Пужалка амерыканскага імперыялізму для савецкіх грамадзян. Сёння Дактрыне Манро — 200 гадоў

2 снежня 1823-га пяты прэзідэнт Злучаных Штатаў Амерыкі Джэймс Манро ў сваім пасланні нацыянальнаму кангрэсу агучыў прынцыпы, на якія мусіць абапірацца знешняя палітыка ЗША. Мала заўважная на першых этапах свайго існавання, у далейшым гэтая дактрына пакінула вялікі ўплыў на гісторыю і ў значнай ступені спрычынілася да фармавання сучаснага свету. 

За савецкім часам гэтая дактрына лічылася за хрэстаматыйны прыклад амерыканскага імперыялізму. І хоць зерне імперыялізму там, сапраўды, было, але, як модна цяпер казаць, «не ўсё так адназначна». Дактрына Манро была, перш за ўсё, спробай абараніць сябе і сваіх суседзяў па кантынентах ад імперыялістычных памкненняў іншых дзяржаў.

Вялікія праблемы маладой дзяржавы

Вайна за незалежнасць у канцы XVIII стагоддзя хоць і прынесла свабоду былым брытанскім калоніям у Паўночнай Амерыцы, але каштавала вельмі дорага. Чалавечыя страты дасягалі 9% насельніцтва. Эканоміка знаходзілася ў глыбокім заняпадзе. Да гэтага дадаваліся праблемы, якія ўтвараў брытанскі ваенны флот амерыканскаму марскому гандлю. І ня тое, каб брытанцаў цікавілі амерыканскія тавары. Каралеўскі флот меў іншы інтарэс: гвалтоўную вярбоўку амерыканскіх мараходаў у свае экіпажы, у якіх на фоне вайны з напалеонаўскай Францыяй адчувалася вялікая нястача людскіх рэсурсаў.  Брытанцам катастрафічна бракавала людзей для вядзення вайны на моры, і гэтую нястачу яны кампенсавалі праз захоп амерыканскіх гандлёвых мараходаў. 

Гэтыя ды іншыя крыўды, якія наносілі брытанцы грамадзянам Злучаных Штатаў, а таксама праблемы з межамі (асабліва на поўначы — у раёне Вялікіх Азёраў) прывялі да таго, што 18 чэрвеня 1812-га, за шэсць дзён да таго, як на іншым канцы свету Напалеон атакаваў Расію, ЗША абвясцілі вайну Брытаніі. Хоць яна і ўвайшла ў гісторыю, як Вайна 1812-га, расцягнулася яна аж да пачатку 1815-га. 

Крыві ў той вайне было шмат, чаго нельга казаць наконт сэнсу. Мала хто разумеў, якія мэты стаяць перад удзельнікамі канфлікту. Амерыканскія войскі некаторы час, увогуле, лічылі, што яны ваююць супраць індзейцаў, а не брытанцаў. А сваю самую славутую перамогу (разгром брытанскага экспедыцыйнага корпусу пад Новым Арлеанам) амерыканцы атрымалі ўжо пасля падпісання мірнай дамовы. Праблема была ў тым, што дамова гэтага была падпісана ў бельгійскім Генце, і яе проста не паспелі даставіць у Паўночную Амерыку да пачатку бітвы.

Вайна завяршылася захаваннем статус-кво, то-бок не вызначыла пераможцу. Брытанцы працягнулі чыніць крыўды маладой амерыканскай дзяржаве. Злучаныя Штаты ўсё яшчэ заставаліся ў сітуацыі эканамічнага крызісу, а пытанне рабаўладання ўжо тады пагражала нацыі расколам — ня самыя лепшыя пазіцыі для моцнай знешняй палітыкі. 

Як Амерыка выціснула з сябе рабства

А тут яшчэ дадаліся новыя праблемы: Францыя, якая аднавіла манархію і інтарэс да калоній у Новым Свеце, і Расія, якая бадзёра білася аб скалы ўзбярэжжа Аляскі і навакольных выспаў, каб замацаваць на іх свае апорныя пункты і рушыць далей у паўднёвым кірунку. У такой сітуацыі пытанне, як далей будаваць сваю знешнюю палітыку, набыло вялікую актуальнасць для амерыканскіх палітыкаў, якія таксама трымалі ў галовах перспектывы ўжо ўласнай экспансіі ў розных кірунках Паўночнаамерыканскага кантыненту.

Перспектывы свяшчэнных мізальянсаў

Магчымай опцыяй у такой сітуацыі было б заключэнне альянсу з якой-небудзь моцнай еўрапейскай краінай, каб сумеснымі высілкамі вырашаць узніклыя праблемы. Але праблемы ўзнікалі ўжо на моманце самой задумкі: надта розныя былі ня толькі інтарэсы, але й дзяржаўныя лады. Дэмакратычнай рэспубліцы Злучаных Штатаў было вельмі цяжка знайсці агульную мову з дыктатарскімі манархіямі Еўропы. 

Французы, аднавіўшы дынастыю Бурбонаў, планавалі пакрыць манархіямі тэрыторыю Гішпанскай Амерыкі, дзе ў той момант ішла вайна за незалежнасць. У прыватнасці, у іхніх планах было ўсталяваць манархію ў Аб’яднаных правінцыях Рыё дэ ля Пляты (будучая Аргенціна). Гэтыя планы йшлі насуперак ідэалам і каштоўнасцям Злучаных Штатаў. Ды й французы самі разумелі, што ЗША на іхнім шляху — гэта перашкода, а не патэнцыйны саюзнік.

Дзіўным чынам, расійскі цар Аляксандр І даволі па-сяброўску ставіўся да маладой амерыканскай дэмакратыі і нават выказваў спадзяванні, што ЗША з цягам часу далучацца да Свяшчэннага Альянсу. Той быў заключаны ў 1815-м паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй, а ў далейшым аб’яднаў вакол сябе і іншыя манархіі Еўропы. Але дзіўна было спадзявацца на такое, улічваючы, што галоўнай мэтай гэтага супер кансерватыўнага альянсу з’яўлялася спыненне распаўсюду лібералізму і секулярызму — тых каштоўнасцяў, якіх прытрымліваліся паўночныя амерыканцы. Як сведчаць дакументы той эпохі, расійскі цар проста кепска ўяўляў, на якіх прынцыпах трымалася палітычная мадэль Злучаных Штатаў. 

Колькі разоў Захад ратаваў «Магутную краіну», або Пра што маўчаць вялікадзяржаўныя падручнікі

Да таго ж, памкненне Расіі замацаваць за сабой манапольнае права на карыстанне ўсімі «нішцякамі» (такімі як лоўля рыбы, паляванне на кітоў, гандаль пушнінай) паўночна-заходняга ўзбярэжжа да 51 градусу паўночнай шыраты, ішло насуперак памкненням амерыканцаў. У адказ на гэты крок расійскага цара, Джон Кўінсі Адамс — былы амбасадар ЗША ў Расіі, будучы (шосты) прэзідэнт ЗША, а ў той час — дзяржсакратар і адзін з асноўных аўтараў Дактрыны Манро — пісаў: «Злучаныя Штаты ня могуць прызнаць аніводнай часткі гэтых прэтэнзіяў».

У такой сітуацыі, калі з-за акіяну даносілася драпежнае шчоўканне зубоў імперыялістычных манархіяў, паўночным амерыканцам заставалася адно што абіраць нейтралітэт. Ён дазваляў пазбегнуць дзіўнага палітычнага мізальянсу паміж лібераламі і якой-небудзь тыраніяй (ці, нават, групай тыраніяў). Больш за тое, нейтралітэт здымаў рызыку быць уцягнутымі ў чарговую еўрапейскую заваруху, на якія той кантынент, як добра ведалі амерыканцы, быў надта багатым.

Мы не чапаем вас, а вы не чапайце нас

У кастрычніку 1823-га былы прэзідэнт ЗША Томас Джэферсан у сваім лісце да Манро, для якога ён быў несумнеўным аўтарытэтам, вызначыў два пункты, якія падаваліся яму найбольш істотнымі для амерыканскай знешняй палітыкі. Першае: ня лезці ва ўсе гэтыя еўрапейскія замутні. Другое: не дапускаць, каб Еўропа ўмешвалася ў заакіянскія справы.

Калі Манро крыху больш чым праз месяц агучваў тэкст Дактрыны, акцэнт у ім быў зроблены менавіта на гэтых прынцыпах. Дактрына фармулявалася наступным чынам:

Такім чынам, праз Атлантыку праводзілася мяжа, непераадольная для ваенных экспедыцыяў. Бот еўрапейскага жаўнера ня мусіў больш ступаць на тэрыторыі свабодных дзяржаваў Новага Свету, але й амерыканцы не маглі накіроўваць свае войскі ў Еўропу, Пры гэтым, праўда, амерыканцы пагаджаліся з існаваннем тых еўрапейскіх калоніяў у Новым Свеце, якія утварыліся раней і працягвалі заставацца пад уладай адпаведных дзяржаваў.

Істотным было не толькі тое, што амерыканцы «бралі самаадвод» у праве быць часткай еўрапейскай палітыкі, але і тое, што яны бралі пад свае гарантыі бяспеку тых маладых дзяржаў Лацінскай Амерыкі, якія ці толькі што набылі незалежнасць, ці былі ў працэсе яе набыцця. Гэта давала магчымасць лацінаамерыканскім краінам спадзявацца на абарону з боку Злучаных Штатаў, калі іхняя былая метраполія вырашыць аднавіць над імі сваё панаванне.

Праўда, у той час у саміх Злучаных Штатаў было ня так шмат рэсурсаў для забеспячэння функцыянавання сваёй дактрыны. Перавагай амерыканцаў, перш за ўсё, было тое, што ад галоўных ворагаў/канкурэнтаў іх аддзялялі вялікія водныя абшары. З іншага ж боку, баявой моцы маладога амерыканскага флоту было відавочна замала дзеля ўтрымання абароны амерыканскага ўзбярэжжа ад еўрапейскіх драпежнікаў.

Тут нечакана ім на дапамогу прыйшлі старыя ворагі — брытанцы. Вось бывае так у гісторыі (і досыць часта), што жорсткая варожасць саступае месца калі не сяброўству, дык шчыльнай супрацы. Так было, напрыклад, пасля Імджынскай вайны паміж Японіяй і Карэяй у канцы XVI стагоддзя. Ці ўжо ў ХХ стагоддзі паміж той жа Японіяй і Злучанымі Штатамі. Падавалася б, усе жарсці, зверствы, крыўды і злачынствы вайны мусяць надоўга пасяліць варожасць адзін да аднаго. Але ж праходзіць зусім ня шмат часу, і былыя ворагі робяцца блізкімі саюзнікамі, без антыпатыі адзін да аднаго. Праўда, дзеля справядлівасці, бываюць і іншыя сітуацыі. Кітай дагэтуль ня можа дараваць японцам таго, што яны нарабілі ў першай палове мінулага стагоддзя.

У дадзеным жа выпадку інтарэсы брытанцаў супадалі з інтарэсамі паўночных амерыканцаў. Ім таксама не было патрэбным, каб нехта з Старога Свету пачаў аднаўляць старыя валоданні ці набываць новыя. І брытанскі флот быў ня самай кепскай гарантыяй няўмяшальніцтва еўрапейскіх дзяржаў у заакіянскія справы. Хоць падставай для гэтага была не прыязнасць брытанцаў да агучанай Дактрыны, а менавіта супадзенне інтарэсаў.

Дактрына на практыцы

За межамі ЗША Дактрыну не заўважалі яшчэ гадкоў 30 пасля таго, як Манро яе агучыў. Самі амерыканцы, канечне, з кожнай нагоды прыгадвалі гэтую канцэпцыю. У прыватнасці, у 1845-м прэзідэнт Джэймс Полк згадваў яе ў працэсе спрэчак з Брытаніяй наконт Арэгонскай тэрыторыі. Але еўрапейскія дзяржавы не гублялі магчымасцяў падражніць Злучаныя Штаты і ўмяшацца ў справы Амерыканскіх кантынентаў. 

Найбольш істотнай падзеяй у сувязі з гэтым была, канечне, арганізаваная Францыяй інтэрвенцыя еўрапейскіх дзяржаў у Мексіку ў 60-х гадах ХІХ стагоддзя. Нягледзячы на адчайную апеляцыю дзяржсакратара Сьюарда да Дактрыны, французы нават здолелі скінуць рэспубліканскі мексіканскі ўрад і на некаторы час ажыццявіць сваю мару: зрабіць з Мексікі імперыю (ня першую, праўда, у гісторыі гэтай краіны). 

Адзінае што, Злучаным Штатам тады было не да абароны Мексікі, бо яны былі цалкам пагружанымі ва ўласную грамадзянскую вайну. Затое калі яна скончылася, мексіканскія лібералы-рэспубліканцы атрымалі ад амерыканцаў значную дапамогу, у тым ліку, зброяй. Вынік інтэрвенцыі быў сумны: французы прыбраліся з кантыненту, а іхні стаўленік імператар Мексікі Максіміліян Габсбург быў расстраляны мексіканцамі.

Дарэчы, ня варта забываць, што самі ЗША не цураліся ўмяшальніцтва ва ўнутраныя справы лацінаамерыканскіх краін. Дактрыне Манро гэта не супярэчыла. У той жа Мексіцы амерыканцы «адціснулі» Тэхас і іншыя значныя тэрыторыі. А ў пачатку ХХ стагоддзя Тэадор Рузвельт дадаў да Дактрыны сваю знакамітую выснову, якая давала магчымасць Злучаным Штатам выкарыстоўваць вайсковую сілу дзеля «навядзення парадку» ў тых краінах Лацінскай Амерыкі, урады якіх паводзяць сябе «безадказна» і тым самым утвараюць падставы для ўмяшальніцтва з боку еўрапейскіх дзяржаў. Падставай для высновы быў Венесуэльскі крызіс (1902-1903), калі еўрапейцы спрабавалі прымусіць тагачаснага прэзідэнта Венесуэлы расплаціцца па пазыках.

Гэтая палітыка амерыканцаў нарадзіла шмат негатыву ў іхні адрас з боку лацінаамерыканцаў. Што, нягледзячы на значныя высілкі з боку першых, працягвае адчувацца дагэтуль.

Затое амерыканцы трымаліся цвёрда прынцыпу няўмяшальніцтва ў еўрапейскія справы. Не, паваяваць з еўрапейцамі за калоніі — гэта норм. У выніку амерыкана-гішпанскай вайны 1898-га гішпанцы згубілі (а амерыканцы, адпаведна, набылі) калонію Філіпіны. Акрамя таго, незалежнасць атрымала Куба. Ды й паўдзельнічаць у заварушках у Азіі — таксама можна (першая амерыкана-карэйская вайна і ўдзел у задушэнні баксёрскага паўстання ў Кітаі). Але ж гэта — на іншых кантынентах. У Еўропу — ні нагой!

Такая прынцыповасць зрабілася праблемай для старых саюзнікаў — брытанцаў. Падчас Першай сусветнай яны шмат высілкаў прыклалі, каб прымусіць амерыканцаў парушыць Дактрыну і ўмяшацца ў Вялікую вайну. Па выніку ў іх гэта атрымалася. Якім чынам — асобная дэтэктыўная гісторыя, у якой нямецкія і брытанскія інтрыгі перапляліся з Мексіканскай рэвалюцыяй.

Некаторыя лічаць, што менавіта на гэтым можна ставіць кропку ў функцыянаванні Дактрыны Манро. Але і да Другой сусветнай амерыканцы падышлі з тымі ж настроямі на нейтралітэт. І хто яго ведае, што б было, каб не атака японцаў на Пёрл-Харбар. Праўда, і пасля яе ў некаторых амерыканцаў узнікалі пытанні: чаму гэта Злучаныя Штаты напалі на Гітлера, калі ён на іх не нападаў?

Яшчэ адной рысай, якую можна было б падвесці пад Дактрынай, была дактрына Трумана, прынятая пасля Другой сусветнай і накіраваная на стрымліванне распаўсюду камуністычных рэжымаў ва ўсіх частках свету. Плюс — актыўны ўдзел ЗША ў вайсковым саюзе — НАТО, што, канечне, ідзе насуперак прынцыпам Дактрыны. У той жа час, варта адзначыць, амерыканцы не забываліся і пра развіццё міждзяржаўных арганізацыяў у рамках Новага Свету. Больш за тое, раней за НАТО была ўтворана магутная і ўплывовая Арганізацыя Амерыканскіх Дзяржаў, і некаторыя прынцыпы ейнага функцыянавання былі запазычаны для напісання натаўскага статуту. У прыватнасці — прынцып аб калектыўнай абароне.

Дактрына Трумэна: падтрымка тых, каму пагражае Масква

Ня варта забываць і трампаўскае: «Зробім Амерыку зноў вялікай!» Гэты лозунг і ягоная папулярнасць, якая дазволіла Трампу абрацца на пасаду прэзідэнта, прымушае прызнаць, што прынцыпы Дактрыны працягваюць жыць у галовах амерыканцаў. І хто яго ведае, ці не зробімся мы ў бліжэйшы час сведкамі ейнага адраджэння.