Сі-фактар. Ці сапраўды Пекін выкарыстоўвае Расію ў барацьбе супраць Захаду?

Старшыня кампартыі Кітая Сі Цзіньпін прыязджае ў Расію праз тры дні пасля таго, як кіраўнік прымаючай краіны трапіў пад падазрэнне Міжнароднага крымінальнага суда як ваенны злачынец. Навошта Сі едзе, што прывёз Уладзіміру Пуціну, з чым разлічвае з'ехаць, як знаходзяць агульную мову гэтыя два кіраўнікі?

Фота: EPA

Фота: EPA

Пра гэта выданню «Новая газета. Еўропа» распавядае ўсходазнаўца І палітолаг, навуковы кансультант Фонду Карнегі Цемур Умараў.

— У тым, ці прыедзе Сі Цзіньпін да Уладзіміра Пуціна 20 сакавіка, узніклі некаторыя сумневы. Ці мог ён адмяніць візіт з-за таго, што Міжнародны крымінальны суд падазрае яго расійскага калегу ў ваенных злачынствах і выдаў ордар на яго арышт?

— Кітай не падпісаў і не ратыфікаваў Рымскі статут МКС, таму я не думаю, што гэта магло паўплываць на намер Сі Цзіньпіна прыехаць у Маскву.

— Пасля таго як Сі падоўжыў свае паўнамоцтвы на нявызначаны тэрмін, яго сталі часцей параўноўваць з Пуціным. Як ішоў да ўлады Сі, як ён стаў практычна аднаасобным кіраўніком велізарнай краіны?

— Калі сустракаюцца два аўтакраты, якія нагадваюць аднагодкаў, што апошняе дзесяцігоддзе тэхнічна канцэнтравалі ў сваіх руках максімальны аб'ём улады, падаўжалі свае паўнамоцтвы, закручвалі гайкі, і ўсё гэта ў краінах, якія суседнічаюць, — людзі міжволі праводзяць паралелі. Аднак паралелі гэтыя не зусім дакладныя. Кітай з Расіяй складана параўноўваць хоць бы з-за рознасці палітычных рэжымаў. Напрыклад, калі б Расія пры Пуціне развівалася ў рамках аднапартыйнай сістэмы, паралелі былі больш слушнымі, але гэтага няма ў Расіі. Да таго ж Пуцін — выхадзец з сілавых структур, у той час як Сі прыйшоў да ўлады праз грамадзянскія структуры, ён ніколі не працаваў у ведамствах тыпу савецкага КДБ. Гэта калі не браць у разлік сямейную гісторыю.

— Якраз сямейную гісторыю немагчыма не браць у разлік. Пуцін — хлопчык з беднай піцерскай сям'і, так ён, ва ўсякім выпадку, сам пра сябе распавядае. Сі вырас у элітнай сям'і, яго называлі «наследным прынцам».

— Сапраўды, у Кітаі эліты самі сябе ўзнаўляюць, і Сі якраз з такой сям'і. Ён не ішоў супраць сістэмы і не падладжваў яе пад сябе, а быў плоць ад плоці прадстаўніком гэтай сістэмы, таму натуральна ўбудаваўся ў яе. І працягвае рухаць гэтую сістэму ў тым кірунку, у якім яна і сама рухаецца.

Многія малююць Сі як такога рэвалюцыянера, які цалкам адхіляе ўсе папярэднія напрамкі развіцця Кітайскай Народнай Рэспублікі. Насамрэч, ён сам — прадукт сістэмы.

Яго бацька Сі Чжунсюнь, палявы камандзір падчас Грамадзянскай вайны, стаяў ля вытокаў заснавання КНР у 1949 годзе. Але, як і многія прадстаўнікі эліт падчас Культурнай рэвалюцыі ў 1960-х, апынуўся ў выгнанні, яго выключылі з партыі, потым і зусім пасадзілі. Усё гэта не магло не адбіцца на біяграфіі сына.

— І Сі-малодшы жыў у нейкай пячоры з вядром замест прыбіральні і з блыхамі.

— Гэта знакамітае апісанне яго жыццёвага шляху, які цяпер моцна рамантызуецца: у канцы праўлення Мао сям'я Сі была рэпрэсавана, бацьку арыштавалі, а сына адправілі на «працоўнае перавыхаванне», каб ён стаў бліжэй да народа. Месца, дзе ён, як лічыцца, тады жыў, цяпер стала музеем. Але рэальнасць, хутчэй за ўсё, адрозніваецца ад прапагандысцкай карцінкі. Так, для пятнаццацігадовага Сі гэта, несумненна, было вялікім выпрабаваннем, але ўсё-ткі адпраўку «на перавыхаванне» ў вёску ў канкрэтным выпадку нельга назваць катаргай: Сі быў высланы не адзін, а са сваімі аднагодкамі і сябрамі. Некаторыя з іх праз дзесяцігоддзі апынуцца на высокіх пасадах побач з ім. Вёска Лянцзяхэ, куды адправілі Сі, знаходзіцца ў Шэньсі — роднай правінцыі яго бацькі, таму яму было каму дапамагчы пры неабходнасці. І тая самая пячора, або яодун, — не экзотыка для тых рэгіёнаў, а цалкам нармальнае ўцепленае жыллё.

Ну, і ў вёсцы Сі не сядзеў склаўшы рукі. Нягледзячы на таксічнасць з-за арышту бацькі, ён уступіў у кампартыю, хоць і з дзясятай спробы, і праз сем гадоў пасля прыезду ўзначаліў партыйную ячэйку Лянцзяхэ. Тады ўжо і бацька быў рэабілітаваны, і Сі Цзіньпін паступіў у самы прэстыжны Кітайскі ўніверсітэт Цінхуа, дзе вучыўся на інжынера-хіміка. Яго партыйная кар'ера пачынаецца ўжо пасля выпуску з Цінхуа, балазе бацька да таго часу вярнуўся ў строй і дапамагаў.

— Партыйная кар'ера была яму наканавана?

— Можна сказаць і так. Гэта не інстытуцыяналізаваная практыка, але часта палітычныя эліты ў Кітаі імкнуцца захаваць пераемнасць, дзеці ідуць па слядах бацькоў. Сі прасоўваўся з дапамогай знаёмых яго бацькі, адзін з якіх быў тады віцэ-прэм'ерам Дзяржсавета, кітайскага ўрада, другі — міністрам абароны. З іх дапамогай Сі напрацоўваў сувязі ва ўрадзе і сярод вайскоўцаў. Потым ён будаваў практычна ідэальную кар'еру: узначаліў адзін з паветаў невялікай правінцыі Хэбэй, далей атрымаў пасаду больш важную — намесніка кіраўніка горада Сямэнь, а потым узначальвае і ўсю правінцыю Фуцзянь. Гэта былі важныя этапы ў жыцці Сі, і калі паглядзець на людзей, якія яго атачаюць сёння ў Палітбюро і ў цэлым у пашыраным складзе ЦК КПК, то можна ўбачыць тых, чые шляхі перасякаліся з яго кар'ерай у тыя гады.

— Гэта значыць, ён, прыйшоўшы да ўлады, стаў збіраць вакол сябе старых сяброў, свой умоўны «кааператыў «Возера»?

— Менавіта так. Гэта стандартная практыка для ўсіх кіраўнікоў у кампартыі Кітая, якія атрымліваюць пасады ў Пекіне. Яны заўсёды прыводзілі з сабой людзей лаяльных. Але пры Сі Цзіньпіне гэта стала проста абавязковым правілам. Напрыклад, практычна ўсё Палітбюро яшчэ з мінулага з'езду складаецца з людзей, якіх ён ведаў калісьці асабіста. У гэтым і ёсць галоўнае адрозненне Сі ад Уладзіміра Пуціна: Сі першапачаткова меў доступ да палітычных эліт проста ў сілу паходжання.

— Той перыяд, калі ён праходзіў «перавыхаванне» з блыхамі, у нейкі момант стаў адыгрываць асаблівую ролю ў яго біяграфіі: маўляў, дзякуючы перанесеным нягодам ён лепш разумее патрэбы і спадзяванні простага кітайскага чалавека. Гэта сапраўды так працуе нягледзячы на паходжанне?

— Гэта наратыў, які сёння выкарыстоўвае Сі Цзіньпін, каб прадэманстраваць: ён не проста сынок важнага чыноўніка, у якога заўсёды ўсё было добра, ён прыйшоў да ўлады сам.

— Як бы сам сябе зрабіў, а так у яго толькі стары «Запарожац» з прычэпам?

— Ён стаў ствараць у вачах грамадства вобраз чалавека, які прайшоў шлях ад самага нізу, быў нікім, а стаў першай асобай дзяржавы. Дзякуючы гэтаму ён ведае, куды трэба рухацца Кітайскай Народнай Рэспубліцы. Ён бачыў жыццё, ён ведае аб праблемах людзей не па чутках. Акрамя таго, гэта павінна лішні раз пацвердзіць кітайскую сістэму мерытакратыі: любы чалавек можа калі-небудзь узначаліць Кітай, калі, вядома, будзе гуляць па правілах.

— Ён ужо дзесяць гадоў сядзіць на чале Кітая. І гэтыя аповеды дагэтуль робяць уражанне на народ?

— Мне б хацелася бачыць нейкія сацыялагічныя даследаванні з гэтай нагоды, але ў мяне іх няма. Ёсць толькі агульнае адчуванне, як ставяцца да Сі Цзіньпіна ў грамадстве. Пакуль не відаць, каб людзі былі моцна незадаволеныя тым, на які шлях стаў Кітай.

Падчас першага тэрміну Сі ў Кітаі было такое меркаванне: ён недастаткова жорсткі і рашучы, недастаткова дзёрзкі, калі гаворка заходзіць аб міжнароднай палітыцы. На ягоным фоне моцным лідарам выглядаў расійскі прэзідэнт Пуцін, які не баіцца меркавання Захаду. Пуцін быў тады папулярны ў Кітаі менавіта ў параўнанні з Сі, якога бачылі больш мяккім палітыкам, схільным праглынаць крыўды з боку ЗША.

— Іх у Кітаі рэальна параўноўвалі?

— Так, іх параўноўвалі. Нават былі моманты, калі ў гэта даводзілася ўмешвацца кітайскай машыне цэнзуры: згадкі пра Пуціна прыбіралі з кітайскіх сацсетак. Напрыклад, так было падчас саміту ШАС у Астане, калі на перамовы з расійскім бокам Сі прыйшоў адзін, а ўся яго дэлегацыя спазнілася.

Да таго ж перыядычна зачышчалі каментары пра тое, які Пуцін круты ў параўнанні з мяккім Сі.

— Калі Сі паказаў, што не такі ўжо ён і мяккі?

— З 2012-13 гадоў Сі запускае антыкарупцыйную праграму і пачынае разбірацца з праблемамі, як ён іх бачыў, у Кітаі і, галоўнае, унутры кампартыі. У знешняй палітыцы ён працягваў рабіць усё тое ж самае, што рабілі папярэднікі: супрацоўнічаў з ЗША, карыстаўся ўяўленнем у Штатах аб тым, што за эканамічнай лібералізацыяй у Кітаі рушыць услед палітычная, не даваў падстаў Вашынгтону западозрыць, што гэта не абавязкова так. Другі тэрмін Сі супаў з прыходам да ўлады ў ЗША Дональда Трампа. І ўсё стала мяняцца. Пачалася гандлёвая вайна паміж ЗША і Кітаем — і Сі пайшоў на рэакцыю. З гэтага моманту змянілася і рэпутацыя Сі ўнутры краіны.

— Пагаршэнне стасункаў паміж ЗША і Кітаем — гэта ініцыятыва менавіта Трампа? Кітай да гэтага не імкнуўся?

— Кітай максімальна, наколькі гэта магчыма, хацеў, каб заставалася ўсё як ёсць, ён быў выгадаатрымальнікам ад існай сістэмы стасункаў з Захадам. Да Трампа яна была ўладкавана так, што ЗША не вельмі ўмешваліся ва ўнутраныя справы Кітая, эканамічна супрацоўнічалі з ім па ўсіх пытаннях, у тым ліку і па абмене тэхналогіямі. Тым часам Кітай нарошчваў сваю моц і паволі станавіўся неад'емнай часткай сістэмы міжнародных адносін, імкнучыся змяніць яе знутры. Ён набіраў усё большую і большую вагу ў міжнародных арганізацыях накшталт ААН, нарошчваў партнёрства з усё большай колькасцю краін у свеце і патроху перацягваў коўдру на сябе. Пры Бараку Абаме ЗША спрабавалі такое становішча змяніць, але гэта не вылівалася ў публічнае поле. Трамп ужо падчас прэзідэнцкай кампаніі загаварыў пра тое, як трэба жорстка разбірацца з Кітаем, як яго трэба стрымліваць. Тады пачалася і рэакцыя Кітая. Гэта значыць нельга сказаць, што Кітай ініцыяваў перагляд стасункаў з ЗША, яму гэта было проста нявыгадна. Ён хацеў паспець па максімуме выціснуць ад супрацоўніцтва са Штатамі, каб стаць самадастатковай дзяржавай, а ўжо потым ціха змяніць іх як лідара ва ўсіх сферах.

Фота: EPA

Фота: EPA

— А атрымалася, што Трамп проста штурхнуў Кітай у бок Расіі?

— Часткова гэта так. Але ёсць і іншыя фактары, якія ўплываюць на расійска-кітайскія адносіны. Гістарычна СССР калісьці дапамог Кітаю стаць такім, якім мы ведаем яго сёння. Акрамя гэтага, ёсць і іншыя фактары, якія збліжаюць Расію і Кітай: і вялікая суседняя тэрыторыя, і адчуванне несправядлівасці міжнароднай сістэмы адносін, узаемадапаўняльнасць эканомік і гэтак далей.

— Цяпер Сі хацеў бы развіваць сяброўства з Расіяй ці яму цікавей вяртанне да ранейшых стасункаў з ЗША?

— У ідэальнай карціне свету Сі, вядома, хацелася б захоўваць адносіны са Штатамі. Калі б там не пачалі іх пераглядаць, то я не ўяўляю, як гэта мог бы ініцыяваць Кітай. Але рэальнасць такая, што цяпер Кітаю трэба падладжвацца пад існыя ўмовы, і Расія тут вельмі важная з пункту гледжання яе ролі ў міжнародных стасунках.

І яшчэ важна тое, што Расія гэтак жа, як і Кітай, ставіцца да «гегемоніі Захаду». Пекіну важна захаваць Маскву як партнёра менавіта для будучай патэнцыйнай канфрантацыі з ЗША.

— Як усё ж такі Сі стаў такім поўнаўладным кіраўніком у Кітаі, калі ўся сістэма там мяркуе калегіяльнае кіраванне краінай? Што для гэтага яму давялося зрабіць?

— Гэта адбывалася ўжо падчас першага яго тэрміну, калі ён запусціў тую самую антыкарупцыйную кампанію. Рабіў ён гэта рукамі сябра дзяцінства Ван Цішаня, з ім разам ён праходзіў «працоўнае перавыхаванне». Выкарыстоўваючы барацьбу з карупцыяй як падставу, ён пазбавіўся ад тысяч нелаяльных людзей у партыі — нават самых высокапастаўленых, якія лічыліся недатыкальнымі. Гэта дазволіла Сі праз пяць гадоў падчас чарговага з'езду КПК паставіць сваіх людзей ужо на ўсе ключавыя пасады. І па факце другі тэрмін Сі разглядае як свой першы. Таму што першы сышоў на падрыхтоўку «паляны» пад свае рэальныя намеры.

— Атрымліваецца, што Сі не адразу сабраў вакол сябе «кааператыў «Возера», яму давялося для гэтага «паляну» расчышчаць?

— Безумоўна. Пасля кашмару, які рабіўся пры Мао, людзі, якія прыйшлі пасля яго, разумелі, што такога дапусціць больш нельга. Для гэтага і былі пабудаваны і ўся гэтая сістэма з калегіяльным кіраваннем, з негалоснымі правіламі перадачы ўлады ў Палітбюро на цотных з'ездах кожныя дзесяць гадоў, і ўвядзенне больш маладых партыйцаў у склад Палітбюро ў кожны няцотны з'езд. Сістэма працавала роўна датуль, пакуль Сі Цзіньпін яе не зламаў. Як ён гэта тлумачыў — каб правесці неабходныя рэформы, якія інакш былі б немагчымыя.

Калі Сі прыйшоў да ўлады, кітайская кампартыя, сапраўды, была карумпавана, Палітбюро проста спачывала на лаўрах, лічачы, што ўсё галоўнае ўжо зроблена, можна і аб асабістым узбагачэнні падумаць. І ўсе рашэнні, якія прымаліся ў агульнанацыянальных маштабах, былі звязаны з асабістымі інтарэсамі людзей у Палітбюро. Сі Цзіньпіну гэта не падабалася, ён вырашыў, што адзіны спосаб разабрацца з гэтым — сканцэнтраваць уладу ў руках аднаго чалавека, які лепш за ўсіх разумее, як павінен развівацца Кітай.

— Гэта значыць, у яго, Сі, руках?

— Так, ён сам сабе здаваўся менавіта такім чалавекам.

— Яму не падабалася, што чальцы Палітбюро ўзбагачаюцца ці што ўзбагачаюцца не тыя, хто павінен бы, на ягоную думку?

— Думаю, магчыма і тое, і другое. Хоць варта сказаць, што пра багацці Сі Цзіньпіна і яго сям'і вядома мала. Ёсць толькі паведамленні пра багацце яго старэйшай сястры, але лічбы там не параўнаюцца з даходамі многіх расійскіх алігархаў. Пры гэтым, улічваючы, як уладкавана ўлада ў Кітаі, я не здзіўлюся, калі галоўнымі бенефіцыярамі апынуцца людзі з акружэння Сі.

— Якую мэту ён пераследаваў, праводзячы «чыстку» падчас XX з'езду КПК?

— Я б не назваў гэтыя перастаноўкі ў ЦК «чысткай». Калі б XX з'езд праходзіў так, як гэта задумвалася пры Дэн Сяапіне, то Палітбюро і павінна было б абнавіцца. Пры гэтым на змену Сі Цзіньпіну павінен быў прыйсці новы генеральны сакратар, другое месца ў партыі таксама павінен быў заняць новы чалавек, які ў далейшым узначаліў бы кітайскі ўрад. Гэтага не адбылося, але партыю абнаўляць усё роўна трэба было. І тут важна было тое, што на змену ранейшым членам Палітбюро прыйшлі выключна людзі, лаяльныя Сі Цзіньпіну.

— Людзі, якія прыйшлі ў Пастаянны камітэт ЦК на XX з'ездзе, цяпер, у сакавіку, занялі дзяржаўныя пасады. Што можна сказаць, гледзячы на іх, пра тое, як Сі бачыць Кітай у будучыні?

 На жаль, у сістэме, якую пабудаваў Сі Цзіньпін, складана казаць пра тое, што ад канкрэтных людзей на нейкіх пасадах нешта можа залежаць.

Яму патрэбна лаяльнасць. Калі мы паглядзім на кар'еру кожнага з пачаткоўцаў, якія занялі пасады, то, напрыклад, Лі Цян, які ўзначаліў урад, працаваў пад кіраўніцтвам Сі Цзіньпіна яшчэ ў пачатку нулявых у правінцыі Чжэцзян. Дын Сюэсян, самы малады ў Пастаянным камітэце Палітбюро, працаваў з Сі Цзіньпінам у Шанхайскім гаркаме КПК. Усе гэтыя прызначэнні кажуць не пра тое, куды будзе рухацца Кітай, а пра тое, што Сі збірае вакол сябе людзей, якім давярае асабіста. А зусім не тых, у каго ёсць добры вопыт для новай пасады. Напрыклад, у новага прэм'ер-міністра Кітая няма досведу працы ва ўрадзе.

Фота: bloomberg

Фота: bloomberg

— Але гэта ж зусім супярэчыць той самай палітыцы мерытакратыі, якую Кітай абвяшчае?

— Таму цяпер кітаісты дрэнна ўяўляюць, чаго можна чакаць ад Кітая. Проста таму, што ранейшыя правілы ўжо не працуюць. А новыя ці не прыдуманы, ці не праявілі сябе.

— У Кітаі цяпер шмат праблем, асабліва ў эканоміцы. Чаму ў такой сітуацыі Сі патрэбна лаяльнасць, а не прафесіяналы?

— Думаю, Сі лічыць, што важней за ўсё захаваць партыйнае адзінства, каб не было ўнутры партыі «цягні-штурхаю», які замінае праводзіць рэформы. І не важна, што ў такой сістэме самі рэформы рызыкуюць аказацца неэфектыўнымі.

— Навошта Сі ехаць у Расію? Менавіта цяпер, менавіта ў такой сітуацыі — і ў Расіі, і ў Кітаі — гэта яму навошта?

— Па-першае, гэта дыпламатычная традыцыя: кожны цотны год Пуцін ездзіць у Кітай, кожны няцотны — Сі ездзіць у Расію. Гэта значыць, кожны год яны адзін у аднаго бываюць у гасцях, не лічачы сустрэч на трэціх пляцоўках. Па-другое, як я ўжо казаў, Расія ўсё яшчэ ўяўляе для Кітая цікавасць у будучым канфлікце з ЗША. Цяпер у Пекіне існуе меркаванне, што гэты канфлікт непазбежны, таму важна мець у хаўрусніках хаця б адну краіну, напрыклад, Расію. Яна ядзерная дзяржава, яна пастаянны член Савета Бяспекі ААН. Але галоўнае, што ў гэтым супрацьстаянні з Захадам Расія гатова бегчы на злом галавы наперадзе гудка паравоза, гатова разбіцца аб сцяну, разбіць лоб, знішчыць сваю эканоміку, абы насаліць Захаду.

— Расія патрэбна Кітаю, каб цягаць каштаны з агню?

— Так, гэта добры вобраз.

— Але цяпер Расія — гэта яшчэ і краіна, на кіраўніка якой Міжнародны крымінальны суд выпісаў ордар на арышт. Як гэта паўплывае на паводзіны Кітая? Аказаць Расіі ваенную дапамогу ён не спяшаецца, затое складае «мірны план» для спынення вайны.

— Усё роўна застаюцца аб'ектыўныя фактары для збліжэння Кітая і Расіі. Што тычыцца непрадказальных дзеянняў Расіі ў замежнай палітыцы, гэтага Кітай не падтрымлівае, ён імкнецца максімальна ад гэтага дыстанцыявацца. Кітай працягвае дэманстраваць, што ён нейтральны гулец. Менавіта таму Сі Цзіньпін плануе правесці і анлайн-саміт з Уладзімірам Зяленскім: каб паказаць, што, нягледзячы на сяброўства з Расіяй, у Кітая ёсць свае прыярытэты. Пры гэтым Кітай пазіцыянуе сябе як глабальную дзяржаву, а глабальная дзяржава не можа проста ціха назіраць за падзеямі, яна павінна выказваць сваю пазіцыю. Таму мы бачылі, як пасля візіту міністра замежных спраў Ван І спачатку ў Еўропу, потым у Расію Кітай апублікаваў свой «мірны план».

— Візіт Сі ў Маскву можа паўплываць на вайну?

— Я дрэнна ўяўляю, як гэта можа быць. Расія для Кітая — гэта нешта некіравальнае, асабліва калі там бачаць, што Пуцін гатовы практычна на ўсё дзеля дасягнення зусім незразумелых мэт. Кітай разумее, што гэтага чалавека спыніць нельга, таму лепш за ўсё адысці ўбок, прыстасавацца, выціснуць з сітуацыі, якая склалася, максімум, не ўцягваючыся ў яе. Таму калі мы паглядзім на «мірны план» Кітая, то ўбачым, наколькі ён адарваны ад рэальнасці. Гэта ніякі не план, а шырма, за якой Кітаю зручна адседзецца, схаваўшыся ад міжнароднай крытыкі. Ціха адседзецца не ўдалося, таму прыйшлося высоўваць такі «план».