Чаму навука не ратуе эканоміку ў Беларусі

Ледзь не адзіным патэнцыялам для аднаўлення тэмпаў росту беларускай эканомікі застаўся чалавечы капітал.

Рост беларускай эканомікі у 2019 годзе апынуўся нашмат больш сціплым, чым чаканні ўраду. Бліжэйшыя гады, па прагнозах міжнародных фінансавых арганізацый, ён будзе яшчэ ніжэй. На танныя энергарэсурсы краіна ўжо наўрад ці можа рабіць стаўку — нават пастаянны партнёр, Расія, не жадае больш прадастаўляць зніжкі.
Чалавечы капітал у Беларусі высокі, даступнасць вышэйшай адукацыі выдатная, узровень тэхнічнай адукацыі ўсё яшчэ цэніцца. Што ж перашкаджае развіццю інавацый і іх збліжэнню з рэальным сектарам эканомікі?

Няма грошай на навуку — няма стымулу для росту эканомікі

Навукаёмістасць беларускага ВУП цяпер ледзь перавышае 0,6%. З дзяржаўных крыніц на навуковыя даследаванні і распрацоўкі выдаткоўваецца ўсяго 0,19%. А ў пачатку 1990-х гадоў гэтыя лічбы былі больш чым у 2 разы вышэйшымі.
— Цяжкая эканамічная сітуацыя ў 2015-2016 гадах прынесла некаторыя змены, у выніку чаго навукаёмістасць знізілася. Аднак цяпер яна паступова расце, мы ўжо практычна дасягаем ўзроўню 2012 года. Але ўсё роўна мы сур’ёзна адстаем ад краін-суседзяў, — адзначыла навуковы супрацоўнік Беларускага эканамічнага даследча-адукацыйнага цэнтра BEROC Марыя Акулава падчас семінара, прысвечанага структурным выклікам росту эканомікі.
Праграма сацыяльна-эканамічнага развіцця на 2011-2015 гады прадугледжвала павелічэнне выдаткаў на навуку і распрацоўкі да 2% ад ВУП. Аднак, як відаць з графіка ніжэй, рэалізаваць намеры не ўдалося.
Пазней урад запланаваў да 2020 года павялічыць навукаёмістасць валавога ўнутранага прадукту да 1%. Для гэтага ў параўнанні з 2018-м годам расходы трэба было павысіць прыкладна на 40%.
Доля інавацыйнай прадукцыі, вырабленай у Беларусі, нізкая, а супрацоўніцтва навукова-даследчых цэнтраў з бізнесам толькі кропкавае.
Між тым пытанні дыверсіфікацыі экспарту і выпуску сучаснай канкурэнтаздольнай прадукцыі напрамую залежаць ад выдаткаў на навукова-даследчыя і доследна-канструктарскія работы. Яны адыгрываюць істотную ролю ў вытворчасці высокатэхналагічнай прадукцыі і аптымізацыі, асучаснення працэсаў вытворчасці.
Устойлівасць і рост эканомікі вельмі моцна залежаць ад яе інавацыйнасці. Каля 75% росту эканомік розных краін вызначаецца тым, наколькі дастасавальныя і як там ўкараняюцца інавацыі, адзначае Марыя Акулава.
Калі ж Беларусь істотна адстае ад іншых краін ва ўзроўні засваення новых ведаў і ўкаранення інавацыйных тэхналогій, то канкураваць з імі ўсё роўна што спрабаваць абагнаць электрасамакат на ролікавых каньках — затратна, складана, неэфектыўна і апрыёры пройгрышна.

Як ажывіць цікавасць да вынаходак і інавацый?

У ідэале навукаёмістасць ВУП павінна быць каля 2,5%. Пры гэтым 1% — за кошт дзяржаўных крыніц, адзначае Марыя Акулава.
Гэта адкрые магчымасці для выканання навукай эканамічных функцый, годнага ўзроўню аддачы ад інвестыцый у яе, параўнальных з узроўнем развітых краін.
Рэальнасць Беларусі такая, што пры прызнанні даступнасці адукацыі і высокай адукаванасці насельніцтва чалавечы патэнцыял, у тым ліку ў навуковай сферы, выкарыстоўваецца недастаткова. Практычна адсутнічае сувязь паміж даследчымі інстытутамі і сектарам вышэйшай адукацыі, што адбіваецца на якасці вышэйшай адукацыі. Інтэграцыя навукі і вытворчасці, без якой навуковыя распрацоўкі не могуць выкарыстоўвацца ў рэальнай эканоміцы, застаецца ў зачаткавым стане. У той жа час рэалізацыя венчурных праектаў ўсё яшчэ знаходзіцца на пачатковай стадыі. У Беларусі працуе толькі адзін венчурны фонд, які дазваляе стартапам прыцягваць сродкі на развіццё.
Айчынныя малыя і сярэднія прадпрыемствы ў разы адстаюць ад заходніх суседзяў і Украіны па ўзроўні ўкаранення інавацый, рэалізацыі сваіх інавацыйных ідэй і ўдзелу ў сумесных з партнёрамі і ўдзельнікамі рынку праектах.
— Толькі ў некалькіх галінах адбываюцца сур’ёзныя інавацыйныя распрацоўкі. Толькі 3,5% малых і сярэдніх прадпрыемстваў спрабуюць укараніць прадуктовыя альбо працэсныя інавацыі, а менш, чым 0,5% удзельнічаюць у сумесных інавацыйных праектах, — кажа Марыя Акулава.
У сярэднім па краінах, якія паказваюць добрыя інавацыйныя вынікі, ролю сектара вышэйшай адукацыі і існых пры ім даследчых цэнтраў істотна вышэй у параўнанні з дзяржаўным сектарам.
— Звычайна выдаткі на сектар вышэйшай адукацыі перавышаюць тое, што акумулююць дзяржаўныя структуры. Гэта важна, таму што без навуковых даследаванняў у ВНУ мы не можам казаць аб тым, каб наша вышэйшая адукацыя было канкурэнтаздольнай на рынку, а выкладанне ва ўніверсітэтах дазваляла студэнтам акумуляваць новыя веды, ідэі аб прадуктах, якія сёння актуальныя ў свеце, — падкрэслівае эканаміст.
Адставанне па навукаёмістасці ВУП грае вялікую ролю ў тым, каб здолець канкураваць з бліжэйшымі суседзямі і краінамі, якія выходзяць на тыя ж рынкі, што і Беларусь. Таму так важныя трансфармацыя адносіны да навукі, прызнанне яе ролі ў развіцці інавацыйнай эканоміцы, пераўтварэнне ВНУ з месцаў, дзе з вуснаў у вусны перадаюцца старыя веды, у структуры пошуку новых ідэй і распрацоўкі інавацыйных праектаў, сувязь навуковых інстытутаў, ВНУ і камерцыйных структур. Без гэтага можна старацца павысіць рост эканомікі, але яна так і працягне адставаць ад краін, якія робяць стаўку на найноўшыя распрацоўкі і ўкладаюць вялікія сродкі ў навуковую дзейнасць.
Як у Казахстане распрацавалі дарожную мапу па падтрымцы ўкаранення інавацый для прадпрыемстваў у залежнасці ад іх памеру, рынкаў збыту, мэтаў, так і ў Беларусі ўрад мог бы не перапісваць у кожнай новай стратэгіі мэты па выдатках на навуку і распрацоўкі, а ўкараніць рэальныя механізмы, здольныя змяніць сітуацыю.
Гэта розныя льготныя крэдыты на інавацыйныя распрацоўкі для малога і сярэдняга бізнесу, прадастаўленне падатковых вакацый, развіццё венчурнага фінансавання, садзейнічанне партнёрству паміж навуковым і прадпрымальніцкім асяроддзем. А таксама развіццё інавацыйнай інфраструктуры, стварэнне спрыяльнага асяроддзя і змены ў міграцыйнай палітыцы, якія б спрашчалі магчымасці для прыцягнення замежных навукоўцаў, замежных інавацыйных стартапаў, лічыць Марыя Акулава.
Паводле Заўтра тваёй краіны