Вольга Калацкая: Калі свет ляціць у прорву, вельмі лёгка расчалавечыцца

У якой кнізе мы з вамі цяпер жывем, ці гатовае беларускае грамадства да дэмакратыі і чаму можа навучыць турма — чытайце ў інтэрв'ю з перакладчыцай Вольгай Калацкай.

Калі я чытала ў дзяцінстве кніжкі, прымярала на сябе вобразы герояў. Дзяцінства прайшло, а сюжэты з кніг сталі рэальнасцю — і часам нават горшай, чым тое, што магло быць прыдумана аўтарамі. Сюжэты сталі рэальнасцю, і героі — сапраўдныя, не кніжныя, аказаліся зусім побач.
Я памятаю лістапад 2020 года — амаль роўна два гады таму забілі Рамана Бандарэнку. Гэтая смерць да глыбіні душы раніла многіх людзей, і хваля народнага болю і гневу захлынула вуліцы беларускіх гарадоў. Інтэлігентная жанчына, філолаг, перакладчыца Вольга Калацкая лепш за ўсіх здолела выразіць гэты гнеў. Памятаю зіму 2021 года, калі яе затрымалі. Тады са стужкі навін я даведалася, што ў нас з’явілася яшчэ адна гераіня.
— Першае, што заўсёды трапляецца, калі забіваеш у «Гугл» «Вольга Калацкая» — гэта артыкул з «Вікіпедыі» і тыражаваная паўсюль фраза пра тое, што вы — перакладчыца Вірджыніі Вульф, Тэнесі Уільямса, Маргарэт Этвуд, Пола Остэра і іншых. Чым быў абумоўлены выбар твораў і аўтараў, якіх вы перакладалі? Усё пералічанае — далёка не тыя аўтары, маюць папулярнасць у масавага чытача.
— Вы ведаеце, я перакладаю толькі тое, што мне асабіста неяк адгукаецца. У «Вікіпедыі», напэўна, не пазначаныя іншыя творы, надзвычай папулярныя ў масавага чытача, бэстсэлеры. Але, у кожным разе, незалежна ад таго, вядомы аўтар або невядомы, я перакладаю тое, што мне блізка, сугучна. Дакладней, перакладала — я перастала ўжо займацца перакладам.
— Зусім?
— Напэўна, зусім. Цяпер я энергетычна на поўным нулі. Няма сіл, засяроджанасці, няма таго, што трэба, каб нармальна перакладаць. І я не ведаю, ці гэта калі-небудзь адновіцца, але вельмі спакойна да гэтага стаўлюся: не прыходзіць — ну і не прыходзіць. Пажывем-пабачым.
— Якраз наступнае пытанне пра гэта было. Пераклад кніг у Беларусі — гэта ж зусім не пра грошы. Як вы выжываеце цяпер?
— Пераклад — гэта хобі (смяецца). А прафесія ў мяне звязаная з выкладаннем замежных моў. Але я ніколі і не ставіла сабе мэты зарабляць перакладам мастацкай літаратуры. Гэта занятак чыста для душы.
Адзіны спосаб для мяне неяк засланіцца ад таго, што чыніцца ў гэтай краіне і паблізу ў свеце, — гэта праца.
— Чаму мовы?
— Добрае пытанне! Бо я іх люблю. І мне здаецца, што ў мяне гэта трошкі атрымліваецца (усміхаецца).
— Вы ад пачатку ведалі, што будзеце філолагам?
— Я неяк вельмі рана, у школе зразумела, што настаўнічаць — гэта маё, і я досыць рана зразумела, што вельмі люблю англійскую мову. У мяне была абсалютна геніяльная настаўніца Святлана Мікалаеўна Запрудская. Я свядома пайшла ў лінгвістычны, бо хацела вывучаць замежныя мовы, хацела выкладаць. Так што класа з шостага я ўжо ведала, куды буду паступаць.
— Якія, на вашу думку, цяперашнія дзеці?
— Ведаеце, я працую з падлеткамі і дарослымі. Яны ўсе вельмі розныя. Мне не хочацца абагульняць. Як кожны дарослы чалавек індывідуальны, непаўторны, так і падлеткі — непаўторныя. Кожны са сваімі зацікаўленасцямі, са сваім характарам. Яны ўсе вельмі цікавыя. І дарослыя таксама — усе ўнікальныя.
Дзякуй богу, я ніколі не працавала ў школе. Дзякуй богу, я сышла з лінгвістычнага і займела раскошу зазіраць у кожнага чалавека. Калі працуеш з групай, натуральна, што на сябе звяртаюць увагу больш яркія асобы. Але гэта не азначае, што ў больш сціплых, больш замкнёных няма індывідуальнасці. Проста калектыўная праца не спрыяе таму, каб выкладчык «раскрываў» кожнага вучня. Ёсць выкладчыкі, якім больш цікава працаваць з групамі. Мне непараўнальна цікавей быць сам-насам з вучнем.
— Ці ёсць у вас любімыя пісьменнікі?
— Ну, вядома, як у кожнага нармальнага чалавека (смяецца). У паэзіі недасяжная зорка — Разанаў. Гэта святло вышынь. Вельмі люблю Лорку, іспанскую паэзію, а таксама Эдгара По. З прозы — Караткевіч па-над усім. Тады Герман Гесэ, Мілан Кундэра і ўсе аўтары, якіх я перакладала.
З сучаснай беларускай прозы бязмежна шаную спадара Акудовіча. У мяне, дарэчы, адносна нядаўна адбылася трагедыя: калі я пераносіла ўлюбёныя кніжкі са сваёй хаты на маміну, недзе зніклі «Дыялогі з Богам», а я без іх — быццам не зусім я. І хаця многія тэксты адтуль ведаю амаль на памяць, мне проста трэба ўзяць у рукі, але іх няма...

Вельмі шаную Уладзіміра Арлова — не столькі як гісторыка, колькі як літаратара і паэта: цудоўная паэзія, цудоўныя апавяданні, часам містычныя. Адзін з маіх улюбёных твораў — апавяданне «Палёты самотнага птаха». Яшчэ — Віктар Шэндэровіч, Меір Шалеў (дзякуючы Паўлу Касцюкевічу я яго адкрыла — гэта неверагодны сусвет!), вядома ж, сам Павел Касцюкевіч, Андрэй Хадановіч, Наста Кудасава, Таццяна Сапач, Галіна Дубянецкая.
Кола ўлюбёных аўтараў досыць шырокае, але ў пэўны час я зразумела, што новую літаратуру мне чытаць не хочацца. Напэўна, мой збан ужо быў наліты па край, і што б я ні чытала новага — яно мне нічога не дадае.
— Ці былі ў вашым жыцці лёсавызначальныя кнігі?
— Я не магу сказаць, што нейкая кніга змяніла маё жыццё. Але, натуральна, я чытаю духоўна блізкіх сабе аўтараў, тых пра каго магу сказаць: «Гэта маё. Я так адчуваю. Калі б у мяне быў талент, я магла б напісаць тое самае».
— На ваш погляд, які артэфакт культуры — кніга, фільм, спектакль ці музычны твор, — адпавядае нашаму часу?
— А ці можна ўвогуле знайсці такую квінтэсэнцыю? Пра нешта адзінкавае мне нават цяжка сказаць... Перадусім, «Раскіданае гняздо»: яно пра катастрофу, калі праз чыюсьці бздуру нішчыцца цэлы свет, у якім жывуць людзі.
«1984» Оруэла геніяльна перадае атмасферу татальнага сачэння, татальнага страху і здушэння асобы. Жудасны перакулены свет, дзе штодня перапісваецца мінулае, дзе «War is peace, freedom is slavery, and ignorance is strength» («Вайна — гэта мір, свабода — рабства, няведанне — сіла»). А часам здаецца, што мы трапілі ў адну з хронік Шэкспіра — такога сабе «Рычарда ІІІ» у ХХІ стагоддзі. Хацелася б верыць, што на макіявелеўскае ліха Рычарда знойдзецца свой Рычманд.
— Той этап, які мы зараз праходзім, у цэлым, не новы. Гісторыя ўвогуле мае ўласцівасць кожны раз паўтарацца. То-бок мы праходзім тое, што ўжо было, што апісана. Ці няма ў вас адчування, што кнігі людзей нічому не вучаць?
— Ды каб жа ж толькі кнігі нічому не вучылі! (смяецца) Жыццё нічому не вучыць! Як казаў Джордж Бернард Шоу, адзіны ўрок гісторыі — у тым, што з яе не выносяць ніякіх урокаў. Кнігі — не для таго, каб вучыць жыць, вучыць гісторыі. Для кожнага чалавека яны выконваюць сваю ўнікальную функцыю. Кожны чытае з яму аднаму альбо ёй адной зразумелых прычын. Хтосьці шукае нешта духоўна блізкае, хтосьці шукае мудрасці, хтосьці хоча проста добра бавіць час. Кнігі розныя, людзі розныя. Ад выяўленчага мастацтва, ад тэатра, музыкі мы ж не чакаем, што яны будуць вучыць нас жыць. І мы не чакаем, што яны дапамогуць нам запабегчы нейкіх памылак — у сацыяльным жыцці, у грамадскім, нейкіх гістарычных памылак.
— У тэатра першапачаткова была іншая функцыя, а кнігі перадаюць досвед.
— Але не толькі, не толькі сацыяльным, грамадскім досведам, але і індывідуальным, эмацыйным. Літаратура выконвае мноства функцый.
— Вядома, таму я і пытаю. Бо ў мяне якраз такое адчуванне ёсць. Я вырасла на кнігах пра канцлагеры, рэпрэсіі, пра ГУЛаг. Я ўсё гэта ведала, і таму ў мяне паслядоўная пазіцыя адмаўлення такіх рэчаў. Але мы жывём у час, калі яны паўтараюцца...
— Ну а ці шмат людзей чыталі тыя самыя кнігі, што і вы?

Вядома, кнігі маюць сэнс. Калі людзі чытаюць, значыць, маюць патрэбу. Пакуль яны ёсць, безумоўна, гэта камусьці трэба.
— Цяпер у Беларусі і ва Украіне часта гучыць меркаванне пра тое, што людзі культуры мусяць першымі несці нейкія ідэі, нейкі пасыл. У мяне ўсё яшчэ застаецца пытанне сэнсу — сэнсу нас, культуры, кніг. Які пасыл мы мусім несці?
— У чым сэнс пісьменнікаў, літаратараў, культуры і кніг? Ну, бачыце, калі браць на індывідуальным узроўні, якую ролю літаратура, культура адыгрываюць у жыцці — для кожнага адказ свой.
Калі разглядаць ролю літаратараў, ролю літаратуры і культуры для грамадства, мне здаецца, што мастацтва дае нам шанец не здзічэць у дзікі час, захаваць штосьці чалавечае, не скаціцца да ўзроўню жывёлаў.

Складаны свет падзяляецца на бінарныя апазіцыі — «свой – чужы». Мне здаецца, што роля культуры, літаратуры, мастацтва ўвогуле — у тым, каб даць шанец зачапіцца за нешта чалавечае, каб быць той тоненькай павуцінкай, на якой можна ўскараскацца ўгору. Але, зноў-ткі, вось гэтае ўскараскванне кожны робіць сам за сябе, гэта індывідуальны працэс.
— У 2020 годзе, калі пачаліся судовыя працэсы, мы ўсе былі ўпэўненыя, што «яны не будуць сядзець свае тэрміны». Што вы думаеце пра гэта цяпер?
— Разумееце, чалавеку для таго, каб выжываць (асабліва ў цяжкіх абставінах), трэба верыць у нешта лепшае. Большасць людзей з натуры аптымісты, гэта дапамагае выжыць. Таму я не стала б кагосьці вінаваціць. Нам проста вельмі хацелася верыць у тое, што гэта ўсё хутка скончыцца. Мы так выжывалі.

Іншая рэч — мяне вельмі тады засмучала і цяпер засмучае тое, што мы, як маленькія дзеці, дакладней, як вельмі інфантыльныя істоты, верылі, што яно само неяк вось зараз пераменіцца.

Калі ты паставіў сабе мэту, ты мусіш рабіць канкрэтныя прагматычныя крокі, каб да гэтай мэты дайсці. А пакрокавага алгарытму ў нас не было, няма яго і цяпер.
— Як маральны пад’ём, «свята», якое для нас усіх было ў 2020 годзе, вамі ўспрымаецца сёння?
— Вох... (уздыхае). Ну, атрымаліся такія «амерыканскія горкі». Я не скажу, што ў мяне тады быў эмацыйны вялікі пад’ём ці нейкія моцныя надзеі. Я проста разумела, што адчынілася маленькае-маленькае акенца магчымасцей, і калі я не зраблю ўсё, што магу, каб усім нам ім скарыстацца, я потым гэтага сабе ніколі не дарую. Я разумела, што шанец вельмі-вельмі маленькі. Але для таго, каб сумленне было чыстае, я ведала, што мушу ў гэтую справу ўкласціся як магу. Ну вось, уклалася...
Мне ўжо пасля 16 жніўня было зразумела, што нашай перамогі не будзе, што гэта ўсё скончыцца кепска. Толькі я не ведала, не магла ўявіць, наколькі кепска.
— А можаце растлумачыць чаму?
— Таму што ў большасці людзей была ілюзія, нібыта маршамі можна дамагчыся змен у гэтай краіне. У дэмакратычных краінах, калі выбарцы выходзяць на вуліцы і дэманструюць свой пратэст, гэта знак палітыкам, што трэба нешта мяняць у краіне, трэба мяняць палітыку. У дзяржавах аўтарытарных і таталітарных так не працуе. У аўтарытарных дзяржавах пратэст — гэта сігнал уладзе, што трэба яго здушыць.
— Ці азначае спадзеў на мірны пратэст, што беларускае грамадства дарасло да дэмакратыі?
— Што значыць дарасло-не дарасло? Згадваецца адразу такі сатырычны вершык часоў перабудовы: «А иначе наш народ плюрализма не поймёт».
Любы народ, на маю думку, можа існаваць ва ўмовах дэмакратыі. Няма такой зададзенасці, нельга падзяліць народы на тыя, якія дараслі і якія не дараслі. Тут штосьці зусім не тое.

На жаль, мы не маем палітычнай культуры спрэчкі, палітычнай культуры нязгоды. Ёсць жаданне любой цаной даказаць, што я маю рацыю, а ўсе іншыя — бякі і радыскі. Няма звычкі суіснаваць, знаходзіць паразуменне, знаходзіць спосаб узаемадзейнічаць з тымі, хто трымаецца іншых поглядаў, іншых каштоўнасцей, з тымі, хто ўвогуле адрозніваецца ад нас.
— Гэта ж і ёсць аснова дэмакратыі, праўда? Я таму і пытаю, ці дараслі мы.
— Напэўна, так. Ну, тады можна сказаць, што падрыхтаванасць (альбо непадрыхтаванасць) да дэмакратыі — гэта нейкі спектр. Гэта не чорна-белае, а спектр. Вось як дзіця — калі яно робіцца дарослым чалавекам? Цяжка сказаць. Ёсць дарослыя, у якіх «даросласць» праяўляецца ў большай ці меншай ступені, і ёсць дзеці, падлеткі больш ці менш сталыя. Ніяк нельга дзяліць на нейкую бінарную апазіцыю — альбо так, альбо не.
— Не магу не задаць гэтае пытанне. Поўха Азаронку — што гэта было для вас і які мела сімвалічны сэнс?
— Я, у прынцыпе, на судзе расказвала, як гэта ўсё было. Загінуў малады чалавек. Ні за што загінуў. Забіты ка́тамі за тое, што ён адважыўся запытацца, што яны робяць. Загінуў чалавек. І раптам з’яўляецца, прабачце за гэты выраз, Азаронак, які лезе да людзей, узрушаных смерцю Рамана, з бязглуздым пытаннем: «Як імя па бацьку Рамана Бандарэнкі? Што вы пра яго ведаеце?»

Я была ў такім гневе, настолькі абураная, што без лішніх разваг проста зрабіла тое, што для мяне было на той момант натуральна зрабіць у дачыненні да наўздзіў... альтэрнатыўна адоранай істоты. Потым добрыя людзі спрабавалі асэнсаваць гэта як рыцарскі жэст ці штосьці такое.

Словы да яго не даходзяць, гэта ясна. Ну, засталіся іншыя спосабы ўдзеяння. Але, мяркуючы па тым, што ён працягвае вярзці, не дайшло. І праз некаторы час пад будынкам суда падчас працэсу над Марыяй Калеснікавай ён зноў чапляўся да людзей з тым жа самым пытаннем: «Як імя па бацьку Марыі Калеснікавай? І чаго вы тут сабраліся?» Да яго не дайшло.
— Турма — цалкам іншы досвед, адрозны ад таго, што здараецца ў звычайным жыцці, і гэты досвед так ці інакш моцна змяняе жыццё. У прынцыпе, як і з кожнай «памежнай сітуацыі», мы з яе нешта выносім. Напрыклад, мая сяброўка Воля Гарбунова часта гаворыць, што яна цяпер вельмі цэніць магчымасць заставацца адной, хадзіць на доўгія адлегласці, глядзець удалячынь і спаць без святла. Ці ёсць у вас штосьці такое, што вы пачалі больш цаніць?
— Дайце я падумаю, бо даволі вялікі час прайшоў з таго моманту, як мяне выпусцілі.
Я заўсёды цаніла магчымасць выбіраць, з кім стасавацца. Пасля Жодзіна я, напэўна, яшчэ больш зрабілася ўдзячнай лёсу за тое, што людзі, якіх я бачу ў штодзённым жыцці, — гэта цудоўныя людзі, з якімі мне лёгка і радасна.
Магчымасць выбіраць, што ты ясі. Гэта вялікая справа. Вегетарыянцам у турме вельмі складана, таму што сою не дазваляюць перадаваць. Чаму? А таму што ў спісе дазволенага соі няма. То-бок вегетарыянец там застаецца без белковага харчавання: адны кашы, вугляводы. Натуральна, гэта моцна адбіваецца на здароўі. Цяпер у Пішчалаўскім замку сядзіць мая сяброўка Наталля Дуліна. Яна таксама вегетарыянка. І для яе не прымаюць сою.
— Вельмі часта чую пра тое, што ў турме людзі сустракаюцца з тымі, з кім, напэўна, ніколі не сустрэліся б у рэальным жыцці. Каго вы больш за ўсё ўспамінаеце?
— Кацю Андрэеву. Вядома, Кацю. Яшчэ ў Жодзіне са мною ў камеры была адна жанчына, Вольга яе зваць, гэта ўнікальны чалавек, вельмі светлы. У яе моцны характар, і, з другога боку, яна вельмі разумная, далікатная, вельмі цікавая суразмоўца і чалавек з фенаменальным узроўнем усвядомленасці. Часта ўзгадваю Ксюшу Сырамалот, Віку Міронцаву.
— Што было для вас самым цяжкім у турме?
— Калі побач з табою адзінаццаць чалавек кураць, а ты — адзіная, хто задыхаецца ад гэтага цыгарэтнага чаду. Вельмі цяжка было адстойваць нейкія ўсталяваныя правілы. Напрыклад, у нашай камеры да пэўнага моманту было правіла, што апошняя цыгарэта выкурваецца за паўгадзіны да адбою і да сняданку ніхто не курыць. Калі Вольгу, пра якую я казала, ад нас перавялі, я засталася адзіным чалавекам, які не паліць. Адна супраць усіх. Натуральна, ад гэтага правіла імгненна нічога не засталося, і я нічога не магла з гэтым зрабіць.

— Як вы ў такім выпадку сябе паводзілі?
— Па-першае, сама я з гэтымі нашымі бесхацінкамі імкнулася трымацца роўна і прыязна, як з людзьмі. І па-другое, калі бачыла, што градус нянавісці навокал зашкальвае, я ставіла «сценку»: закрывалася ў сабе, пачынала глыбока дыхаць і адключалася ад гэтай сітуацыі. Адключалася ад таго, што я не магла змяніць.
Жаданне ўмяшацца, натуральна, было. Але адной супраць адзінаццаці — гэта вельмі «эфектыўны» спосаб. Спачатку я гаварыла, што так нельга, але калі ты адна супраць астатніх, то вынік невялікі.
— Ці не лічыце вы час, праведзены ў турме, страчаным?
— Не. Не! Ніякім чынам гэта не быў страчаны час. Ясна, што я не папрасілася б туды з уласнай волі, але, калі здарылася, гэта быў вельмі каштоўны час, каштоўны досвед.
Па-першае, я пазнаёмілася з цудоўнымі людзьмі, па-другое, як я ўжо казала, я рэзка навучылася адрозніваць істотнае ад неістотнага. Я навучылася радавацца дробязям.

У прынцыпе, ад кожнага чалавека, які апынаецца за кратамі, залежыць, ці ты пачынаеш успрымаць турму як змарнаваны час, выкінуты з жыцця (і гэта наўпроставы шлях у дэпрэсію, у шматлікія хваробы — у тым ліку ментальныя, душэўныя, шлях у самазнішчэнне), ці ты бачыш мэту — захаваць сябе, застацца самой сабою і выйсці адтуль неразбураным чалавекам. Кожны мае гэты выбар.
— Як я ўжо сказала, я вырасла на кнігах пра канцлагеры і рэпрэсіі — напэўна, мне заўсёды было цікава, да якой ступені людзі могуць здзекавацца адно з аднаго. Таму тое, што адбывалася пасля жніўня 2020 года, тэарэтычна для мяне ні разу не было новым. Кожны раз, калі я чытала, мне было цікава, што адчувалі людзі, якія былі ў такой сітуацыі — як яны выжывалі. Цяпер я ведаю гэта на практыцы. І не тое каб я хацела насамрэч гэта ведаць, але, хутчэй за ўсё, новая проста я ва ўсім гэтым. Што было новым для вас пасля 2020 года?
— Ну, мы чыталі пра ўсё гэта, так. Я не чакала, што ў XXI стагоддзі маштаб рэпрэсій будзе супастаўным са сталінскім часам.

Пасля другога майго затрымання стрыечны брат забараніў сваёй нявестцы са мной кантактаваць. Для мяне гэта быў шок. Я адчула сябе, напэўна, гэтак жа сама, як сябе адчувалі «ворагі народа» ў 1930-я гады, ад якіх пераходзілі на супрацьлеглы бок вуліцы. Натуральна, я ўсялякія стасункі з імі спыніла.
Бачу, што цяпер вельмі шмат людзей у дэпрэсіі, у вельмі цяжкім стане. Так хочацца дапамагчы, але самой часам сіл не хапае. Я часам не выцягваю, не вывожу.
— У вашу падтрымку выказвалася Маргарэт Этвуд. Што вы адчулі, калі пра гэта даведаліся?
— Ой, гэта было ў Жодзіне, падчас допыту. Разам са следчым прыйшоў адвакат і кажа: «У вашу падтрымку выказалася Маргарэт Этвуд». А-а-а! Я гатовая была лятаць на крылах (смяецца). Божа мой, якое шчасце, якая радасць! Гэта было неперадавальна. Поўны кайф.
— Ці можна сказаць, што дзеля такога варта было нешта рабіць?
— Не толькі дзеля гэтага моманту. Увогуле варта было. Увогуле варта, нягледзячы на тое, што мы цяпер праходзім вельмі цёмныя часы, нягледзячы на ўсе дзікія ахвяры, варта было. Бо гэта быў сонечны прамень — пасярод шэрага жыцця, шэрага неба раптам на кароткі момант з’явілася сонца.

Ну так, ходзім цяпер аслепленыя. Але варта было глядзець на сонца.
Калі пытанне было пра тое, што яшчэ добрага са мной здарылася ў турме, то шмат чаго. Я навучылася радавацца элементарным, простым рэчам: снегу, глытку свежага паветра.

Раней, да турмы, я проста не звяртала ўвагі на тое, што сонца свеціць праз вокны, што промні сонца трапляюць у пакой. Гэта ж такое свята, такая радасць! Неперадавальна.
Магчымасць паразмаўляць з людзьмі духоўна блізкімі — неверагодная раскоша. І з асаблівай вастрынёй пачынаеш гэта цаніць у турме, калі пазбаўляешся такой магчымасці.
— Я часта чую фразу пра тое, што ў 90-я гады незалежнасць на нас проста звалілася, што мы нічога не зрабілі для таго, каб хаця б усвядоміць яе каштоўнасць...
— А хто такія «мы»? Гэта ж былі вельмі розныя людзі. Былі людзі, якія за савецкім часам усё сваё свядомае жыццё паклалі на справу беларушчыны. Былі абсалютна іншыя людзі (і, напэўна, такіх большасць), для якіх галоўнае было іх сям’я, іх маленькі, утульны сусвет. І людзі, якія клапаціліся толькі пра сваё выжыванне, пра дабрабыт сваіх блізкіх, сваіх дзяцей — гэта іншыя «мы». Былі самыя-самыя розныя людзі, і яны па-рознаму ставіліся да ідэі незалежнасці. Для кагосьці гэта было нешта роднае, надзвычай каштоўнае, а для кагосьці — скажам, для савецкіх людзей, — ідэя незалежнасці Беларусі была чужой і варожай: ім здавалася, што іх свет абрынуўся, з-пад ног сышла зямля.

«Мы» — гэта такое абагульненне, якое робіць карціну вельмі спрымітызаванай і грубай. Так, камусьці незалежнасць звалілася на галаву — для аднаго як падарунак, а іншага яна накрыла медным тазам. Хтосьці ішоў да яе ўсё жыццё, а камусьці гэта ўсё было глыбока фіялетава. Розныя людзі. Што тут абагульняць?
— Ці ёсць гэтая інфантыльнасць вынікам таго, што ніхто не чакаў гэтага дару?
— Хутчэй, я бачу прычыну ў тым, што за савецкім часам сістэма здымала з чалавека ўсялякую адказнасць за свае ўчынкі.

Адкуль гэта? Па-першае, чалавеку як сацыяльнай істоце канфармізм уласцівы. Класічныя псіхалагічныя эксперыменты — Стэнфардскі турэмны эксперымент ці эксперымент Мілгрэма, дзе пераважная большасць удзельнікаў былі гатовыя біць токам паддоследных і давесці напружанне да рэальна смяротных значэнняў — бо ёсць аўтарытэт, ёсць той, хто так загадвае. Можна зрабіць выснову, што чалавек як сацыяльная істота схільны падпарадкоўвацца.
З другога боку, мяркуецца, што ёсць культуры індывідуальныя і калектыўныя. У індывідуальных (груба кажучы, заходніх) культурах больш цэніцца здольнасць самому чагосьці дасягнуць, і, напэўна, там гэтая гатоўнасць слухацца, выконваць загад ніжэйшая, чым у культурах калектыўных.
Па-трэцяе, калі ўзяць нашу сістэму адукацыі — ад дзіцячага садочка праз школу і ўніверсітэт — то яна ўся пабудаваная не на тым, каб дапамагаць развівацца асобе, індывідууму, а на тым, каб дамагчыся падпарадкавання.
Побач з маёй кватэрай — дзіцячы садок і школа, і я вельмі часта праходзіла праз гэтую школу, проста жахаючыся ад таго, што ўвесь час чула крыкі настаўнікаў: «Ты куды пайшоў? А ну ідзі сюды! Што я табе сказала? Перастань!» На жаль, гэта тыповы стыль камунікацыі з дзецьмі. І гэта закладаецца на ўзроўні сістэмы адукацыі з самага ранняга веку.
— Як вайна ва Украіне на вас паўплывала?
— Божа мой, гэта жах, гэта бяда! Мая мама была малой, калі пачалася вайна 1941 года, яна з маці, братам і сястрою ўцякала са Смалявічаў на ўсход, і над дарогай, па якой рухаліся ўцекачы, лёталі нямецкія самалёты і бамбілі людзей. Яна памятае, які гэта жах, як яе калаціла — так, што яна не магла суняцца, — калі падалі бомбы.
Калі я бачыла кадры, як разбураецца, як руйнуецца Украіна, бачыла твары людзей, на якіх напалі... Няма словаў. Я не магу выказаць, што я перажывала тады і што перажываю цяпер (плача). Усё сэрца з імі.
Мне часам бывае крыўдна, калі ўкраінцы ўспрымаюць нас як ворагаў, бо з нашай тэрыторыі іх бамбяць, з нашай тэрыторыі адбываецца агрэсія. Гэта вельмі балюча, але я цудоўна разумею, што вайна змяняе светаўспрыманне на чорна-белае: ёсць «свае» і ёсць ворагі. На жаль, падчас вайны чалавек не можа размяжоўваць усе гэтыя паўсотні тонаў шэрага, яго свет будзе чорна-белым.
І мне невыносна баліць, што з нашай зямлі адбывалася гэтая агрэсія. Але я не магу ніякім чынам вінаваціць украінцаў у тым, што яны досыць рэзка і непрыязна на наш адрас выказваюцца.
Мне неверагодна баляць іх раны.
— Ці не было вам сорамна за тое, што вы беларуска?
— За тое, што я беларуска — не. За тое, што з тэрыторыі дзяржавы, грамадзянкай якой я з’яўляюся, пачалася агрэсія; за тое, што з тэрыторыі Беларусі запускалі ракеты па Украіне, — безумоўна.

З другога боку, я цудоўна разумею людзей, якія проста дзеля псіхалагічнай самаабароны кажуць сабе: «Я не вінаваты». Мне здаецца, найперш гэта самаабарона. У іх таксама ёсць свая логіка. Ну, сапраўды: не можам мы ніяк паўплываць на ўладу, усе механізмы зваротнай сувязі даўным-даўно раздзяўбаныя, разламаныя і выкінутыя на сметніцу.
— Што вы думаеце пра тое, што шмат хто называе Беларусь акупаванай?
— Спачатку я ўспрымала гэтую фразу як метафару. На метафарычным узроўні гэта досыць трапнае апісанне стану паднявольнага насельніцтва, якое не можа змяніць сітуацыю. Але пры гэтым я ўсведамляла, што фармальна інстытуты дзяржавы — беларускай дзяржавы — дзейнічаюць. Ёсць пэўныя дзяржаўныя інстытуты, ёсць вертыкаль улады, і вядома, каму яны падпарадкоўваюцца, чые загады выконваюць.
Цяпер, калі на тэрыторыі Беларусі знаходзяцца расійскія войскі, я не ведаю, у якой ступені беларуская ўлада самастойна прымае рашэнні, а ў якой ступені вымушаная слухацца Крамля. На жаль, для мяне з часам усё больш і больш выглядае на тое, што так, гэта акупаваная тэрыторыя, а мясцовыя ўлады дзейнічаюць не з уласнай волі.
— Ці гатовая вы асабіста сябе прызнаць акупаванай?
— Ведаеце, у 1994 годзе, пасля першых прэзідэнцкіх выбараў, мы ў межах сваёй, асобна ўзятай, 54-й кватэры абвясцілі суверэнітэт. І цяпер у межах гэтай асобна ўзятай 54-й кватэры таксама суверэнітэт. Я сябе акупаванай не збіраюся прызнаваць, таму што... А таму што не хачу! Вось наколькі я магу рабіць тое, што я хачу, я буду гэта рабіць. Не хачу звяртаць увагу на тое, што лічыцца цяпер агульнапрынятай нормай сацыяльных паводзін. Я хачу рабіць тое, што для мяне натуральна, тое, што мне хочацца.
— Якой вы ўяўляеце сабе новую Беларусь?
— Пасля таго, як скончыцца гэтая ўлада, не настане адразу ідэальная дэмакратычная Беларусь будучыні. Нам трэба будзе праходзіць звышскладаны шлях — магчыма, праз нейкі этап ваеннай хунты, магчыма, праз этап алігархату, я не ведаю. Тое, што надыдзе адразу пасля таго, як гэтая ўлада скончыцца, будзе вельмі цяжкім часам. Я нават не маю гарантыі, не ведаю, ці пасля ўсялякіх доўгіх, складаных пертурбацый мы-такі збудуем дзяржаву, дзе існуе рэальнае вяршэнства закону, дзе сапраўды існуе размежаванне ўладаў, дзе грамадства кантралюе і абірае ўладу; дзе ад кожнага грамадзяніна залежыць, у якой краіне мы жывем; дзе цэніцца свабода і кожны мае магчымасць рэалізаваць свае здольнасці; дзе існуе талерантнасць да людзей іншых поглядаў, да людзей з іншымі каштоўнасцямі, прыняцце адрознасцей.

Я не ведаю, ці мы ўрэшце дойдзем туды, не ведаю, як доўга будзе цягнуцца гэты шлях, але ўпэўненая, што ён будзе неверагодна цяжкім і пакручастым. І ніхто ніякіх гарантый «светлай будучыні» не дасць.
— Пытанне, якое мне падаецца самым важным, з усяго, што я хацела спытаць. У вашых дзённіках быў эпізод пра печыва са словам «каханне», а ў іншым месцы, калі вы расказваеце пра маму, вы гаворыце, што акрамя яе вас ніхто ніколі не любіў. Я разумею, што гэтае пытанне трэба задаваць не вам, а свету, але спытаць я магу толькі ў вас: як так здарылася, што такі прыгожы ва ўсіх сэнсах чалавек не знайшоў любові?
— Ну, што тут скажаш... Бываюць ад нараджэння людзі, якія прыцягваюць іншых, людзі прыгожыя, прывабныя. Штосьці ў іх энергетыцы ёсць такое, што прымагнічвае іншых. Але я не маю гэткай здольнасці. А з печывам сумна атрымалася: у лютым гэтага года я здала ў хімчыстку куртку, у якой была ў Жодзіне. У кішэні ляжала тое самае «каханне». Праз пару тыдняў скончылася і каханне без «лапак».
Я не лічу сябе самадастатковым чалавекам, мне вельмі кепска адной. І для мяне ідэалагемы пра самадастатковасць, пра тое, што «ты сама цэлы свет, і табе ніхто не патрэбны» — туфта сабачая. Можна сябе пераконваць у самадастатковасці, калі ты, напрыклад, спрабуеш выйсці з таксічных адносінаў. Але, з іншага боку, ні адзін чалавек не востраў. Эвалюцыйна мы сфармаваліся як сацыяльныя істоты, нам трэба, каб нас цанілі, каб нас падтрымлівалі, кахалі. У адной са сваіх кніг вялікі амерыканскі псіхолаг Джон Готман прыводзіць статыстыку: у нешчаслівым шлюбе жыццё скарачаецца на 4-8 гадоў, а самотныя людзі жывуць у сярэднім на 10 гадоў менш.  
— Калі б у вас была магчымасць пражыць іншае жыццё, якім бы яно было?
— Вох... Калі б я нарадзілася ў тым самым годзе, у якім я нарадзілася, у гэтай жа самай краіне, то я мяркую, што маё жыццё было б гэткім жа самым. Нейкія прынцыповыя выпадкі, калі даводзілася рабіць выбар, я пражыла б гэтак жа сама.
Мне вельмі шкада, што ў дзяцінстве ў нас у хаце не было шматлікіх кніжак у хаце, якія добрыя бацькі чытаюць дзецям, а я гэтага была пазбаўленая. Ну а так... Я пражыла б жыццё гэтак жа сама.
І яшчэ, натуральна, бацькоў не выбіраюць, але мне хацелася б мець большы эмацыйны кантакт з бацькам.
— Якім было ваша дзяцінства?
— Бацька — бульдазерыст, мама — эканаміст у Міністэрстве харчовай прамысловасці. Людзі з абсалютна розных сфер, з абсалютна розным бэкграўндам.
Мама — чалавек вельмі мяккі, далікатны, яна схільная пазбягаць канфліктаў любым коштам. Загадваў многімі рэчамі ў сям’і бацька, але пры гэтым адказнасць за ўсё несла мама. Яна вельмі шмат працавала, была адданая сваёй працы бязмежна. Амаль штолета падчас яе адпачынку мы ездзілі куды-небудзь у прафілакторый, на прыроду, і вось там, у лесе, на рэчцы для мяне быў самы-самы лепшы час. Мама паказвала мне розныя раслінкі, жывёлінак. Вельмі ярка памятаю, як яна кажа: «Глядзі, вавёрка свайго малога б’е!» Вавёрка трымае свайго малога — і ата-та яго. Амаль як людзі.
Гэтыя летнія месяцы засталіся яркай плямай святла, а астатняе было досыць звычайным, беспадзейным існаваннем. Я вучылася. Мама пераймалася, каб я добра вучылася. Калі я прыносіла «чацвёркі», яна была вельмі незадаволеная.
— Што дазваляе вам трымацца цяпер? Ці ёсць у вас падмурак?
— Не-а... Цяпер я гатовая рассыпацца. Проста трэба клапаціцца пра маму, і, магчыма, гэтае адчуванне абавязку прымушае неяк саскрабаць сябе з падлогі ды збіраць у кучу, але вельмі часта бывае такое, што хочацца зашыцца ў глухі куток, схавацца ад свету. І часам проста жыць не хочацца.

Адна з самых страшных рэчаў для мяне цяпер — гэта тое, што, калі мяне затрымаюць, не будзе каму дапамагчы маме. Неяк яно ўсё ўдала так склалася на пачатку 2021 года, што былі людзі — сябры, знаёмыя, — якія хуценька арганізаваліся, зладзілі фантастычную дапамогу маме. А цяпер шмат хто з’ехаў, сваякі спынілі са мной усялякія дачыненні. Цяпер я баюся, што будзе з мамай, калі мяне затрымаюць. Я не прападу... А яна прападзе.
— Робячы той ці іншы выбар, я думаю, што кожны чалавек, які робіць яго свядома, адказвае сабе на пытанне: «Для чаго ўсё гэта?» Як бы вы адказалі на гэтае пытанне?
— Для сябе. Для таго, каб было чыстае сумленне. Каб пражываць сваё жыццё і заставацца сабой.