ён пасадзіў разгалінаваную сетку «рэлігійных камісараў», якія сталі яго «вачыма і вушамі». Крытыка ў адрас кіраўніка непазбежна караецца турэмным зняволеннем. Дасталася нават роднаму брату Хаменеі, які ў сваёй пропаведзі асмеліўся негатыўна выказацца аб занадта шырокіх уладных паўнамоцтвах Вышэйшага кіраўніка. Ён быў збіты блізкімі да кіраўніка вайскоўцамі.
Наогул з любымі правы і свабодамі ў краіне, мякка кажучы, не вельмі. У рэйтынгу свабоды друку Іран займае 170-е месца з 180. Цэнзуры падвяргаецца нават інтэрнэт. У апошнім штогадовым дакладзе Amnesty International адзначаецца, што ў Іране «органы бяспекі ў парушэнне права ўжываюць гвалт са смяротным зыходам, каб здушыць акцыі пратэсту, пры гэтым былі забітыя сотні пратэстоўцаў і тысячы адвольна арыштаваныя». Гучаць таксама абвінавачванні ў выкарыстанні катаванняў у адносінах да палітычных зняволеных (аж да жорсткага згвалтавання).
Сексуальныя меншасці таксама падвяргаюцца крымінальнаму пераследу. Прычым пакараць смерцю могуць нават непаўналетніх.
Наогул Іран займае другое месца ў свеце (пасля Кітая) па колькасці смяротных прысудаў. Напрыклад, у 2006 годзе ў краіне былі пакараныя не менш 215 чалавек, у тым ліку сямёра непаўналетніх.

Інфляцыя і беспрацоўе

Але, можа, жорсткасць рэжыму апраўдвае эканамічны дабрабыт грамадзян? Ды дзе там. Краіна, багатая прыроднымі рэсурсамі (займае другое ў свеце месца па здабычы нафты сярод краін АПЕК), аказалася не ў стане забяспечыць годны ўзровень жыцця сваіх грамадзян.
Калі яшчэ ў 60-70-х гадах Іран ушчыльную падбіраўся да «топ-10» сусветных эканомік, дзе ВУП на душу насельніцтва рос у разы хутчэй, чым у Кітаі ці Паўднёвай Карэі, то цяпер, аказаўшыся ў ізаляцыі па віне рэлігійных фанатыкаў, краіна планамерна скочваецца ўніз.
Нават паводле афіцыйных звестак, узровень інфляцыі ў 2020 годзе, паводле прагнозу, павінен скласці 31%, А беспрацоўя – 17,4%.
Не ладзіцца і барацьба з карупцыяй. У індэксе ўспрымання карупцыі Transparency International за 2019 год Іран знаходзіцца на 146-м месцы з 180.
Анастасія Зелянкова, gazetaby.com (пераклад НЧ)