«Уся гісторыя сучаснай Арменіі паказвае нам, як цяжка будзе, калі Лукашэнка скончыцца»
Ваенныя падзеі ў Нагорным Карабаху, як і вайна Расіі ва Украіне, — наступствы распаду Савецкага Саюза.
Азербайджанскія вайскоўцы ў Нагорным Карабаху. Архіўнае фота «Deutsche Welle»
— Гледзячы на тое, наколькі непаваротлівая міжнародная супольнасць, хочацца толькі паціснуць плячыма. Права працуе выбарачна і са збоямі — гэта рэальнасць, ад якой мы яшчэ доўгі час не зможам адысці. Наўрад ці справа толькі ў ААН, «некаторыя органы» якой трэба кардынальна рэфармаваць. Пытанне хутчэй у тым, што свет адначасова існуе ў некалькіх часавых планах: сучаснасці і мінулым. Будучыня як з'ява новай якасці як быццам яшчэ занадта далёка. Хоць, з пункту гледжання навукі гэта, вядома, не так. Зрэшты, людзям у абставінах сённяшніх ад навукі лягчэй не становіцца.
У верасні я яшчэ быў у Ерэване, — піша аўтар ТГ-канала «Политонелогия». — 21 чысла ў Арменіі, у парадыгме жахлівай постіроніі, прайшоў Дзень незалежнасці. Замест свята былі мітынгі.
Прыхільнікі Качарана (былога кіраўніка Арменіі) млява пакрыквалі на ўрадавыя будынкі і паліцэйскіх у ачапленні. Часам, праўда, здараліся правакацыі: ляцелі камяні і бутэлькі. Ні ўва што сур'ёзнае перарасці іх рух не мог. Прарасійскія «качаранаўцы» страцілі ўладу яшчэ ў 2018 годзе ў выніку рэвалюцыі. Адтуль не вяртаюцца, асабліва калі ні ідэі, ні рэсурсу для мабілізацыі прыхільнікаў няма.
Глядзіце таксама
Бадзёрыя прыхільнікі партыі НДП насіліся па горадзе пад бравурную музыку, клялі Расію і Пашыняна. У іх ёсць шанец стаць сілай, аднак іх праграма, месцамі цалкам адэкватная, а ў чымсьці занадта папулісцкая і ідэалістычная — гэта не пра «цяпер», а пра «потым».
Шчырыя прыхільнікі дружбы з РФ звыкла, але няўпэўнена вінавацілі Сораса і глядзеліся зусім страчанымі. Жыхар Ерэвана, дасканалы армянін, з вельмі «нашынскім» імем Валерый, спытаў мяне, навошта фатаграфую. «Для сябе», — адказаў я. — «Правільна, здымай, здымай больш. Калі ёсць, куды выкласці, — выкладвай, хай увесь свет убачыць». У яго ці то пляменнік, ці то брат стрыечны жыў у Арцаху. «У мяне ж дачка ў Расіі, сам я шмат гадоў там пражыў, мы ж браты з рускімі... Як жа так».
Многія армяне лічаць Пашыняна здраднікам. Ён сапраўды з многім не даў рады. На мой погляд, Роберт Качаран, які страціў у 2018 годзе ўладу, павінен быў несці прававую адказнасць за гады аўтарытарнага свайго кіравання.
Качаранаўская Арменія — гэта аўтакратыя, арганічна звязаная з пуцінскай уладай. Пад крылом «расійскага вайсковага самалёта» дыктатарам, як мы ведаем, дыхаецца вальней. Кошт гэтага — разруха, узнаўленне архаічных патэрнаў, продаж «старэйшаму брату» за ўсё, што той пажадае. Нам, беларусам, гэта знаёма.
У дні абвастрэння я наткнуўся на цалкам стрыманы тэкст ананімнага армянскага палітолага — яго ў сябе ў телеграме апублікаваў Кірыл Набутаў: «Ва ўласнасці расійскіх кампаній знаходзіцца некалькі крытычна важных аб'ектаў ТЭК Арменіі: Севана-Разданскі каскад (гэта сем ГЭС на рацэ Раздан), размеркавальныя сеткі, Разданская ЦЭС, стоадсоткавым уласнікам ЗАТ электрасеткі Арменіі (гэта манапаліст, на хвіліначку) з'яўляецца "Інтэр РАТ ЕЭС". Акрамя таго, Арменія на 100% залежыць ад расійскага газу. Ёсць яшчэ невялікі газаправод з Ірана, але і там доля "Газпрама" 45%, доля ўрада Арменіі — 45%. Да чаго я пішу гэта: залежнасць Арменіі ад Расіі ў крытычна важнай галіне амаль 100%. Пакуль ва ўладзе былі прарасійскія Качаран і Саргсян, гэта нікога не хвалявала. Нарэшце пасля жаху 90-х у дамах былі святло і цяпло. І я разумею, як важна было гэтага дасягнуць, нават коштам частковай страты незалежнасці. Але цяпер гэта стала велізарнай праблемай».
Як вырашаць пытанне такой сур'ёзнай залежнасці — залежнасці, што дазваляе шантажаваць, ды яшчэ і ва ўмовах, калі з выхадаў у «свет» у цябе толькі Іран і Грузія — зусім не ясна. І любы эксперт скажа: Пашыняна можна вінаваціць у чым заўгодна, але аб'ектыўна ні ў якой палітычнай сілы папросту няма адказу на пытанне, як можна было пазбегнуць таго, што адбываецца.
Глядзіце таксама
Пры гэтым у Аліева развязаныя рукі. Аліева падтрымлівае Турцыя (не кіруе ім, але менавіта падтрымлівае). У Аліева нафтавых грошай у кішэні нямерана. І свет, на жаль, раз за разам аказваецца горш і складаней: ва ўмовах, калі РФ вядзе агрэсіўную вайну супраць Украіны і пры гэтым спрабуе шантажаваць усіх пастаўкамі нафты і газу, у Еўропы не тое каб ёсць выйсце: даводзіцца дамаўляцца з чарговым дыктатарам і гандляваць з ім. Хутчэй за ўсё, ніхто не стане рэальна ціснуць на Баку. Хутчэй за ўсё, ні ў каго сёння няма эфектыўных рычагоў ціску, як няма і асаблівай палітычнай волі.
Цяпер варта сказаць некалькі слоў пра сам канфлікт, у яго, скажам так, рэтраспектыве. Не-не, я не стану заплываць за буйкі, туды, дзе пачынаецца гісторыя. Не стану і звяртацца да міжнароднага права, якое тут у кожным канкрэтным выпадку адступае перад дадзенасцю — пра права я сказаў на самым пачатку ўсё, што хацеў. Хіба што адну рэч удакладню. Пасля Першай карабахскай вайны прызнаць незалежнасць Арцаха Арменія ніяк не магла. Выбар быў зроблены на карысць суіснавання са светам, які ніколі б не пагадзіўся на гэта.
Важныя, аднак, некалькі аспектаў. Гістарызм як аснова палітыкі часта адпраўляе ў прорву любую дыпламатыю і цывілізаванасць. Варта камусьці ўгразнуць або свядома нырнуць у балота аргументаў наконт гістарычнай прыналежнасці — мы тут жа аказваемся на парозе вайны. У выпадку, напрыклад, з Пуціным у нас праглядаюцца два праламленні. Першае — задача захаваць уладу. Другое — суб'ектыўна дастатковае гістарычнае абгрунтаванне, каб шляхам інтэрвенцыі вырашаць першую задачу. Сэнс у тым, што ў XXI стагоддзі (і гэта таксама прагучыць ідэалістычна) аніякая гісторыя не з'яўляецца дастатковай ці хаця б пераканаўчай падставай для падобных дзеянняў. Гэта тычыцца і РФ, і Азербайджана. Я кажу толькі пра дадзенасць цяперашняга моманту. Любы канфлікт, любую агрэсію варта (і варта ў працэсе карэкціроўкі сістэмы міжнародных адносін імкнуцца менавіта да гэтага) успрымаць выключна ізалявана, па-за кантэкстам падзей мінулага. Не, я не кажу, што пра мінулае трэба забываць: Халакост ёсць Халакост, як і генацыд армян, як і генацыд у Руандзе. Аднак аніякая трагедыя шматгадовай даўніны не павінна станавіцца абгрунтаваннем для новай трагедыі. Бо апошнія дні мы назіралі зыход міфалагічных маштабаў. Аніякая палітыка не павінна пазбаўляць людзей дому. Азербайджан — гэта жорсткая аўтакратыя. Мне цяжка паверыць, што, будзь Баку сталіцай дэмакратычнай дзяржавы, азербайджанскі ўрад зрабіў бы тое, што зрабіў.
Па-другое. Геапалітычнае вымярэнне. Тут я б хацеў звярнуцца да свайго любімага жанру спрэчак з калегамі. 19 верасня Ігар Тышкевіч зрабіў вось такі допіс. Злёгку загуляўшыся ў апломб («Спадарства! Перастаньце, калі ласка, ляцець, як мухі на .... з прымітыўнымі тэзісамі па Карабаху»), ён трохі выпусціў з-пад увагі рэчаіснасць. Тэзіс «гэта не вызваленчая вайна Азербайджана, а вайна Аліева за сваю будучыню» трошкі патыхае параўнаннем з пуцінскай вайной. Аліеў як дыктатар спадчынны не вельмі існуе ў парадыгме будучыні. Так, ёсць тэорыя, што пуцінская вайна супраць Украіны — гэта бітва Крамля за мінулае. І тут памылка — у нюансах, у акцэнтах: Масква прыдумала сабе мінулае. «Крымскага пытання» ў гістарычным сэнсе не існавала, хіба што за выключэннем разваг нейкіх маргінальных ідэолагаў бог ведае чаго. Пытанне ж Карабаха сапраўды цягнецца дзесяцігоддзямі. Такім чынам, гэта для Пуціна напад на Украіну — вайна за сваю будучыню, а дакладней, за вечную сучаснасць — такая прырода іх рэжыму, які з'ехаў з глузду.
Глядзіце таксама
Аліеў жа змагаецца менавіта за новае мінулае. Яго вайна — рэванш, сутыкненне з комплексамі, са спадчынай бацькі.
У астатні час ён дыктатар не ў петракратыі, з усімі яе праблемамі і тэрмінамі.
А што ж насамрэч атрымала Расія? Варта сказаць, што істэрыка крамлёўскай прапаганды цалкам абгрунтаваная. Для тых, хто разважае геапалітычнымі катэгорыямі, тое, што адбылося, — гэта магутны ўдар па канцэпце імперскасці. Што тычыцца здрады: Расія здрадзіла армянам значна раней, і здрада гэтая значна глыбей і трагічней. Мадэль мыслення, згодна з якой адзін народ і адна дзяржава аб'яўляецца малодшай (братам, сястрой — не важна) — гэта і ёсць патаптанне сапраўдных саюзніцкіх адносінаў.
У сваёй кнізе «Чаму распаўся Савецкі Саюз» Аркадзь Дубноў у ліку іншых узяў інтэрв'ю ў Вазгена Манукяна, былога прэм'ер-міністра Арменіі. Маю ўвагу прыцягнуў у іх дыялогу адзін момант: «А пасля распаду Саюза [у 1991] вы ставілі пытанне пра вывад расійскай вайсковай базы?
– Не. Для нас база была б небяспекай толькі ў тым выпадку, калі б у Расіі ўсталяваўся аўтарытарны рэжым». Манукян меў рацыю: з Расіяй здарылася аўтакратыя і небяспека аказалася рэальнасцю.
Сёння, аднак, Масква выглядае і гучыць сумна і, мяркуючы па ўсім, прайграла свой уплыў у рэгіёне.
Разважаючы пра гэта, хачу разабраць яшчэ адзін тэзіс Ігара Тышкевіча. Ён піша: Для Расіі выгадны т. зв. зангезурскі калідор, і Крэмль будзе сваёй пасіўнасцю падыгрываць Азербайджану. Узнікае пытанне: якая выгада? Ніхто, відавочна, не запрашае Крэмль удзельнічаць у чым-небудзь. Рэсурсаў трымацца за ролю «галоўнага вырашалы ў рэгіёне» (менавіта гэта прадавала расійская прапаганда пасля 44-дзённай вайны і ўмяшання Пуціна з мэтай яе спынення) на фоне ўварвання ва Украіну няма. Да таго ж, калідор ударыў бы па інтарэсах Ірана, што застаецца важным саюзнікам Арменіі, сухапутная мяжа з якой для Тэгерана — адзін з выхадаў у свет і, шмат у чым, умова захавання яго ўплыву. Як абсалютна дакладна сказаў мне ў нядаўняй гутарцы Аркадзь Дубноў: «Па вялікім рахунку, калі б мы жылі ў нармальным, цывілізаваным свеце, дзе няма вось гэтай гістарычнай варожасці... — вядома, адкрытыя межы былі б выгадныя ўсім. Расія гэтымі катэгорыямі цяпер не думае, калі сама ваюе не цывілізавана, за тэрыторыі, парушаючы ўсё, зрываючы ўвесь свет у прорву. Хіба яна мае права разважаць пра цывілізаваную цікавасць? Вось уся яе цікавасць: пакіньце нас у спакоі, мы плацім Арменіі тым, што там [нашы] міратворцы! Пакіньце нас у спакоі, нам выгадна наогул нікуды цяпер не залазіць».
Што тычыцца самога расійскага корпусу: лепш за ўсё яго ролю сфармулявала, даруй божа, Маша Захарава, калі заявіла, што неабходна забяспечыць бяспеку тым самым міратворцам. Мне расказвалі самі армяне пра стан і баяздольнасць 102 дывізіі, раскватараванай у Гюмры. За гады з дзевяностых на металалом разабралі ўсё, што толькі можна. Танкі не кранаюцца з месца: проста не могуць.
У цэлым жа мне не бачыцца дастаткова рэальнай перспектыва вяртання прарасійскага флангу ў палітычныя лідары Арменіі (і гэта, хутчэй, добрая навіна). І 100 000 жыхароў, якія ўцяклі з Карабаху, становішча расійскай базы і расійскіх інтарэсаў толькі пагоршаць. Міратворцы ж, па вялікім рахунку, звычайныя вайскоўцы. Прадастаўленыя самі сабе, яны не мелі мандата на рэальную абарону насельніцтва Арцаха, затое цалкам карысталіся магчымасцю зарабіць. Са снежня 2022 па верасень 2023 быў блакаваны Лачынскі калідор, і «цудоўны, амаль казачны рускі афіцэр» скарыстаўся гэтым дзеля спекуляцыі і ўзбагачэння. Капейкавыя, цудоўныя памідоры, якія тут настолькі смачныя, што падобныя да лёгкага наркотыку, прадаваліся імі раз у дзесяць даражэй. І гэта толькі адно сведчанне, амаль нявіннае: памідоры. Паўтару, я вельмі здзіўлюся, калі прарасійскія палітыкі зоймуць кіруючыя пасады.
Становішча ж Пашыняна, думаю, настолькі ж цяжкае, настолькі і заканамернае. Яму ніяк не быць не ахвярай таго, што адбылося. Яму ніяк не застацца невінаватым. Упэўнены, што глабальна — такая яго роля. Адэкватны размен — адзін Пашынян супраць шанцу на будучыню Арменіі. Карабах цяпер не вярнуць, але ў краіны ўсё яшчэ ёсць шанец — пры падтрымцы заходніх краін — не цяпер, але ў перспектыве вырвацца з капкана. Ні Блінкен, ні Макрон не змогуць адкаціць тое, што адбылося, зыход ужо завяршыўся. Яны, аднак, могуць працягнуць руку Арменіі, а сёння яна ў гэтым больш чым мае патрэбу — каб мінімізаваць наступствы.
Глядзіце таксама
Так ці інакш, фаза канфлікту, якая пачалася ў 2020 годзе — 44-дзённай вайной — завяршылася. І вынік заканчэння гэтага этапу прадвызначыў новыя ўзрушэнні ў будучыні. Аліеў далёка не стратэг, і, да таго ж, ён будзе куражыцца.
Тым не менш, нягледзячы на некаторыя ваяўнічыя заявы кіраўніка Азербайджана, як і Эрдагана, я сумняваюся, што яны паквапяцца на Зангезурскі калідор і Паўднёвую вобласць Арменіі — Сюнік. Пашынян заняў правільную пазіцыю, каб пазбегнуць хаця б гэтага. Акрамя таго, мне здаецца, што ў цярпення цывілізаванага свету ёсць межы, і яны сталі ўжо пад канец другога года вайны ва Украіне.
Дзіўна, але цяпер і будучыня Арменіі залежыць ад паразы РФ у вайне супраць Украіны. І аказваецца, хоць мы і далёка адно ад аднаго — у Беларусі і Арменіі, відавочна, ёсць агульная праблема ў анамнезе.
У цэлым жа, увесь постсавецкі рэгіён сутыкнуўся — і гэта не мая думка — з наступствамі распаду Савецкага Саюза. Усе дробныя і буйныя аўтакратыі — жахлівая спадчына.
Так, для Беларусі няма спрэчных тэрыторый і такога свінцовага грузу ў мінулым. Аднак уся гісторыя сучаснай Арменіі паказвае нам, як цяжка будзе, калі АГЛ нарэшце скончыцца.
Мне было горка яшчэ і ад таго, што, як аказалася, у Арменіі мала хто ведае пра праблемы беларусаў. Гэта, зрэшты, цалкам заканамерна, бо і мы мала цікавіліся далёкім рэгіёнам Паўднёвага Каўказа. На аднаго армяніна, які чуў пра жахлівыя злачынствы Лукашэнкі, знойдзецца іншы, які бачыў па тэлевізары «моцнага гаспадарніка». І балазе, нягледзячы на відавочна прааліеўскую пазіцыю АГЛ (згадайце яго выступ у мінулым годзе на саміце АДКБ), армяне ні разу не праяўлялі да нас агрэсіі. А нам — «Вам у нас падабаецца? Не было праблем? Усе добрыя і заўсёды дапамогуць, праўда ж? І ежа ў нас смачная». — «Падабаецца вельмі, ніякіх праблем. І людзі добрыя. І ежа проста цудоўная».
Глядзіце таксама
****
Усе гэтыя дні мы ўбіралі кожную навіну, ездзілі купляць адзенне для бежанцаў. Па горадзе ўсё больш пунктаў прыёму, ціхае сведчанне аглушальнага бедства.
Я часта праходзіў міма царквы, здаецца, XVII стагоддзя — яна прытаілася ў двары, сярод савецкіх «панэлек», убоства якіх (як і любых «панэлек», не ў эстэтыцы, а ў штодзённасці) ратуе асаблівасць: яны зроблены з туфу, у якога ёсць і свой колер, і свой характар. Мне страшна, што, як толькі Карабах апусцее, любое сведчанне культуры хрысціянскай Арменіі знікне ўслед за людзьмі. Азербайджанцы так ужо рабілі.
На розум прыходзіць канец статуі Буды ў Масуле, хоць, магчыма, хтосьці скажа, што паралель спекулятыўная. Армяне — блізкія мае сябры — згадваюць чароўны арцахскі мёд. Яшчэ нядаўна я сам піў арцахскае аранжавае віно, якое настаялася ў карасе (так называецца гліняная амфара для вытрымлівання).
Я цалкам беларус, і гэта быццам бы не мая вайна. Аднак паўтару: я не трываю гістарызму, тым больш як абгрунтавання. І ўжо зусім немагчыма трываць тое, што за ім ідзе.
Ёсць іншае — тут і цяпер: гора. Напрыканцы нашай размовы Аркадзь Юр'евіч сказаў: «Ды я, нават мурашкі ідуць па скуры, я жудасна ім спачуваю, і нават няёмка, пішаш нейкі тэкст, а табе ў каментарах проста кажуць "дзякуй" за добрае слова. Ім так у гэтым свеце самотна, у гэтым вялікім свеце ім страшна самотна, яны проста перасталі верыць камусьці, простае чалавечае спачуванне для іх стала шанцам на выжыванне. Жудасна».