Справіліся за месяц. Як на постсавецкай прасторы пазбаўляліся ад спадчыны былых кіраўнікоў

Пакуль людзі ва ўладзе, ім здаецца, што іх несмяротныя ідэі перажывуць стагоддзі. Што мудрыя рашэнні застануцца ў скрыжалях гісторыі, а прыжыццёвыя помнікі будуць гадамі радаваць нашчадкаў. Але рэальнасць часцей за ўсё іншая: іх пераемнікі пазбаўляюцца ад спадчыны папярэднікаў у першую чаргу.

«Зерка.о» сабрала такія гісторыі з постсавецкай прасторы — часам на «перагортванне старонкі» спатрэбіўся ўсяго месяц.

Казахстан: за месяц — страта чатырох з пяці пасад

Падзеі ў Казахстане адбываліся літаральна на нашых вачах. У пачатку студзеня ў гэтай краіне ўспыхнулі масавыя пратэсты пасля двухразовага падаражэння звадкаванага газу, які выкарыстоўваецца многімі ў якасці аўтамабільнага паліва. Пратэсты перараслі ў беспарадкі, якія суправаджаліся сутыкненнямі з сілавікамі, захопам урадавых будынкаў і марадзёрствам.

На той момант у краіне існавала своеасаблівае двоеўладдзе. Увесну 2019-га шматгадовы лідар краіны Нурсултан Назарбаеў, які знаходзіўся ва ўладзе з красавіка 1990-га, сышоў у адстаўку. Пасаду прэзідэнта ён перадаў вернаму паплечніку, кіраўніку верхняй палаты парламента Касым-Жамарту Такаеву. Раней той быў прэм'ерам; двойчы ўзначальваў казахскі МЗС.

Назарбаеў максімальна падрыхтаваўся да транзіту, прыкметна паслабіўшы ролю прэзідэнта. Пасля змяненняў Канстытуцыі той пазбавіўся магчымасці аднаасобна фармаваць урад (яго сталі прызначаць па прадстаўленні прэм'ера пасля кансультацый з ніжняй палатай парламента) і выдаваць указы, якія маюць сілу законаў, адмяняць рашэнні ўрада ці прэм'ера, зацвярджаць дзяржпраграмы і сістэму фінансавання бюджэтных органаў.

Парламенту далі больш паўнамоцтваў у пытаннях зняцця з пасад членаў урада. Між тым, больш двух трацін ў ніжняй палаце парламента кантралявала партыя «Нур Атан», старшынём якой з'яўляўся Назарбаеў.

У той жа час першы прэзідэнт як Елбасы (лідар нацыі) атрымаў права пажыццёва ўзначальваць Савет бяспекі, а сам орган з кансультатыўна-дарадчага ператварыўся ў канстытуцыйны. За ім замацавалі каардынацыю «адзінай дзяржаўнай палітыкі ў сферы забеспячэння нацыянальнай бяспекі і абараназдольнасці Казахстана». Гэта зрабіла Савет Бяспекі адным з ключавых органаў улады ў краіне.

Елбасы сустрэў 2022 год, знаходзячыся адразу на пяці пасадах: пажыццёвага кіраўніка Савета Бяспекі, старшыні партыі «Нур Атан», старшыні Асамблеі народа Казахстана (органа, які кантралюе нацыянальную палітыку ў краіне), пажыццёвага сябра Канстытуцыйнага савета (аналаг беларускага Канстытуцыйнага суда) і куратара фонду «Самрук-Казына» (ён кантралюе ўсе дзяржаўныя актывы).

Ключавая падзея адбылася 5 студзеня: у разгар пратэстаў Такаеў зняў Назарбаева з пасады кіраўніка Рады Бяспекі. Праз чатыры дні вуснамі прэс-сакратара першага прэзідэнта прыйшлося ўдакладніць, што патрон сам перадаў пасаду свайму пераемніку. Гэта стала пачаткам канца.

Пасля падаўлення хваляванняў пасад пазбавіліся тры зяця Назарбаева: яны страцілі пасады старшыні праўлення АТ «КазТрансОйл», Старшыні Прэзідыума Казахстанскай Нацыянальнай палаты прадпрымальнікаў і кіраўніка АТ «НК КазТрансГаз». З пасады першага намесніка старшыні кіраўніка Камітэта нацбяспекі звольнілі пляменніка Назарбаева. У канцы студзеня Такаеў прыбраў і ранейшага кіраўніка ЦВК, які прыходзіцца дачцэ Назарбаева сватам.

19 студзеня дэпутаты прынялі папраўкі аб адмене пажыццёвага старшынства былога лідара краіны ў Радзе Бяспекі і Асамблеі народа Казахстана. А 21-га Такаеў даў месяц, каб разабрацца ў закупках Фонду нацыянальнага дабрабыту «Самрук-Казына»:

— Кулуарнасць, непразрыстасць, завышаныя кошты — з гэтымі фактамі трэба тэрмінова разабрацца. Ўжо далей няма куды. Даю месяц, прычым у апошні раз. Не будзе рашэння — рушаць жорсткія рашэнні. Я спадзяюся, усе пераканаліся, што формула «Платон мне сябар, але ісціна даражэй» для мяне мае ключавое, мэтавае значэнне. Гэта адносіцца да ўсіх пытанняў, — дадаў ён.

28 студзеня прайшоў пазачарговы з'езд партыі ўлады «Нур Атан». На пасадзе яго старшыні Назарбаева таксама змяніў Такаеў. Дарыгу, дачку першага прэзідэнта, выключылі з новага складу палітрады партыі.

2 лютага парламент Казахстана прыняў папраўкі ў заканадаўства, якія адмяняюць неабходнасць узгадняць з Назарбаевым новыя ініцыятывы па асноўных напрамках знешняй і ўнутранай палітыкі. 7 лютага яго пазбавілі права пажыццёва ўзначальваць Асамблею народа Казахстана і Савет бяспекі, а яшчэ адхілілі ад удзелу ў фарміраванні дзяржаўнай палітыкі краіны.

У выніку за месяц Назарбаеў страціў чатыры пасады з пяці. На момант публікацыі ён па-ранейшаму ўваходзіць у склад Канстытуцыйнага Савета Рэспублікі.

Туркменістан: замест аднаго культу — іншы, але з цыркам

Сапармурат Ніязаў узначальваў Туркменістан больш за дваццаць гадоў (1985-2006). Спярша як першы сакратар мясцовай Кампартыі ў часы СССР, затым як прэзідэнт незалежнай краіны. Культ яго асобы дасягнуў нябачаных маштабаў. У гонар Туркменбашы (з мясцовай мовы «Кіраўнік туркменаў») назвалі горад, пасёлкі, заліў, аэрапорт (дарэчы, гэтыя назвы захаваліся).

Але ў 2006-м Ніязаў памёр. Яго пераемнікам стаў Гурбангулы Бердымухамедаў, які да таго з'яўляўся віцэ-прэм'ерам (урад узначальваў сам Туркменбашы). Новы кіраўнік краіны неўзабаве пачаў касметычныя рэформы.

У 2002-м Туркменбашы увёў новы каляндар. Студзень назвалі ў гонар яго самога — «Туркменбашы». Красавік перайменавалі ў «Гурбансалтан-эджэ» — у гонар маці прэзідэнта, верасень — у «Рухнама» (у гонар кнігі, напісанай Ніязавым). У 2008-м Бердымухамедаў адмяніў гэтую рэформу і вярнуў стары каляндар.

Дарэчы, пра «Рухнама». Яна з'явілася ў 2001 годзе і ўяўляла сабой філасофскія разважанні і павучанні, а таксама легенды і гістарычныя экскурсы. На думку аўтара, «Рухнама» павінна была замяніць туркменам ўсе астатнія кнігі. Асобнік выдання павінен быў мець кожны грамадзянін краіны. Яе вывучалі як асобны прадмет у школах і ВНУ рэспублікі. Змест «Рухнамы» трэба было пацвярджаць пры прафесійнай атэстацыі ва ўсіх установах і арганізацыях. Па ёй праводзіліся яе калектыўныя чытанні, уладкоўваліся экзамены на веданне матэрыялу. «Рухнама — свяшчэнная кніга, Каран — кніга Божая» — напісалі на ўваходзе ў самую вялікую ў краіне мячэць. На момант смерці Ніязава яе перавялі на 40 моў свету (дарэчы, і на беларускую таксама).

У 2009-м асобнікі сталі вынімаць па ўсім Туркменістане (паралельна ў краіне праходзіла прэзентацыя поўнага збору твораў Бердымухамедава). У 2011-м экзамен па ёй адмянілі ў школах, замяніўшы інфарматыкай. У 2013-м «Рухнаме» не знайшлося месца ў новай 12-гадовай школьнай праграме. Замест гэтай дысцыпліны ў праграме з'явіліся такія курсы як «культурная спадчына Туркменістана», «асновы эканомікі», «сусветная культура» «экалогія» і іншыя. У наступным годзе адмянілі і ўступны экзамен у ВНУ на веданне «Рухнамы».

У Ашхабадзе дэмантавалі грандыёзны залаты помнік Ніязаву. Пазней яго перавезлі і аднавілі на ўскраіне туркменскай сталіцы.

Пасля прыходу да ўлады Бердымухамедаў адмяніў рэжым выязных віз, які дзейнічаў у перыяд праўлення Ніязава і якія патрабаваліся для паездкі за межы краіны. Пасля гэтага з Туркменістана выехалі больш за 1,8 млн чалавек. Таксама ён аднавіў выдачу пенсій, адмененых пры Туркменбашы, а таксама дзейнасць Акадэміі навук, цырка і тэатра оперы і балета.

У 2006-м Ніязаў загадаў зачыніць усе бібліятэкі. З тых часоў кнігі можна было атрымліваць толькі ў школах. Адзінае выключэнне складалі Каран і «Рухнама». Прэзідэнт лічыў, што ў астатніх кнігах не было «ніякай неабходнасці». Пераемнік Туркменбашы распарадзіўся адкрыць іх.

Але ў Бердымухамедава з'явіліся свае дзівацтвы. Напрыклад, у 2013-м туркменскіх маладых абавязалі пазіраваць на фоне прэзідэнта: у альбоме для маладых павінна быць не менш за тры падобныя здымкі. У 2020 у краіне сталі забараняць аўто цёмнага колеру. Ніякай афіцыйнай пастановы не з'явілася. Аказалася, дастаткова было слыху, што гэтага захацеў кіраўнік краіны. У выніку замест культу Ніязава з'явіўся культ Бердымухамедава.

Пры другім прэзідэнце Туркменістан застаецца аўтарытарнай краінай. У справаздачы за 2019 год арганізацыя Human Rights Watch пісала, што «ва ўмовах татальнай закрытасці судовай сістэмы ўстнавіць дакладную колькасць палітвязняў не ўяўляецца магчымым». Міжнародная кампанія «Пакажыце іх жывымі! » у 2019-м задакументавала 120 чалавек, зніклых у турмах. У часткі з іх тэрміны скончыліся ў 2017 годзе, у часткі — заканчваюцца ў 2021-м, аднак пра іх няма ніякіх навін. Праваабаронцы ўпэўненыя, што мінімум 27 чалавек са 120 загінулі ў зняволенні.

Узбекістан: вызваленне палітвязняў і мяккая крытыка ўлады

Іслам Карымаў узначальваў Узбекістан у 1989-2016 гадах і паслядоўна займаў тыя ж пасады, што Назарбаеў і Ніязаў: першы сакратар кампартыі, прэзідэнт саюзнай рэспублікі, прэзідэнт незалежнай краіны. У 2016-м ён памёр ва ўзросце 78 гадоў ад наступстваў інсульту. Новым прэзідэнтам стаў Шаўкат Мірзіёеў, які больш за дзесяцігоддзе з'яўляўся прэм'ер-міністрам краіны.

Новы кіраўнік хутка разбурыў уплыў клана Карымава. Дзеля аб'ектыўнасці, Гульнара, дачка першага кіраўніка краіны, трапіла пад хатні арышт яшчэ пры жыцці бацькі. Але пры Мірзіёеве яе становішча пагоршылася. Яе прысудзілі да 10 гадоў пазбаўлення волі за ўхіленне ад выплаты падаткаў, крадзяжу, вымагальніцтва і знішчэнне дакументацыі афшорных кампаній. Спярша яна жыла пад хатнім арыштам, але ў 2019-м яе адправілі ў калонію. Неўзабаве на яе завялі другую крымінальную справу, па якой Гульнара атрымала 13 гадоў і 4 месяцы — за стварэнне арганізаванай злачыннай групы, вымагальніцтва і махлярства. У мінулым годзе яна перадала родным ліст, у якім у вершах распавяла пра «сістэматычныя катаванні», якія ўжываюцца да яе.

Другая дачка Карымава, Лола Карымава, не пацярпела. Але ёй давялося пакінуць пасады пасла Узбекістана пры ЮНЕСКА і прэзідэнта Нацыянальнай федэрацыі гімнастыкі.

З часам Мірзіёеў змяніў усіх кіраўнікоў міністэрстваў і ведамстваў часоў Карымава. Пасаду захаваў толькі кіраўнік МЗС.

Але галоўныя змены адбыліся ва ўнутранай палітыцы. Палітолаг Юрый Саруханян, эксперт Маскоўскага цэнтра Карнегі, вылучае некалькі кірункаў.

Вызваленне большасці палітвязняў: «Ніхто з гэтых пажылых людзей не ўяўляў ніякай пагрозы рэжыму». Таксама Мірзіёеў закрыў турму Жаслык, вядомую жорсткімі катаваннямі.

Пачаліся рэформы ў эканоміцы. Перш за ўсё, другі прэзідэнт адмяніў штучныя абмежаванні, прыдуманыя Карымавым, накшталт неабходнасці выязных віз, абмежаванні на абмен валюты і г.д. таксама адбылася ўніфікацыя абменных курсаў і рэформы банкаўскага сектара. Хоць, як адзначае эксперт, «жорсткі пратэкцыянізм застаецца галоўнай філасофіяй ў эканамічнай палітыцы, субсідыі і льготы мясцовым манаполіям працягваюць душыць канкурэнцыю, а працэс прыватызацыі непразрысты».

Палепшыліся адносіны з суседзямі. Новы прэзідэнт аднавіў перамовы з Кыргызстанам і Таджыкістанам аб дэмаркацыі межаў і выкарыстанні вод трансгранічных рэк. Як адзначае Саруханян, «Узбекістан стаў больш гнутка падыходзіць да перамоваў аб абмене тэрыторыямі і будаўніцтве ГЭС у суседніх краінах. Акрамя таго, Ташкент аднавіў Рэгіянальны дыялог, у рамках якога кіраўнікі пяці краін Цэнтральнай Азіі сустрэліся ў 2018 і 2019 гадах».

Пачалі адраджацца СМІ, якім дазволілі крытыкаваць уладу (але толькі ледзь-ледзь). «Да 2016 года ўзбекскія СМІ знаходзіліся, па сутнасці, у коме: друкаваныя выданні ніхто не чытаў, яны існавалі за кошт прымусова падпісаных бюджэтнікаў; тэлебачанне мала чым адрознівалася ад савецкага, з мінімумам прамых эфіраў; інтэрнэт-СМІ перадрукоўвалі бедныя прэс-рэлізы дзяржорганаў і амаль не займаліся ўласным кантэнтам», — пісаў эксперт. Пры новым кіраўніку краіны СМІ дазволілі асцярожную крытыку ўлады. Можна пісаць пра парушэнні правоў чалавека, карупцыі і халатнасці чыноўнікаў. Пры гэтым матэрыялы аб сям'і прэзідэнта, сілавых структурах і карупцыі на самым версе па-ранейшаму пад забаронай.

Юрый Саруханян падводзіць вынік: «Асновы рэжыму, пабудаванага Карымавым, шмат у чым засталіся некранутымі. Улада па-ранейшаму сканцэнтравана ў адных руках, партыі не займаюцца палітычнай барацьбой, грамадства абмежавана ў свабодах». Але ўсё ж у практычных рэчах ад спадчыны першага прэзідэнта краіны мала што засталося.

Кыргызстан: шэсць прэзідэнтаў і крымінальныя справы

У 1990 годзе ў Кіргізскай ССР заснавалі пасаду прэзідэнта. На ўсенародных выбарах перамог не палітык, а вучоны: доктар фізіка-матэматычных навук, акадэмік Аскар Акаеў, тады кіраваў Акадэміяй навук рэспублікі.

Праўда, пачатковец у палітыцы хутка ўвайшоў у смак улады і кіраваў краінай на працягу 15 гадоў. Ён двойчы выйграваў выбары, а яшчэ двойчы падаўжаў свае паўнамоцтвы праз рэферэндумы. Пажыццёва ўседзець у крэсле прэзідэнта яму не ўдалося. У сакавіку 2005 года ў краіне пачалася «цюльпанавая рэвалюцыя». Пратэсты ўспыхнулі праз вынікі парламенцкіх выбараў, падчас якіх дапускаліся фальсіфікацыі. Таксама незадаволенасць народа выклікалі цяжкае эканамічнае становішча, карупцыя і кланавасць улады. Прэзідэнтам стаў Курманбек Бакіеў, а Акаеву давялося напісаць заяву аб добраахвотнай адстаўцы і пакінуць краіну.

Новым домам для першага прэзідэнта Кыргызстана стала Расія, дзе ён стаў выкладаць у МДУ. Тым часам на радзіме Акаеў і яго сваякі сталі фігурантамі 106 крымінальных спраў. Экс-лідара абвінавачвалі ў перадачы зямель Кітаю і Казахстану, «знішчэнні народнага багацця» і «ўзурпацыі дзяржаўнай улады з дапамогай так званых народных рэферэндумаў», а таксама ў тым, што ў гады свайго кіравання дапусціў прымяненне агнястрэльнай зброі супраць мірнага насельніцтва.

Бакіеў цалкам зачысціў эліту краіны ад стаўленікаў Акаева і расставіў на ключавыя пасады сваіх людзей. Таксама падчас праўлення другога прэзідэнта ва ўладу трапілі крымінальныя аўтарытэты. Так, аднаму з апошніх перад парламенцкімі выбарамі адмянілі рэгістрацыю. Ён вывеў сваіх прыхільнікаў на галоўную плошчу Бішкека і запатрабаваў вярнуць яму рэгістрацыю. Да яго выйшаў Бакіеў, абяцаў разабрацца. І праз дзень Вярхоўны суд краіны перагледзеў справу. «Аўтарытэт» стаў дэпутатам, праўда, у тым жа годзе быў забіты.

Бакіева зрынулі падчас масавых пратэстаў 2010 года, пасля чаго ён збег у Беларусь. Затым краіну ўзначальвалі Роза Атунбаева як часовы прэзідэнт (2010-2011), Алмазбек Атамбаеў (2011-2017) - адзіны, хто мірна перадаў уладу, Сааранбай Жээнбекаў (2017-2020), які пайшоў у адстаўку пасля пратэстаў, і Садыр Жапараў, які ўзначальвае Кыргызстан з 2021 года ў якасці шостага прэзідэнта.

За выключэннем Атунбаевай, усе яны прыводзілі да ўлады сваіх людзей. А яшчэ ўсе — акрамя ў дадатак і цяперашняга прэзідэнта — станавіліся фігурантамі розных крымінальных спраў і скандалаў (Атамбаеў трапіў у турму пасля свайго сыходу з улады).

Што тычыцца Акаева, які знаходзіўся ў вышуку, то летам 2021 года ён вярнуўся ў Бішкек. Мяркуючы па ўсім, заключыўшы здзелку з уладамі. З таго часу яго дапытваюць па справе аб залатаруднага радовішчы Кумтор. Яго распрацоўка пачалася ў 1990-х гадах інвестарамі з Канады. За гэты час кыргызскія ўлады некалькі разоў пераглядалі ўмовы супрацоўніцтва з партнёрамі. Акаева абвінавачваюць у карупцыі пры заключэнні Генеральнага пагаднення па праекце «Кумтор» у 1992-м, унясенні ў яго змяненняў у 1994-м, а таксама пры рэструктурызацыі Генеральнага пагаднення за два гады да звяржэння.

Першы прэзідэнт краіны дагэтуль на волі, але ніякага ўплыву на жыццё Кыргызстана ён ужо не аказвае.