СУПРАЦІЎ: ЗА І СУПРАЦЬ

16 студзеня ў сусветны пракат выходзіць фільм «Супраціў» («Defiance») рэжысёра Эдварда Цвіка. Падзеі ў карціне адбываюцца ў Беларусі падчас другой сусветнай вайны. Прэм’ера «Супраціву», якая адбылася 31 снежня ў Лондане і Лос-Анжэлесе, мела дастаткова гучны рэзананс. Нічога дзіўнага: у ролі аднаго з галоўных персанажаў зняўся акцёр, які іграе славутага Джэймса Бонда.

16 студзеня ў сусветны пракат выходзіць фільм «Супраціў» («Defiance») рэжысёра Эдварда Цвіка. Падзеі ў карціне адбываюцца ў Беларусі падчас другой сусветнай вайны. Прэм’ера «Супраціву», якая адбылася 31 снежня ў Лондане і Лос-Анжэлесе, мела дастаткова гучны рэзананс. Нічога дзіўнага: у ролі аднаго з галоўных персанажаў зняўся акцёр, які іграе славутага Джэймса Бонда. Фільм зроблены па матывах кнігі Нехама Тэкса, прафесара сацыялогіі з ЗША, «Партызаны Бельскія», якая ў сваю чаргу базіруецца на рэальнай гісторыі, што мела месца каля Навагрудка ў часы нямецкай акупацыі. На працягу 1943–1944 гадоў у Налібоцкай пушчы дзейнічаў атрад партызан, які галоўным чынам складаўся з мясцовых яўрэяў. Яго лідэрамі былі браты Бельскія: Тувія, Азаель і Аляксандр (Зус). Да вайны яны займаліся сельскай гаспадаркай. Калі ў верасні 1939-га прыйшлі Саветы, Бельскія падтрымалі новы рэжым. Пасля прыходу нацыстаў сям’я трапіла ў яўрэйскае гета, якое месцілася ў Навагрудку. Браты здолелі збегчы з палону і разам з іншымі ўцекачамі заснавалі партызанскі атрад. Камандзірам атраду быў Тувія Бельскі (яго іграе Крэйг), які меў вайсковы досвед як былы жаўнер польскай арміі. Акрамя таго ў юнацтве ён быў актывістам моладзевага сіянісцкага руху. Тувія рэкрутаваў кадры сярод яўрэяў Навагрудчыны. У выніку да яго ў лес перабралася каля тысячы чалавек, у тым ліку жонкі і дзеці. Узнік сапраўдны горад з зямлянак. Тут дзейнічалі школа, бальніца, пякарня, майстэрні. У лагеры была нават свая турма і судовыя органы. Атрад Бельскіх актыўна змагаўся з паліцыяй, сябрамі якой як правіла былі беларусы і палякі, ды нямецкімі вайсковымі часткамі. Адпаведна савецкім гістарычным крыніцам, байцы Бельскіх забілі каля 400 фашыстаў і іх саюзнікаў. Акупацыйная адміністрацыя нават прапанавала за галаву Тувіі ўзнагароду ў сто тысяч акупацыйных марак. У 1943 годзе немцы правялі супраць партызан вялікую аперацыю, аднак тыя здолелі выйсці з акружэння. Бельскія ўваходзілі ў сетку савецкай партызанкі, хаця з боку яе штабу былі спробы распусціць атрад. Так ці інакш, атрад Бельскіх захаваў сваю яўрэйскую ідэнтычнасць, што дазваляе гісторыкам лічыць яго самым буйным фармаваннем яўрэйскага антыфашысцкага супраціву ва ўсёй Еўропе. Улетку 1944 года, калі пачалося вызваленне, атрад Бельскіх разам з іншымі мясцовымі партызанскімі атрадамі, якія ўваходзілі ў партызанскае аб’яднанне імя Калініна, трыумфальна прамаршыраваў па Навагрудаку. Далейшы лёс братоў Бельскіх склаўся па-рознаму. Азаель пайшоў у Чырвоную армію і быў забіты падчас штурму Кёнігсбергу. Тувія і Зус прынялі польскае грамадзянства, што дазволіла ім выехаць у Палесціну. Пасля абодва пераехалі ў ЗША, дзе і памерлі напрыканцы 70-х. Гэта гісторыя і пакладзеная ў аснову сюжэту фільма. Фільм, тым больш з удзелам Даніэля Крэйга, проста не мог абысціся без рознага кшталту акцёрскіх скандалаў. Крэйгу, як піша бульварная прэса, вельмі цяжка давалася руская мова. На здымачнай пляцоўцы ўсе каталіся ад смеху, калі ягоны герой Тувія Бельскі патрабаваў ад савецкага камандзіра медычную дапамогу фразай «Йа катъегорически настайиваю!» Акцёры — сярод іх былі беларусы, і нават студэнты Еўрапейскага гуманітарнага універсітэта, — спрачаліся з рэжысёрам, як павінны выглядаць тыя ці іншыя сцэны. Яны не маглі пагадзіцца, што той бачыць партызан у адрыве ад нацыянальнага беларускага каларыту. Аднак фільм выклікаў куды больш палітычных скандалаў. Так, ізраільская прэса палічыла карціну неглыбокай. На яе думку, трагедыя яўрэяў Беларусі аказалася пераведзенай у фармат фільмаў разраду «фікшэн». Яшчэ больш негатыўная рэакцыя на карціну была ў Польшчы. Некаторыя польскія гісторыкі лічаць, што група Бельскіх удзельнічала ў так званай «налібоцкай разні». У маі 1943 года гарадок Налібоцкае з пераважна польскім насельніцтвам быў атакаваны партызанамі. Акрамя паліцаяў загінула шмат мірных людзей. Польскі інстытут народнай памяці называе лічбу 128 чалавек. У Варшаве сцвярджаюць, што з самага пачатку атака была накіраваная супраць жыхароў польскага паходжання. Яны пастаўлялі кадры для Арміі Краёвай (АК), чыя атрады актыўна дзейнічалі ў гэтым раёне. Прыкладна ў той жа час савецкае кіраўніцтва прыняло рашэнне пра ліквідацыю структур АК у Заходняй Беларусі, што прывяло да сутычак паміж удзельнікамі польскага і савецкага падполля. Дарэчы, АК для барацьбы з партызанамі нейкі час нават супрацоўнічала з немцамі. Гісторыі дасюль спрачаюцца — удзельнічала група Бельскіх у падзеях у Налібоцкім пагроме або не. Перадавы артыкул у вядучай польскай газеце «Gazeta Wyborczа» крытыкуе фільм за неадэкватны імідж партызанскага руху. У фільме партызаны суткамі змагаюцца з акупантамі. На думку аўтара артыкулу, партызанка ставіла перад сабою перш за ўсё задачу элементарнага выжывання, а не актыўнага супраціву. Нарэшце, польскім гісторыкам не спадабалася ў карціне трактоўка тагачаснага Навагрудку як гораду, дзе на той час жылі выключна яўрэі і беларусы. Між тым, адпаведна даваенным дадзеным, тут дамінавалі яўрэі і палякі. Ігнараванне польскага элементу таксама праяўляецца ў мове, на якой размаўляюць акцёры «Супраціву». Жыхары Навагрудчыны, калі верыць стваральнікам фільму, гавораць выключна па-руску або па-беларуску. Сапраўды, нельга не прызнаць, што польская мова была вельмі распаўсюджаная ў тыя часы на Навагрудчыне. Праўда, ганарыцца тым, што ў карціне беларусы прадстаўлены як дамінуючы ў краі этнас, нам таксама не выпадае. Тыя беларусы, хто ўжо паглядзеў фільм, лічаць, што іх суайчыннікам штучна навязалі вобраз антысемітаў. На адным з беларускіх інтэрнэт-форумаў, прысвечаных фільму, скардзяцца: «Там (у фільме) беларусаў выставілі поўнымі антысемітамі. Гэта ёсць абсурд, паколькі выключна ў Беларусі і існавалі яўрэйскія партызанскія атрады. А партызанскі атрад, тым больш такі буйны, не мог існаваць без падтрымкі або як мінімум добрага стаўлення мясцовага насельніцтва. Вы можаце ўявіць сабе падобны партызанскі атрад недзе ў Заходняй Украіне? Праўда, што чакаць ад Галівуду...» Па першых рэакцыях беларускіх гледачоў можна прагназаваць, што фільм абавязкова ўздыме пытанне адносін яўрэяў і савецкіх партызан. Некаторыя гісторыкі сцвярджаюць, што партызанскія камандзіры адмаўляліся браць у атрады яўрэяў, каб не справакаваць гнеў фашысцкай адміністрацыі. Апошняя мусіла выконваць загад аб татальным знішчэнні яўрэйскага народу.

На мой погляд, «Супраціў» не здольны прэтэндаваць на канчатковую ісціну. Аднак ягоны пазітыў відавочны. Ён ужо выклікаў палеміку, якая дазволіць не так проста і прымітыўна глядзець на мінулае, як напісана ў савецкіх падручніках гісторыі. Не кажучы пра тое, што фільм дапаможа беларусам узгадаць, што іх продкі былі героямі, рэакцыяй якіх на ціск і прыгнёт быў супраціў.