Ігар Іваноў: «It gets better!» Усё наладзіцца, патрэбны толькі час

Цяперашняя вялікая плынь беларускай эміграцыі не першая ў гісторыі нашай краіны: з Беларусі людзі з'язджалі і раней, асядалі ў замежжы, стваралі там сваё асяроддзе. Якраз у такім беларускім асяроддзі ў Лондане і апынуўся Ігар Іваноў — выдавец, бібліятэкар, адкрыты гей і вернік. Пра ўвесь гэты няпросты досвед мы і паразмаўлялі з Ігарам.

Эміграцыя і пачуццё віны

— Вы нарадзіліся ў Беларусі, але жывяце ў Вялікабрытаніі, і, на жаль, гэта, мабыць не той выпадак, калі «дзе нарадзіўся, там і прыгадзіўся». Як так сталася?

— У значнай ступені выпадкова. У мяне была магчымасць паехаць вучыцца ў Вялікабрытанію, каб стаць святаром. У працэсе навучання шмат чаго змянілася ў маім жыцці — перадусім, маё самаразуменне, — і ў нейкі момант трэба было вырашаць: ці я вяртаюся ў Беларусь, ці не. Канешне, мне хацелася застацца ў Брытаніі, таму што ўсё-ткі жыццё тут лепш. З іншага боку, было адчуванне сораму, таму што беларуская грамада (у шырокім сэнсе, не толькі ў Вялікабрытаніі) уклала ў мяне шмат, і я адчуваў сваё невяртанне ў Беларусь як здраду. Але размова з мамай мяне крышачку прасвятліла. Яна сказала: «Ігар, калі ты вернешся ў Беларусь і будзеш працаваць бібліятэкарам, ты ніколі ў Брытанію больш не паедзеш. А калі будзеш у Брытаніі нават на самай дурной працы, ты заўсёды зможаш прыехаць да мяне».

Тады я застаўся ў Брытаніі. А ўжо цяпер, з маім розумам, я б, можа быць, нават і вярнуўся ў Беларусь. Таму што, калі на пачатку вырашаеш з'ехаць, ты не разумееш усіх наступстваў: ты пакідаеш сям'ю, да якой ніколі, можа, не зможаш вярнуцца. А я адзіны сын у мамы.

І вось з цягам часу, праз гады яно вельмі моцна праявілася ў маім жыцці. Але тады, у 2004-2005 гадах, так сталася, што я застаўся ў Брытаніі, і сваё пачуццё віны я вырашыў у тым ліку праз вельмі актыўны ўдзел у беларускім жыцці.

Няёмкая тэма

— Пытанні трошкі не па тэме. Я заўважыла, што вы заікаецеся. Як вам з гэтым жывецца?

— А я заўважыў, што вы заікаецеся (смяецца). Для мяне заіканне было важнай тэмай усё маё жыццё. Насамрэч шмат людзей пакутуюць праз гэта, хаця яно не павінна быць асаблівай пакутай.

Не ведаю, калі пачаў заікацца. Мая мама думала, што мяне спужаў сусед у вёсцы, калі я быў маленькім. Яшчэ ёсць версія, што я ад самага пачатку заікаўся, але на гэта не звярталі ўвагі, пакуль я быў дзіцём: нешта хутка гаварыў, галавой круціў і гэтак далей. А вось калі ўжо пайшоў у школу, там мне дазвалялі не здаваць нарматывы па чытанні, бо гэта было жахліва.

Ігар Іваноў: Мы робім тое, што любім і ўва што верым, каб беларуская справа працягвала развівацца

Стаўшы дарослым, я хацеў пайсці вучыцца на настаўніка малодшых класаў, але вымушаны быў кінуць, бо дзеці вельмі хутка пераймаюць звычкі, тое, што яны бачаць.

У Брытаніі мне пашчасціла трапіць на спецыяльныя курсы, дзе ты спрабуеш сваё заіканне і яго прычыны выцягнуць на свядомы ўзровень, бо яно ж як айсберг: тое, што мы бачым, — толькі вяршыня, а 80% свайго заікання ты не бачыш і не ўсведамляеш. Я вучыўся не саромецца, і гэта мне сапраўды дапамагло вырасці, прыняць, што заіканне — частка майго жыцця, і можна не хаваючыся, але канструктыўна зрабіць размову больш плывучай. Гэта дапамагло і ў адчуванні самаўпэўненасці, таму я цяпер раблю прэзентацыі, першым пайду выступаць на канферэнцыі і гэтак далей.

Як быць геем і вернікам адначасова

— Вы адкрыты гей. Раскажыце, калі ласка, як вы прымалі сваю ідэнтычнасць?

— Крок па кроку. Спачатку трэба было пагадзіцца на гэта самому. Калі я ўсё зразумеў, я ўжо быў сталым чалавекам — не дзіцёнкам і не падлеткам. Таксама дапамагла Брытанія. У першым жа семестры нашых заняткаў у інстытуце, дзе я вывучаў багаслоўе, у нас былі своеасаблівыя «Уводзіны ў псіхалогію», скіраваныя на самапазнанне, і мяне «накрыла» літаральна ў першыя ж тыдні падчас заняткаў. Усё стала зразумела, я тады не ведаў, што рабіць, і напрасіўся на размову з нашай выкладчыцай — манашкай, вельмі добрай псіхатэрапеўткай. Яна асаблівых адказаў мне не давала, хутчэй выслухала і заахвоціла не баяцца. Гэта было вельмі моцна, таму што я сапраўды жыў у страху ўсё сваё жыццё. Нават калі ён быў неўсвядомленым, гэты страх быць сабой прысутнічаў.

Я ведаў, што мяне вабіць, цікавіць, узрушае, чаго я саромлюся ў самім сабе, і вось гэтае непрадуманае, неадпрацаванае выйшла на паверхню падчас заняткаў. Але не было асабліва з кім размаўляць. Дапамагалі кніжкі і Інтэрнэт — ад разумных тэкстаў да парнаграфіі, і ўсё гэта было вельмі карысна.

Потым я скантактаваўся з арганізацыяй, створанай ЛГБТК-каталікамі, і гэта дало мне магчымасць размаўляць з людзьмі, прагаворваць сваё, слухаць іншых. А самы вялікі ўплыў на маё ўсведамленне сябе як гея аказаў адзін багаслоў ― Джэймс Алісан. Яго ідэя, якая для мяне была карыснай, заключалася ў тым, што маё сумленне — гэта вельмі важная рэч, да якой трэба ставіцца абсалютна сур'ёзна. Я — гэта сума вельмі многіх уплываў, вынік сацыялізацыі, але не пасіўны вынік, я павінен браць пад увагу ўсе тыя галасы, якія сфармавалі мяне, працягваюць і будуць фармаваць далей, быць ва ўсім гэтым актыўным суразмоўцам і чыннікам.

Гэта было цікавае адкрыццё ў кантэксце сэксуальнасці. Мая сэксуальнасць — гэта не проста я сам, а ўвесь свет вакол мяне. Галасы могуць быць канструктыўнымі і неканструктыўнымі, могуць дапамагаць і не дапамагаць, таксама я магу выбіраць, чые галасы слухаць. Гэта мяне ўпэўніла ў тым, што трэба браць адказнасць за ўласнае жыццё, я не магу аддаць Царкве права вырашаць, як і кім я буду. Царкоўная супольнасць — важны момант майго жыцця, але не ўсё жыццё.

У выніку я скончыў багаслоўскую адукацыю, але вырашыў не станавіцца святаром, і гэта было прычынай разрыву з беларускай супольнасцю, бо ў Лондане на той час яна была вельмі моцна завязана на Царкве. На некалькі гадоў я знік з гэтага асяродка, з'ехаў у іншы горад, вярнуўся праз даволі шмат гадоў і зноў стаў удзельнічаць у беларускім жыцці.

Добра памятаю маю размову з мамай. Я прыехаў улетку на вакацыі, чытаў Джэймса Алісана і ў нейкі момант, перад ад'ездам сказаў маме. Яна была ў вялікім шоку, але не ведала да канца, што я меў на ўвазе. Мама была параўнальна адукаваным чалавекам, але так сталася, што чытала «Камсамольскую праўду», а яны любілі пісаць пра расійскіх «зорак» кшталту Кіркорава, Лявоньцева, Баскава, і для яе геі, «гомасэксуалісты» — гэта людзі ў пёрах на сцэне. Окей, няма нічога кепскага ў пёрах на сцэне, проста ад гэтага гей-ідэнтычнасць не пачынаецца і гэтым яна не заканчваецца, а часта гэтыя пёры ідэнтычнасць нават і не ўключае ніякім чынам. Але ў маёй мамы былі такія культурныя канструкты, і яна вельмі моцна намучылася праз гэта, таму што я быў далёка, а ёй трэба было самой праз усё гэта праходзіць і навокал не было асаблівай дапамогі.

Я пачаў перасылаць ёй свае тэксты, штосьці перакладаў з англійскай, штосьці сам пісаў, вёў блог... Так яна «расла» разам са мной, мы разам праз гэта праходзілі.

Уладзіслаў Гарбацкі: Тое, што для еўрапейцаў з’яўляецца ідэалам, беларусы ўжо часткова рэалізавалі

Мая гейская ідэнтычнасць вельмі беларуская, але і вельмі хрысціянская — у тым сэнсе, што заваёўваць права быць беларусам — гэта размаўляць па-беларуску. Або калі ты ўвесь час мусіш на Захадзе тлумачыць, што для цябе значыць Беларусь ці дзе знаходзіцца такая краіна. Гэтаксама я бачу шмат паралеляў з тым, што гей мусіць рабіць, каб яго ўспрымалі і разумелі. Ну і хрысціянства... Раней я больш практыкаваў сваю веру, цяпер яна адышла на другі план. Але для мяне важна быць часткай супольнасці; індывідуальнасць — гэта не маё, мне заўсёды хацелася быць часткай нейкага праекта, нейкай супольнасці, і хрысціянства добра ў гэта ўплялося, бо яно дае альтэрнатыву выключнай індывідуальнасці.

— Звычайна для ЛГБТК-людзей вера і сэксуальнасць — гэта канфлікт. Як у вас атрымалася іх прымірыць, супаставіць адно з адным?

— Заняло гады, каб скласці ўсё ў нейкую карцінку, якая мае сэнс. Памятаю свой першы адпачынак, што быў з маім першым партнёрам. Ён мяне завёз у Сіджэс, гарадок пад Барселонай, адну з найстарэйшых гей-лакацый у Іспаніі. Яшчэ да Другой сусветнай вайны ён быў мястэчкам, куды з'язджаліся мастакі, артысты, музыкі, а пасля вайны паступова, нават за часамі Франка, туды масава пачалі ездзіць адпачываць геі. Адпаведна, там пачала з'яўляцца свая субкультура. І для мяне было адкрыццём, што можна проста разняволіцца, што «гей» не азначае «напружанасць», «канфліктнасць». Можна быць геем, кінуць гэтыя валізы, зняць усё да майтачак, пайсці на пляж і ні пра што іншае не думаць, і ўсё іншае — класна і добра.

Гэта назаўсёды застанецца ў маёй памяці. Я шмат чаго зразумеў пра тое, што жыццё неабавязкова павінна быць гвалтам і барацьбой. Не кожны павінен прайсці шлях пакутніка. Хтосьці ніколі не прыняў мяне, але хтосьці і пагадзіўся!

Самыя складаныя, самыя крытычныя адносіны ў мяне былі з айцом Аляксандрам Надсанам. Ён быў ключавой фігурай у тым, што я змог прыехаць у Брытанію вучыцца, змог арганізаваць усю стыпендыю, я жыў у студэнцкім доме, гадамі быў у яго на службах раніцай і ўвечары, і часта я быў адзіным, хто спяваў на ранішніх літургіях і ўвечары — на вячэрнях. І для яго была вялікая траўма, калі я сказаў, што святаром не буду. Нам заняло гады, каб пачаць зноў нармальна размаўляць, але ў выніку пад канец яго жыцця я змог прыязджаць у Лондан і быць у беларускай супольнасці. Яму таксама спатрэбілася шмат працы пагадзіцца на маю прысутнасць, не бачыць драмы ў тым, што я там. Іншыя людзі дапамаглі — і святары, і свецкія, — хто вельмі добра разумеў і разумее мяне, хто дапамагаў айцу Аляксандру прымірыцца з маёй сітуацыяй.

Таму мне падабаецца тая кампанія, якую пасля хвалі самазабойстваў падлеткаў у ЗША распачаў квір-журналіст Дан Савадж і падтрымаў Барак Абама — «It gets better!»: усё наладзіцца, дай толькі час. Так, цяпер гэта крытычна, і страшна, і жахліва, але жыццё сёння не заканчваецца, будзе заўтра. Трэба проста перажыць гэты страшны момант, гэтыя страшныя тыдні-месяцы-гады — і штосьці абавязкова прасвятліцца.

Незвычайная прафесія — бібліятэкар

— У вас некалькі адукацый: вы гісторык, багаслоў і бібліятэкар. І апошняя з іх — самая нечаканая. Што натхніла вас стаць прафесійным бібліятэкарам?

— Калі я мусіў сказаць айцу Аляксандру, што я гей, і абмяркоўваць гэтую ідэю, што я не буду святаром, сітуацыя нашых адносінаў змянілася ў тым ліку і фінансава: я не мог ужо разлічваць на стыпендыю. Але мяне не выкінулі на вуліцу: я мог жыць у студэнцкім доме, а за гэта працаваў у Скарынаўскай бібліятэцы на паўстаўкі. І вось тады я зразумеў, што бібліятэка — гэта класна.

Мне трэба было вырашаць, штосьці рабіць са сваёй багаслоўскай адукацыяй, але ў царкве я не хацеў нічога рабіць, а па-за царквой з багаслоўскай адукацыяй таксама складана і няшмат магчымасцей. Да таго ж, я страшна баяўся працаваць з людзьмі — у тым ліку праз маё заіканне, і я падумаў, што магу схавацца паміж кніжнымі паліцамі. Канешне, я вельмі моцна памыляўся: калі пачаў працаваць бібліятэкарам, то зразумеў, што большасць часу аддаю на размовы з людзьмі, а не працу з кніжкамі (смяецца).

Я зрабіў «магістарку» па «Інфармацыйным мэнеджменце», і гэта быў, можа быць, найлепшы год майго жыцця. Аказалася, што мне падабаецца арганізоўваць рэчы — пачынаючы ад раскладання кніжак па паліцах да каталагізацыі. Дагэтуль я менеджар у акадэмічнай бібліятэцы, і гэта тое, што дае мне заробак на жыццё і дазваляе займацца рэчамі, якія не прыносяць даходу — напрыклад, удзельнічаць у беларускіх праектах, займацца выдавецтвам.

— Вы ўжо часткова пра гэта расказалі — момант, у які вы вырашаеце, што вы будзеце вучыцца ў Вялікабрытаніі і, хутчэй за ўсё, ведаючы пра досвед іншых, вы разумелі, што не вернецеся ў Беларусь. Наколькі цяжка было сабраць валізу, сесці ў самалёт і кінуць мінулае жыццё, не ведаючы, што вас чакае там? І як вас прыняў Лондан?

— У мяне не было што асабліва пакідаць у Беларусі. На той момант у гэтым сэнсе ўсё было проста і лёгка, і наперадзе я меў захапляльныя ідэі таго, што магло быць у жыцці.

Тое, што адбываецца з эміграцыяй цяпер, — гэта вельмі трагічна і страшна, і тут трэба глядзець на паваенную эміграцыю, што з імі адбывалася. Яны таксама выехалі з Беларусі практычна ўсе не па сваёй волі. Шмат хто вельмі доўга «сядзелі на валізах» і думалі, што вернуцца ў Беларусь.

Я таксама думаў, што пасля 2020 года можна будзе, і збіраўся ехаць на Вялікдзень 2021 года. Гэта быў мой план, калі я з'язджаў у 2020-м, і толькі калі я вярнуўся ў Лондан, зразумеў, што гэта немагчыма, уся небяспека навокал вельмі непрадказальная. Дык вось, думаю, што шмат хто яшчэ дагэтуль «сядзяць на валізах», а трэба глядзець на паваенную эміграцыю: гэта не мела сэнсу, трэба было проста адаптоўвацца да той сітуацыі, дзе ты цяпер. Многія потым выехалі у ЗША, Канаду, Аўстралію, Аргенціну — туды, дзе была праца і бяспека. Яны з'ехалі, але там засталіся ў беларускім жыцці (той жа Янка Запруднік, напрыклад, які з Бельгіі выехаў у ЗША і потым працаваў на «Радыё Свабода», а сколькі ўсяго зрабіў!).

Ганебная пляма на беларускім хрысціянстве

— Я добра памятаю 2019 год, калі вернікі збіралі подпісы за ўвядзенне крымінальнай адказнасці за «прапаганду ЛГБТ». Ваша маці, Надзея Іванова, была ледзь не адзінай, хто адкрыта выступаў супраць гэтай кампаніі, яна нават пісала адкрыты ліст да кіраўніцтва царквы. Што вы тады адчувалі?

— Я дагэтуль у шоку ад той сітуацыі, яна дагэтуль мяне пераследуе. Я не магу паверыць, колькі абсалютна адэкватных людзей пагадзіліся на падман. Я нават не кажу пра беларускую дэмакратычную супольнасць, якая вырашыла, што трэба памаўчаць, нічога не рабіць, а вось калі яна атрымае ўладу, усё зробіць інакш.

Вячаслаў Бортнік: Ненармальна заставацца разам, калi не кахаеш i не шчаслiвы

Я сутыкнуўся з тым, што людзі падтрымлівалі збор тых подпісаў, таму што яны падтрымлівалі ідэю актыўнасці свецкіх у Касцёле — чыста выпадкова пачуў такі аргумент. І гэта страшна абуральна, таму што інтарэсы арганізацыі, структуры, Касцёла становяцца наперадзе інтарэсаў жывых людзей. У той кампаніі я вельмі выразна бачыў спробу крыміналізацыі жыцця тых людзей, у якіх ніхто не спытае: «Што вам трэба? Чаго вы хочаце? Што лепш для вас?»

Мая мама тады захварэла на рак, ад якога яна памерла. І гэта было дзве рэчы, якія мы ў сям'і на той момант абмяркоўвалі: яе хвароба і вось гэтая атака на мяне і на яе як на маці. У яе было вельмі мала сіл. Памятаю, у яе прасілі даць інтэрв'ю, але яна не змагла. Але мы разам селі і напісалі гэты ліст ад яе імя, звернуты да арцыбіскупа Кандрусевіча, які шмат у якіх сітуацыях быў адэкватным чалавекам, але меў слепату наконт ЛГБТК-людзей.

Мы не мелі шмат надзеі, але што мы з мамай хацелі зрабіць — гэта ўвесці ў дыскусію тых людзей, чые галасы не чуваць: бацькоў старэйшага пакалення, людзей, якія не гавораць знутры ЛГБТК-супольнасці. Самы просты ліст ад мамы... Ён сапраўды адгукнуўся вельмі шмат каму, людзі пачалі збіраць подпісы пад гэтым лістом, а каментары, якія былі ў Фэйсбуку, якія я чытаў у блогах і каталіцкіх суполках, мяне шакавалі. Гэта былі вельмі гнюсныя каментары. І я вельмі рады, што самыя гнюсныя з іх паходзілі ад святара, які працуе на лукашэнкаўскі «кашалёк» і падтрымлівае абыход санкцый. Таксама я зразумеў, наколькі банальная, наколькі нецікавая багаслоўская адукацыя нашых каталіцкіх святароў. Аргументы, якія я чытаў, іх погляды былі настолькі смешнымі і неінфарматыўнымі! Дзякуй богу, тады ў мяне не было шмат часу спрачацца: былі больш важныя рэчы ў сям'і. Адзінае, што я зрабіў, — адрэдагаваў артыкулы ў «Вікіпедыі» і пра арцыбіскупа Кандрусевіча, і пра гэтую кампанію, каб былі спасылкі на крыніцы, на артыкулы. Калісьці хтосьці, можа быць, будзе пісаць гісторыю, то пройдзецца па ўсіх гэтых артыкулах.

Гэта адна з самых брудных гісторый беларускага хрысціянства. У гэтым былі замяшаныя і рыма-каталікі, і грэка-каталікі, і праваслаўныя, і пратэстанты. І гэта сапраўды вельмі брудная пляма на сумленні беларускага хрысціянства.

Але мяне таксама вельмі ўразіла рэакцыя прэзідэнцкай адміністрацыі: яны ніяк не каментавалі, толькі прынялі гэтыя подпісы. Гэта было сведчаннем таго, што Лукашэнка спрабаваў захоўваць незалежнасць ад Масквы. Гэта дзіка гучыць, але дзеля самазахавання ён пойдзе на ўсё. Калі трэба, ён раздушыць ЛГБТК-супольнасць, але калі трэба — скарыстаецца ЛГБТК-супольнасцю дзеля самазахавання. Гэта страшна, таму што паказвае, наколькі ў небяспечнай сітуацыі знаходзяцца людзі: ЛГБТК-супольнасць настолькі маленькая і зусім не мае саюзнікаў у беларускім кантэксце, што ёю можна туды-сюды маніпуляваць.

— А што вы думаеце пра тое, што зараз сілавікі рыхтуюць змены ў заканадаўства і ўсё-ткі ўвядуць гэтую адказнасць?

— Я думаю, што так, увядуць, таму што час працуе не нашу карысць у гэтым выпадку. Гэта паказчык таго, наколькі інтэлектуальна збяднеў рэжым, таму што яны проста бяруць пад капірку тое, што зроблена ў Расіі — а гэта адзін з найгоршых прыкладаў гамафобіі ў свеце.

Ці гэта зменіць штосьці? Я думаю, вялікіх змен не будзе, таму што і так немагчыма цяпер у Беларусі быць адкрытымі, рабіць публікацыі, выдаваць кніжкі... Давядзецца маўчаць.

— Як выйшла так, што ваша маці стала актывісткай руху бацькоў ЛГБТК-людзей?

— Яна па жыцці, па духу была актывісткай. На жаль, ёй не пашчасціла атрымаць вышэйшую адукацыю, а ўвогуле яна была цудоўным разумным чалавекам, і паўсюль, дзе б яна ні была, ёй трэба было штосьці змяняць, паляпшаць, адстойваць правы іншых. Ну і так сталася, што я стаў аб'ектам яе зацікаўлення і болю. Калі да яе звярталіся, яна давала інтэрв'ю, калі яе запрасілі прыйсці ў групу — яна пайшла да бацькоў ЛГБТК-людзей; у яе запыталіся: «Можа, вам цікава паехаць на гей-прайд у Кіеў?» — яна паехала і была там двойчы, пазнаёмілася таксама з украінскімі бацькамі ЛГБТК-людзей.

Яна вельмі перажывала за дзяцей і бацькоў, расказвала мне пра іх. Розныя былі гісторыі: кагосьці бацькі выкінулі з хаты ці прыходзілі і плакалі няспынна, што не могуць прымірыцца... Адна з самых прыгожых старонак беларускай ЛГБТК-супольнасці за ўсе гады — гэта тое, што атрымалася звесці хаця б маленькую групу бацькоў. Патэнцыйна бацькі — гэта вельмі вялікая сіла і эмацыйнай падтрымкі, і фінансавай, дзе трэба. Таксама гэта голас тых, хто не ў квір-супольнасці, але гэта вельмі моцныя адвакаты, і калі сітуацыя зменіцца ў Беларусі, да гэтага трэба абавязкова зноў вяртацца.

Апошнія месяцы, што я быў з мамай, шмат чаго змянілі ў маім жыцці. У яе быў страх застацца адной (прытым, што яна была самотнай жанчынай, разведзенай), але было і разуменне, што я ёсць у яе жыцці і яна не адзінокая. І напрыканцы яна ўвесь час хацела пацвярджэння гэтага — таго, што мы разам. Усё іншае абсалютна адышло на другі план. Усе гэтыя ідэнтычнасці, нейкія праблемы... Для яе было суперважным разуменне, што яе не пакінулі. Калі б раней я быў бы разумным, я прыязджаў бы не пару разоў на год, а штомесяц цягаўся б у Беларусь (смяецца). Але ўжо не адкруціш.

2020 год: паміж двух агнёў

— Вы сказалі, што ў 2020 годзе былі ў Беларусі, і я не магу не спытаць: як вы перажывалі падзеі таго года?

— Як на арэлях. Гэта не мой вобраз, я яго прачытаў у «Мінскім дзённіку» Юлі Цімафеевай: эйфарыя ў адзін момант і жудасная дэпрэсія — у іншы. Я вельмі наіўна перажываў, хаця на мітынгі пачынаў хадзіць яшчэ пры Зяноне Пазняку, але я тады не бачыў такога мора бел-чырвона-белых сцягоў. У 2020 годзе я быў проста ў шоку, у татальным замілаванні, наіўным — таму што думаў, што цяпер, у гэты момант мы можам. Аказалася, што не можам.

І мяне хістае ад думкі, што трэба было браць камяні ў рукі, да разумення, што шанцаў не было, бо ўвялі б войскі з Расіі і наша паўстанне ўсё адно было б падаўлена. Я пачаў баяцца і ў адзін момант перастаў выходзіць. Унутраным апраўданнем для мяне было тое, што мама была пры смерці.

З Беларусі я з'язджаў 30 снежня 2020 года, замыкаў кватэру, забіраў усё, што мог вынесці (у тым ліку котку) — з думкай, што я вярнуся. Але трэба было выехаць з Беларусі, каб зразумець, што гэта нерэальна — ехаць назад. Пакуль я знаходзіўся там, я быў як жабка: не разумеў, што тэмпература падымаецца.

ЛГБТ-актывіст Коля Анціпаў: Палітыкі прыходзяць і сыходзяць, а грамадства застаецца

— Ці ёсць у вас сувязь з Беларуссю цяпер?

— Я прадаў кватэру за некалькі дзён да таго, як гэта перастала быць магчымым, і ў мяне было адчуванне, што я страціў апошнюю сувязь з краінай. Кніжкі яшчэ там, мне іх прывозяць, як і нейкія рэчы, пра якія я забыў. Напрыклад, мне нядаўна прывезлі хустку з шэсця на Дзяды, якое было ў Мінску на пачатку 1990-х.

Так што я ўсё яшчэ знаходжу мінулае жыццё, якое, можа быць, забылася, дзесьці там ляжала на паліцах, а цяпер набывае новае значэнне — і ў тым сэнсе, што тое, што мы лічылі гісторыяй, застаецца актуальным. Наша памяць не заканчваецца. Што для мяне было важным 30 гадоў таму, застаецца важным і цяпер. З аднаго боку, гэта страшнае адчуванне — быццам свет не змяняецца, а з іншага — і цёплае, бо гэта значыць, што былі абраныя каштоўнасці, якія не сыходзяць, якія важныя, і з імі можна жыць усё жыццё.

Навошта геям прайд

— Вы цяпер хутчэй, атрымліваецца, брытанскі актывіст з беларускай дыяспары. Ці ўдзельнічаеце вы ў лонданскіх прайдах і ці плануецца там беларуская калона?

— Спачатку я разбяруся з паняткам «актывіст» (смяецца). Сказаць папраўдзе, у нас усе тут актывісты. Рэч у тым, што ў Брытаніі ніколі не было грантаў, фінансавання культурных праектаў. Скажам, тая ж Скарынаўская бібліятэка — галоўная навуковая інстытуцыя ў дыяспары, якая існуе ўжо 53 гады, — ніколі не атрымлівала фінансавання, ні дзяржаўнага, ні карпаратыўнага. Гэта ўсё існуе на валанцёрскія зборы, дзякуючы валанцёрскай працы Тут, каб удзельнічаць у беларускім жыцці, людзі самі плацяць за гэта. Ніхто на заробках не сядзіць, і для мяне гэта было цікавым адкрыццём. Хочаш быць беларускім актывістам — будзеш сам фінансаваць гэта ўсё.

Калі пра прайд... Мой першы прайд быў у 2004 годзе, у мяне нават захаваліся прыгожыя здымкі адтуль. Я быў агаломшаны крэатыўнасцю людзей, якія яго рабілі — усімі гэтымі плакатамі, drag queens і гэтак далей.

На лонданскім прайдзе ніколі не было беларускай калоны, і часткова віна гэта наша, што мы не арганізаваліся. Але рэч у тым, што гэта не так проста зрабіць! Ты мусіш зарэгістраваць сваю групу за некалькі месяцаў да ўдзелу ў прайдзе і заплаціць за гэты ўдзел. Няма такога, што ты пойдзеш бясплатна ў гэтай калоне. Такім чынам вялікі прайд, парад на паўмільёна чалавек можа існаваць. Мы так і не змаглі арганізавацца ніколі, але ў мяне кожны год у календары стаіць напамін паглядзець сайт прайда і запісацца.

А наогул, ужо столькі разоў хадзілі з бел-чырвона-белым сцягам!..

— Думаю, так ці інакш, вы сутыкаецеся з гэтымі сітуацыямі, калі людзям па-за супольнасцю, якія не ЛГБТК-фрэндлі, даводзіцца тлумачыць, навошта гэтыя прайды і легалізацыя адносінаў. Як вы выходзіце з такіх сітуацый?

— Прайд — гэта таксама і свята. У кожнага ёсць права на свята, права святкаваць. Можна запытацца ў адказ: «А якая праблема з тым, што ў нас будзе свята? Вы таксама можаце прыйсці туды і быць разам з намі».

У гетэрасэксуалаў ёсць магчымасць расказаць пра сябе вельмі шмат без слоў — праз тых жа дзяцей ці пярсцёнак на руцэ, праз магчымасць проста трымацца за рукі са сваімі girlfriend/boyfriend. У гей-супольнасці не так ужо і шмат такіх магчымасцей, і гей-прайд — адна з іх.

Акрамя таго, гэта размова з самой квір-супольнасцю пра сябе, мы збіраемся ўсе разам, глядзім адно на аднаго і на тое, што змянілася ў гэтым жыцці, якімі мы становімся рознымі, як усё змяняецца.

Мне хацелася б, каб прайды былі вельмі палітычнымі, мне падабаецца, калі там ёсць палітычныя лозунгі. Адначасова мне падабаецца, калі там ёсць шмат цела. Мяне прашыбае да слёз, калі я бачу, як у калонах ідуць паліцэйскія ва ўніформе, з аркестрам і трубамі, па 50-100 чалавек, — окей, гэта прыгожа, але гэта яшчэ і сведчанне таго, што мы як грамадства можам вучыцца. Яшчэ 30 гадоў таму з брытанскай арміі выкідалі геяў і лесбіек, а сёння яны з гонарам, атрымаўшы дазвол у арміі ці паліцыі, ідуць у калонах на прайдзе! Мы не стаім на адным месцы, вучымся, становімся лепшымі, і гэта дае мне надзею і нейкае заахвочанне не спыняцца.

— Цяпер у свеце зноў пануе вельмі напружаная атмасфера варожасці, ксенафобіі, зноў вяртаецца антысемітызм, дыктатуры выкарыстоўваюць гамафобію ў якасці сілы, якая можа даць ім нейкія прэферэнцыі. Ці ёсць у вас рэцэпт, як з гэтым змагацца?

— Раніцай я слухаў інтэрв'ю пра вайну ва Украіне, пра тое, чаму не атрымалася змяніць сітуацыю на фронце кардынальным чынам. Гэта тлумачылася развіццём тэхналогій і тым, што дроны цяпер дазваляюць адсочваць перамяшчэнні значнай вайсковай сілы, якая знішчаецца вельмі хутка. Для мяне тут паралелі ўзнікаюць таксама і з Беларуссю: з тым, што я бачыў у 2020 годзе і пасля — што ў Беларусі выкарыстоўваюцца тэхналогіі, якія забароненыя ў Брытаніі. Відэаназіранне, распазнаванне твараў у рэальным часе без аніякіх абмежаванняў...

Як бібліятэкар я ўвесь час працую з тэхналогіямі, якія вельмі хутка развіваюцца, і цяпер штучны інтэлект становіцца вельмі важным у акадэмічным жыцці. І я ўвесь час думаю пра тое, што тэхналогіі кардынальна змянілі наша грамадства. Як мы потым будзе разумець, што значыць «быць чалавекам»? Што значыць «жыць у грамадстве», «ствараць краіну», «мець ворагаў» і г. д.?

Простага адказу я не маю. Але інтуітыўна схіляюся да думкі, што роля ўрада ў захаванні бяспекі грамадзян будзе толькі павялічвацца, і яна можа быць станоўчай або адмоўнай. Тое, што мы бачым у Беларусі, — гэта вельмі небяспечнае развіццё ролі ўрада. Але там, дзе грамадства здолее прымусіць урад быць больш этычным, палітыкі змогуць таксама клапаціцца пра бяспеку грамадзян. І на гэтым сутыкненні тэхналогій, палітыкі, грамадскага дыскурсу будзе ўзнікаць разуменне, якія меры мы павінны прыняць для таго, каб краіна не скочвалася ў дыктатуру і каб у свеце не было катастроф паміж нацыямі і краінамі.