Васіль Быкаў пад цэнзурным абстрэлам

Сёння Васілю Быкаву споўнілася б 93 гады. Тры гады таму да яго 90-годдзя ў выдавецтве «МЕДЫЯЛ» выйшлі дзве ўнікальныя кнігі — «Мёртвым не баліць» і «Ліквідацыя». Самая антысталінская аповесць Васіля Быкава ўпершыню выйшла без цэнзуры.

1_za_pracaj_logo.jpg

Васіль Быкаў за працай. Першая палова 1960-х гг.

Выданне стала магчымым пры падтрымцы мецэната Паўла Бераговіча. Абедзве кнігі апублікаваныя без тых цэнзурных купюр, якія былі зроблены ў аповесцях падчас іх першай публікацыі і якія пераходзілі на працягу дзесяцігоддзяў з аднаго выдання ў другое.

Самая аўтабіяграфічная

«Мёртвым не баліць» — адзін самых драматычных твораў Васіля Быкава. Драматычны не толькі па змесце, але і па сваім лёсе: напісаная ў 1964–1965 гады і ўпершыню з’явіўшаяся на старонках часопіса «Маладосць», пасля публікацыі ў «Новом мире» аповесць была забаронена на дзесяцігоддзі. Галоўнай прычынай гэтага было тое, пра што пазней сказаў сам Быкаў: «…гэта ці не адзіная аўтабіяграфічная аповесць, дзе ўсё ці амаль усё — праўда. Але тое, што праўда, і стала непрымальным для часу сацрэалізму. Можна сказаць, што галоўным ворагам гэтага славутага метаду была менавіта праўда».

Між тым, паводле прызнання Быкава, гэтая аповесць — «найбольш аўтабіяграфічная» з усяго ім створанага. Ён пісаў у адным з лістоў: «Мы освобождали Северинку (399 стрелковый полк III СД) в начале января 1944 г., помню, день провели на ее окраине, на кладбище, был бой, немцы вели огонь со стороны Кировограда. К вечеру мы свернули в степь, на гору, за реку, и ночью в степи столкнулись с немецкими танками, которые разгромили наш батальон. Я был ранен в ногу, случайно подобран своими, которые привезли меня в какое-то село (не знаю его названия), оставили в хате санчасти возле церкви, но назавтра оттуда всех нас выбили немцы, и я спасся в последнюю минуту — выполз из хаты и был подобран на последнюю повозку. Все это описано в моей повести «Мертвым не больно» до того места, где мои герои попадают в плен к немцам. В действительности в плен я не попал — зарылся в скирду соломы…»

Працуючы над аповесцю, Быкаў добра разумеў, што калі напісаць так, як ён лічыць патрэбным, — не прапусціць цэнзура. Пазней, падчас нашай размовы на самым пачатку 1990-х, адказваючы на пытанне: «Когда вам указывали на ваши якобы ошибки, вы поправлялись?», Васіль Уладзіміравіч гаварыў: «Если бы я и не реагировал непосредственно (хотя я не мог этого не делать, поскольку «ошибки» подчеркивались красным карандашом и произведение не пускалось в набор, пока подчеркнутое не исправлялось), то при работе этот незримый редактор всегда присутствовал! По существу происходила трудная борьба с внутренним цензором».

Невыпадкова яшчэ ў студзені 1965 года Быкаў паведамляў крытыку Ванкарэму Нікіфаровічу: «А я паціху пішу. Праўда, скончу яшчэ не хутка — праз месяц, другі. Не ведаю, што атрымаецца. Рызыкоўны вобраз асабіста я ўжо перарабіў. Пасля «Пасткі» рашыў абхадзіць такія павароты, бо ўсё роўна іх ламаюць у рэдакцыях, а гэта горш, чым калі зробіш (паламаеш) сам. Праўда, тое, што хачу, я ўсё роўна скажу. Не праз той, дык праз другі вобраз. Рознай пошасці, на шчасце ці няшчасце, у нас хапае».

Што тычыцца «Пасткі», дык у гэтай аповесці таксама незайздросны лёс: напісаная ў 1963 годзе, яна была адрэдагаваная ў «Маладосці», аднак апублікаваная не была. «Пастка» дайшла да чытача толькі ў 1965-м, прытым фінал яе быў перароблены: калі ў ранейшай рэдакцыі галоўны герой лейтэнант Клімчанка, які трапіў у нямецкі палон, канчаў жыццё самагубствам, дык у пазнейшай рэдакцыі ён не толькі заставаўся жыць, але і быў выратаваны камандзірам роты ад смершаўца.

Зразумела, што падчас працы над аповесцю, дзе асабіст быў ужо адным з цэнтральных персанажаў, Быкаў не мог забыцца пра гісторыю з «Пасткай». У лісце да Нікіфаровіча ён меў на ўвазе, безумоўна, гэтую сюжэтную лінію ў «Мёртвым не баліць»: Сахно — Гарбацюк, асабіст — старшыня Ваеннага трыбунала. Відаць, менавіта сумны вопыт друкавання «Пасткі» прымусіў Быкава ўнесці практычна ў апошні момант істотныя праўкі ў «Мёртвым не баліць». Так, у чыставой версіі аповесці Сахно прадстаўлены проста як «штабны афіцэр» — яго пасада фігуруе толькі ў чарнавым варыянце: намеснік камбата. Гэтай пасадай аўтар «надзяліў» Сахно ўжо падчас праўкі, хаця першапачаткова Сахно быў названы смершаўцам, аднак у выніку праўкі СМЕРШ быў выкраслены Быкавым яшчэ ў чарнавым варыянце, прычым — неаднойчы.

2_vokladka_bika_.jpg

У афармленні вокладкі выкарыстаны малюнак Васіля Быкава

«Под замутненным оком Главлита»

Зрэшты, у аповесці прысутнічала не толькі самацэнзура — у першую чаргу трэба гаварыць пра цэнзуру, якая была падчас падрыхтоўкі публікацыі ў 1965 годзе ў часопісе «Маладосць», бо рэдактура працавала, паводле знакамітага выраза Аляксандра Салжаніцына, «под замутненным оком Главлита». Так, найперш неаднойчы былі выкраслены імёны Сталіна і яго памагатага Берыі, а таксама ўсё, што было звязана з паняццем берыяўшчыны. Вымарывалася і любое прыгадванне «культу», бо чытач 1960-х гадоў адразу разумеў, што размова ідзе пра культ асобы Сталіна, які дзесяцігоддзем раней быў развенчаны Мікітам Хрушчовым.

У «сметніцу» ішлі і шматразовыя прыгадванні сумна вядомага загада Вярхоўнага Галоўнакамандуючага пад нумарам 227, які савецкая прапаганда называла: «Ни шагу назад!». Гэты загад забараняў пад пагрозай расстрэлу любое адступленне, на яго падставе ствараліся штрафныя батальёны і загараджальныя атрады, якія павінны былі расстрэльваць байцоў Чырвонай Арміі ў выпадках іх панічнага адступлення. Пісаць пра гэта забаранялася, таму і выкрэсліваў Быкаў любыя намёкі на бесчалавечны загад. Таму адсутнічае і ў чыставой рэдакцыі, і, вядома, у публікацыях рэпліка аднаго з галоўных персанажаў аповесці — капітана Сахно: «У палон паздавацца? Дудкі! Не будзе выйсця — кулю ў лоб! Вось! Не хопіць адвагі — мне далажы! Я памагу. Не ў бірулькі гуляем. Вайна, чорт пабяры!» — гэтыя словы фігурюць выключна ў чарнавой рэдакцыі.

Што ж тычыцца вобраза штабнога афіцэра Сахно, дык ён знаходзіўся, мусіць, пад самым пільным наглядам рэдактуры. Таму і крэсліліся шматлікія быкаўскія негатыўныя ацэнкі Сахно, да прыкладу, наступныя: «Сахно быў наша няшчасце, наша кара, яго ніхто не любіў і многія баяліся»; «Няўжо ён такі і павінен быць паводле ягонай пасады? Якая тады нялюдская тая пасада!»; «А Сахно? Ці бачыць ён сваіх хлопчыкаў? Тых, што пагінулі ад яго і праз яго?»

Аналагічны лёс спасціг і своеасаблівага двайніка Сахно — былога старшыні Ваеннага трыбунала Гарбацюка, якога Васілевіч памылкова прымае за Сахно і наступным чынам характарызуе яго: «…відаць па ўсім, ён — недалёкі, прамадушны, некалі, мабыць, даволі зубаты, хоць цяпер тыя зубы парадкам прытупіліся»; «Ягоныя развагі знаёмыя мне яшчэ з тых часоў. Надзіва, за дваццаць год яны не змяніліся. Мяняліся людзі, адбываліся рэвалюцыі, чалавецтва прарвалася ў космас, вызваліла ўнутрыатамную энергію. А тыя сталінскага толку драпежныя ў адносінах да чалавека погляды працягваюць жыць у ім як ісцінныя. Ну і трапіўся мне франтавічок!» Словы гэтыя адрасуюцца Васілевічам Гарбацюку, які ў адказ на пытанне: «А калі сволачы вынішчалі народ, вы таксама лічылі гэта справядлівым?» пачынае трэсціся: «А гэта не нашага розуму справа! То была дзяржаўная палітыка. Што ў ёй не так — партыя паправіла». Ці варта казаць пра тое, што ў публікацыях аповесці ад гэтых слоў Гарбацюка не засталося і следу? Таксама як і ад наступнай самаўпэўненай пагрозы былога старшыні трыбунала: «Зноў нас паклічаце! Але позна будзе!»

Адсутнічае ў публікацыях аповесці і такая непрыхаваная іронія аўтара: «А то разлянелі, распанелі на вайне. Калхознічкі, такую вашу матары!..» А афарыстычныя чатыры сказы: «Часы мяняюцца. Вы хацелі паесці сыта. А мы — жыць справядліва. Невялікая, але ўсё ж розніца» самім жа аўтарам, відаць, па патрабаванні рэдактуры былі перапісаны на адзін просценькі сказ: «Калі наясіся досыта, дык захочацца і жыць па справядлівасці». І што ўжо казаць пра наступнае недаравальнае свавольства Быкава: «Ганяюць, як статак авец па стэпе. І гінем па-дурному, без патрэбы. Ні за што кладуць свае галовы людзі. Бо няма начальства, няма каму арганізаваць гэтых тылавікоў, забеспячэнцаў, параненых. Хіба не безабразіе?»

Наогул кажучы, у «Мёртвым не баліць» было зроблена каля 200 купюр менавіта цэнзурнага характару, прычым пад купюрамі ў дадзеным выпадку трэба разумець як скарачэнні ў адно слова, так і купюры памерам у некалькі сказаў ці нават некалькі старонак, бо ўсё гэта, як кажа адзін з герояў быкаўскай аповесці, «не той матэр’яльчык». Між іншым, гэтых слоў у канчатковай рэдакцыі аповесці таксама няма — яны былі скарочаны цэнзурай.

rukap_s1.jpg

Фрагмент чарнавой рэдакцыі «Мёртвым не баліць»

Бураўкін, Вярцінскі і ліст 53-х

Аднак шырокую вядомасць аповесць набыла не пасля публікацыі ў «Маладосці», а толькі на наступным год — пасля таго, як была надрукавана ў часопісе «Новый мир», рэдагаваў які Аляксандр Твардоўскі. Менавіта тады і пачалася шматгадовая кампанія шальмавання Васіля Быкава. Як іранічна заўважыў пазней адносна гэтай аповесці («которую нам всем настоятельно советовали забыть. Поистине М Е Р Т В Ы М Н Е Б О Л Ь Н О — почему бы и не забыть, если им все равно?») расійскі крытык Ігар Дзядкоў, «конечно, никто не заблуждался: художественная литература — всего лишь мифы, сказки, выдумки досужих щелкоперов, и нет на свете никакого Василевича и никакого Сахно, и никто никого к ответу за все страсти-ужасы (сочиненные!) не потянет. Но давно замечено нашими классиками: тронь какого-нибудь коллежского асессора или будочника, и все коллежские асессоры и будочники, от Петербурга до Камчатки, а также все начальники асессоров и начальники будочников придут в возмущенное движение и негодование. Им мало того, что сочиненных лиц ни в каком паспортном столе не отыщешь, им подавай опровержение всероссийское, что такого с такими-то чинами такого-то департамента вообще быть не могло и всякие непочтительные предположения на сей счет недопустимы и даже преступны. Столетья не властны над привычками департаментов и над их страхами — тоже. Столетья пролетают, департаменты переименовываются, привычки и страхи остаются, но воплощаются в новых формах».

Сапраўды, ужо ў красавіку 1966 года загадчыкі адразу дзвух аддзелаў ЦК КПСС — адзела прапаганды і агітацыі і аддзела культуры — дакладвалі вышэйшаму кіраўніцтву:

«…Сюжетная основа повести — рассказ о том, как группа раненых советских офицеров и командиров зимой 1944 года пыталась в районе Кировограда уйти от преследования врага. Трагическая судьба этой группы обрисована на фоне хаоса и сумятицы в наших частях и усугублена преступными действиями руководившего группой капитана «особиста» Сахно. Он наделен в повести чертами злодея, убийцы. Сахно творит суд и расправу над солдатами и офицерами, пристреливает наших раненых. Наши офицеры и солдаты без конца стреляют друг в друга. Рядовой стреляет в старшину, ранит его, а затем старшина убивает солдата и т. д.

Повесть призывает к отмщению подобным «особистам». Перенося действие в наше время, в день празднования 20-летия победы на гитлеровской Германией, автор изображает своеобразного двойника Сахно — бывшего председателя Военного трибунала Горбатюка. Горбатюк оправдывает чудовищные жестокости Сахно, который пристреливал раненых советских бойцов, ссылкой на якобы отданный во время войны соответствующий приказ Сталина…

Забвение т. Быковым классовых критериев, грубое искажение исторической правды привели к тому, что из-под его пера вышло произведение, наносящее серьезный вред делу воспитания советских людей, особенно молодежи. Оно мешает правдивому познанию великого подвига советского народа, создает извращенные образы солдат и офицеров Советской Армии…»

У рэдакцыі «Гродненской правды». Фота Ірыны Быкавай

У рэдакцыі «Гродненской правды». Фота Ірыны Быкавай

Тым часам з выкрывальніцкай крытыкай «Мёртвым не баліць» выступіла газета «Советская Белоруссия». Той артыкул быў надрукаваны без подпісу, што па тым часе азначала, што такім чынам выкладаецца пазіцыя беларускага ЦК. А пазіцыя гэтая была недвухсэнсоўнай:

«…В некоторых произведениях В. Быкова читателю навязывается неправильное, искаженное представление об истоках массового героизма советских людей в годы войны. В таких повестях и рассказах солдаты целиком и полностью отданы во власть, мягко говоря, неумных, а то и нечестных командиров. По утверждению одного из персонажей повести «Мертвым не больно» Горбатюка, советские воины совершали подвиги не из чувства патриотизма, высокой сознательности, беспредельной преданности Родине, а в принудительном порядке, под страхом смерти. «А что же сознательность? — говорит Горбатюк. — Сознательность — в газетах, а тут принудить надо. Чтоб боялись».

Слова эти вложены в уста отрицательного персонажа. Но все ли сделал автор повести для того, чтобы до конца развенчать взгляды Горбатюка, чтобы правда жизни торжествовала убедительно, весомо? Думается, нет.

Из книги в книгу кочуют образы штабных офицеров, которые, если верить В. Быкову, только тем и занимались, что своими неправильными распоряжениями вносили сумятицу в боевые действия.

Серьезные возражения вызывает расстановка сил в повести «Мертвым не больно». Горлопану и перестраховщику Сахно ничто и никто не мешает измываться над честными воинами, обрекать их на бессмысленную смерть.

Могло, конечно, случиться, что в тылу наших наступающих дивизий сохранились недобитые части противника. Искажение правды начинается с того, что никто не верит и не хочет верить предупреждению очевидцев, обстрелянных гитлеровцами. Потрясающе неправдоподобная беспечность, если учесть к тому же, что действие в повести происходит в 1944 году!

Младший лейтенант Василевич встречает капитана и пытается доложить ему о вражеских танках. Ответ: «Наплевать мне на ваши танки». Встретился подполковник. Выслушал и приказал идти в соседнюю деревню и там доложить о неприятном соседстве. Третий офицер не дает даже слова сказать: «Попрошу помолчать. Пока вас не спрашивают… А то панику мне развели! Как в сорок первом. Я вам покажу танки!» Капитан же Сахно начинает стряпать очередное дело против «паникеров». Так создается конфликт, сущность которого сводится к тому, что начальники-головотяпы, пренебрегая жизнью десятков и сотен людей, не хотят ударить палец о палец для разгрома противника. Этому дается и своеобразное толкование: «Кому там заботиться, что в таком-то месте наших боевых порядков образовалась брешь, в которую влезли немцы». Люди гибнут, отбивая натиск фашистов, а генерал, ответственный за создавшееся положение, ищет козла отпущения. В подобной обстановке самодур Сахно одного раненого пристреливает сам, другого заставляет пустить себе пулю в лоб, а всех остальных гонит на минное поле, принуждает отдавать жизнь, лишь бы у него «сходились концы с концами». Это уже не война…

…как случилось, что в Союзе писателей БССР и его литературных изданиях столь долго не замечали, что В. Быков постепенно начинает отходить от жизненной правды, односторонне, а порой искаженно отображать историю Отечественной войны, что, естественно, не способствует воспитанию у народа любви и уважения к Советской Армии, оскорбляет лучшие патриотические чувства наших людей?»

Між тым рэакцыя на артыкул у «Советской Белоруссии» не прымусіла сябе чакаць: абураныя публікацыяй, беларускія пісьменнікі пайшлі на незвычайны па тым часе крок — маладыя паэты Генадзь Бураўкін і Анатоль Вярцінскі, напісаўшы ліст у ЦК КПБ ў падтрымку аўтара «крамольнай» аповесці, сабралі пад ім 53 подпісы беларускіх літаратараў (дапамагаў у тым на апошнім этапе Ніл Гілевіч).

Тут дарэчы будзе прыгадаць, што менавіта гэты свой учынак Генадзь Бураўкін назваў напрыканцы жыцця адной з найгалоўных сваіх заслуг. Часам жа раней Генадзь Мікалаевіч распавядаў: «Той факт, што пісьмо падпісалі нашыя аднагодкі, людзі аднаго з Быкавым літаратурнага пакалення, быў зразумелы: усе мы былі дзецьмі ХХ з’езда. Але было вельмі важна — я і сёння гэтым вельмі даражу, — што нас у нашым парыве барацьбы за справядлівасць падтрымалі людзі, на якіх я заўсёды глядзеў з душэўным трапятаннем, бо мы вывучалі іх кнігі яшчэ ў школе, здавалі па іх творчасці экзамены. Нас падтрымалі выдатныя людзі літаратуры, у якую мы толькі-толькі ўваходзілі: Міхась Лынькоў, Аркадзь Куляшоў, Іван Мележ, Янка Брыль. Прычым для нашых класікаў гэта быў сапраўды мужны грамадзянскі ўчынак. Іх падтрымка прыдала нам сіл. Было ясна, як гэтае пісьмо ўспрымуць у ЦК — ах, яны пратэстуюць! Пратэстуюць супраць органа ЦК КПБ газеты «Советская Белоруссия»! Гэта быў акт у нечым нават больш грамадзянскі, чым літаратурны, сяброўскі. Гэта быў факт, пра які ведалі, хай і не шырока, і ў Саюзе пісьменнікаў, і ў Цэнтральным Камітэце. Пра яго стала вядома і ў Маскве…»

«Комитет государственной безопасности докладывает…»

Сапраўды, толькі дзесяцігоддзямі пазней стала вядома, што імёны Генадзя Бураўкіна і Анатоля Вярцінскага фігуравалі ў накіраваным у ЦК КПСС данясенні старшыні КДБ СССР Уладзіміра Сямічаснага (які, дарэчы, быў адным з ініцыятараў партыйнага перавароту, у выніку якога на змену Хрушчову прыйшоў Брэжнеў):

«Комитет государственной безопасности докладывает о процессах в среде белорусских писателей, вызванных опубликованием и критикой повести В. Быкова «Мертвым не больно».

Резкое размежевание мнений было вызвано редакционной статьей газеты «Советская Белоруссия» «Вопреки правде жизни» о творчестве В. Быкова и особенно данной в ней оценкой указанной повести…

Некоторые белорусские писатели открыто стали на защиту В. Быкова, считая, что газета «Советская Белоруссия» выступила необъективно. Заведующий отделом газеты «Литаратура и мастацтва», член КПСС писатель Г. Буравкин заявил: «Советская Белоруссия» перечеркнула творчество В. Быкова и вызвала обратную реакцию среди писателей. Происходит издевательство. После выступления газеты складывается впечатление, что В. Быкова судят как на процессе».

Член КПСС писатель В. Зуб сказал: «В. Быков написал правду о войне. И такое могло быть в действительности».

Известный белорусский поэт А. Кулешов назвал статью «отрыжкой культовщины».

Некоторыми писателями предпринимаются конкретные шаги с тем, чтобы публично, на страницах печати выступить в защиту В. Быкова. Так, литературовед В. Буран сдал в журнал «Неман» статью под названием «Озаренность трагическим», в которой дается положительная оценка творчеству В. Быкова. Редколлегия журнала намерена напечатать ее в ближайшем номере.

Руководитель гродненского отделения Союза писателей Белоруссии, член КПСС А. Карпюк обратился с просьбой к А. Суркову помочь «спасти» В. Быкова.

Молодые писатели Г. Буравкин и А. Вертинский написали письмо в ЦК КПБ против статьи «Вопреки правде жизни» и проводили сбор подписей среди писателей республики.

Повесть В. Быкова привлекла внимание некоторых печатных органов капиталистических стран, которые стремятся использовать ее в пропагандистских целях. Газета «Коррьере делла сера» от 18 марта 1966 года поместила статью враждебного нам характера, использующую именно те моменты, которые критикуются за искажение событий периода Великой Отечественной войны.

Гамбургское издательство «Классен» обратилось к В. Быкову за разрешением на перевод его книги…»

Рукапісы не гараць

Толькі з цягам часу высветлілась, што санкцыю на шальмаванне Быкава даў асабіста тагачасны галоўны савецкі ідэёлаг Міхаіл Суслаў. Той самы Суслаў, які пасля зняцця Мікіты Хрушчова фактычна стаў другім пасля Леаніда Брэжнева чалавекам у партыі і дзяржаве. Ён адказваў за пытанні ідэалагічнай палітыкі ў СССР, за кіраўніцтва дзейнасцю СМІ, цэнзуру, культуру і мастацтва, вышэйшую адукацыю і школу, адносіны дзяржавы і рэлігійных арагнізацый. З яго імем звязаныя ганенні дэмакратычна настроенай інтэлігенцыі — разгром рэдакцыі часопіса «Новый мир», выгнанне з СССР Салжаніцына, высылка Сахарава. І таму невыпадкова аповесць Быкава на многія гады аказалась забароненай — пасля першапублікацыі яна не друкавалася сямнаццаць гадоў (у перакладзе на рускую мову не выдавалася дваццаць тры гады).

Сімвалічна, што ўжо ў 1985 годзе падчас гутаркі з Алесем Адамовічам Быкаў прызнаваўся, што, можа, і не ўзяўся б за «Мёртвым не баліць», дадаваў: «Я пісаў у 64-м годзе. Але, канешне, быў іншы час, быў «Новый мир», быў Твардоўскі. Я, праўда, калі пісаў, зусім не разлічваў на «Новый мир», на Твардоўскага. Проста пісаў, мне хацелася нахабна напісаць пра гэта. Проста пісаць. І я не ўяўляў: надрукуюць або не. А калі надрукуюць, то ці пасадзяць мяне, ці выключаць аднекуль, ці яшчэ што, — ніякага ўяўлення я не меў. Я пра гэта не думаў… Не ведаў правілаў гульні».

З Петрусём Броўкам. 1976 г. Фота В. Васільева

З Петрусём Броўкам. 1976 г. Фота В. Васільева


Упершыню па-беларуску «Мёртвым не баліць» выйшла толькі ў 1982 годзе ў Зборы твораў Васіля Быкава і найперш дзякуючы прынцыповай пазіцыі дырэктара выдавецтва «Мастацкая літаратура» Міхала Дубянецкага. Зрэшты, і тады ў творы да старых купюр дадаліся новыя, якіх патрабаваў беларускі Галоўліт. Аднак гэтая публікацыя стала так бы мовіць эталоннай — у далейшым аповесць друкавалася ў гэтай рэдакцыі. Менавіта такой, скалечанай, са мноствам купюр, публікуецца да гэтага часу.

Сам аўтар шкадаваў пра тое, што не збярогся першапачатковы варыянт. А між тым лічыць страчаным аўтарскі, дацэнзурны варыянт «Мёртвым не баліць» нельга, бо ў сапраўднасці захавалася нават дзве раннія рэдакцыі аповесці — чарнавая і чыставая. Чарнавая была знойдзена вясной 2010 г. у кватэры на вул. Я. Свярдлова ў Гродне, дзе некалі жыў пісьменнік і дзе цяпер жыве ўнук Васіля Уладзіміравіча Яўген Быкаў. Што ж тычыцца чыставой рэдакцыі, дык пасля публікацыі твора ў 1965 г. у «Маладосці» яго машынапіс застаўся ў рэдакцыі і пазней быў перададзены на пастаяннае захаванне ў Беларускі дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва. Менавіта па гэтым экземпляры, з узнаўленнем усіх купюр, якія былі зроблены ў 1965-м і 1982 гг., і выйшла цяпер знакамітая аповесць.