Час — вынаходніцтва чалавека. Цікавыя факты пра свет, у якім мы жывём

«Бі-бі-сі» сабрала крутую падборку неверагодных — але рэальных — фактаў пра час і чалавека ў ім.

1. Успрыманне часу залежыць ад вашай роднай мовы

Заплюшчыце вочы і ўявіце час у выглядзе вектара, які пачынаецца ў нейкай кропцы.

У якім кірунку гэты вектар разгорнуты? Гарызантальна ці вертыкальна? А можа, час для вас наогул ніякая не лінія, а выглядае зусім па-іншаму?

Адказы на гэтыя пытанні ў носьбітаў розных моў, хутчэй за ўсё, будуць рознымі.

Мова наогул шмат у чым вызначае ўспрыманне часу. Напрыклад, у англійскай, як і ў рускай, мінулае апісваецца як нешта, «што ляжыць» ззаду нас, будучыня — наперадзе, а час у цэлым часцей за ўсё малюецца ў выглядзе гарызантальнай лініі, накіраванай злева направа.

А вось для носьбітаў кітайскай мовы час часцей за ўсё выглядае як вертыкальная лінія, на якой будучыня знаходзіцца ніжэй за мінулае.

Грэкі і зусім успрымаюць час як паняцце трохмернае — ён можа быць «вялікім», яго можа быць «шмат», але звыклы для нас выраз «доўгі час» для грэка не мае сэнсу.

У аддаленым паселішчы аўстралійскіх абарыгенаў пад назвай Пормпураўве час наогул не залежыць ад становішча чалавека ў прасторы, паколькі заўсёды цячэ ў адным і тым жа кірунку: з усходу на захад.

Мова, якую мы выкарыстоўваем для апісання плыні часу, уплывае і на тое, як мы запамінаем інфармацыю і мыслім ў цэлым.

2. Калі жыццё нашага Сусвету падыдзе да канца, мінулае і будучыня перастануць існаваць

Як і мы з вамі, ход часу таксама змяняецца па меры старэння, толькі ў дадзеным выпадку — гаворка пра старэнне Сусвету. Прынята лічыць, што «страла часу», якая ідзе з мінулага ў будучыню, бярэ свой пачатак у момант Вялікага выбуху.

На світанку Сусвету яго энтрапія (гэта значыць узровень выпадковасці, неаднастайнасці матэрыі, «касмічнай бязладзіцы») была вельмі малая. Аднак па меры фармавання галактык энтрапія стала нарастаць, нібыта задаўшы часу кірунак. Менавіта таму разбіць свежае яйка і змяшаць змесціва не складае ніякай цяжкасці, а вось сабраць шкарлупіну назад з аскепкаў і падзяліць сумесь бялку і жаўтка практычна немагчыма.

Навукоўцы патлумачылі, чаму з узростам жыццё бяжыць хутчэй

Чым скончыцца гісторыя Сусвету — невядома, аднак адна з гіпотэз сцвярджае, што, калі энтрапія матэрыі дасягне свайго максімуму (матэрыя канчаткова перамяшаецца, гэта значыць любая яе ўпарадкаванасць знікне), «страла часу» страціць сэнс і кірунак.

Працягваючы аналогію, можна сказаць, што да таго моманту ўсе яйкі ў Сусвеце ўжо будуць разбітыя і адбывацца больш будзе няма чаму.

3. Ёсць версія, што без часу немагчымы наогул ніякі свядомы досвед

Мы можам лічыць — такім чынам, мы існуем. Працягу часу — нібы ўдары нябачнага сэрца жыцця — аказваюць уплыў на кожны момант нашай свядомасці.

Час і асоба непарыўна звязаныя: нават чалавек, які знаходзіцца ў глыбокай пячоры, у поўнай цемры, працягвае прытрымлівацца ўнутранага гадзінніка свайго арганізма — так званых цыркадных рытмаў.

Паводле слоў Холі Андэрсан, якая вывучае філасофію навукі і метафізікі ва Універсітэце Брытанскай Калумбіі, страта адчування часу можа сур'ёзна паўплываць на тое, як мы сябе ўспрымаем.

Без пагружанасці ў плынь часу атрымаць які-небудзь усвядомлены досвед немагчыма ў прынцыпе, запэўнівае яна.

Бо само фармаванне асобы непарыўна звязана з ходам часу, паколькі любы досвед адкладаецца ў памяці ў выглядзе ўспамінаў. З часам гэтыя ўспаміны пачынаюць вас фармаваць.

4. Стоадсоткава дакладных гадзіннікаў не існуе

Па меры развіцця тэхналогій метролагі (не блытаць з метэаролагамі!) вынаходзяць усё новыя спосабы, як мага больш дакладна сачыць за ходам часу, акуратна адмяраючы секунды, хвіліны і гадзіны.

І хоць іх апошняе вынаходніцтва — атамныя гадзіннікі, — па дакладнасці істотна пераўзыходзяць усе раней вынайдзеныя прыборы, нават яны не ідэальныя.

На самой справе на Зямлі наогул не існуе «абсалютна правільных» гадзіннікаў.

Фактычна працэс вызначэння часу па гэты дзень заснаваны на супастаўленні паказанняў мноства гадзіннікаў, якія адлічваюць час па ўсім свеце.

У кожнай краіне ёсць свая нацыянальная лабараторыя часу, якая рэгулярна адпраўляе даныя сваіх гадзіннікаў у Міжнароднае бюро мер і вагаў у Парыжы. Ужо там, зыходзячы з усіх гэтых лічбаў, вылічаецца сярэднеўзважанае значэнне бягучага часу.

А значыць, можна канстатаваць, што час — гэта вынаходніцтва чалавека.

5. Адчуванне часу бесперапынна ствараецца ў нас у галаве

Наша ўспрыманне знаходзіцца пад бесперапынным уздзеяннем цэлага шэрагу фактараў, найважнейшыя з якіх — памяць, канцэнтрацыя, эмацыйны стан (у кожны канкрэтны момант) і агульнае адчуванне, што час мае нейкае прасторавае ўвасабленне.

Успрыманне часу ўкараняе нас у нашай ментальнай рэальнасці. Час ляжыць у аснове не толькі таго, як мы арганізуем сваё жыццё, але і таго, як мы яго пражываем.

Гэта ў пэўнай ступені дазваляе нам кантраляваць свае перажыванні. Напрыклад, пазбавіцца адчування «жыцця, што праносіцца міма» лепш за ўсё дапамагае фактар навізны.

Шматлікія даследаванні паказваюць, што ва ўспрыманні людзей, занятых манатоннымі, паўтаральнымі, руціннымі дзеяннямі, час ляціць хутчэй.

Час і палітыка

6. Жыхары XXII стагоддзя — ужо сярод нас (але гэта не значыць, што яны прыбылі з будучыні)

Часам можа здацца, што чакаць XXII стагоддзя яшчэ вельмі і вельмі доўга, і да таго моманту на зямлі будуць жыць пакаленні, якія яшчэ нават не нарадзіліся.

А між тым, ужо цяпер сярод нас ходзяць сотні тысяч будучых жыхароў XXII стагоддзя — людзей, якія на свае вочы ўбачаць феерверк, што абвяшчае пра надыход новага 2100 года. Дзіцяці, якое нарадзілася ў 2023 годзе, яшчэ не споўніцца і 80-ці.

Так што ў доўгатэрміновай перспектыве і мінулае, і будучыня нам куды бліжэй, чым можа здацца на першы погляд.

Сямейныя сувязі дазваляюць нам знаходзіцца і ад мінулых, і ад будучых стагоддзяў «на адлегласці аднаго скачка».

7. Любы можа трапіць у варонку часу

Час не заўсёды цячэ з аднолькавай хуткасцю для ўсіх. Час наогул цалкам размяшчаецца ў нас у галаве.

Аўтамабіль буксуе, здаецца, цэлую вечнасць, ва ўсе бакі распырскваючы жвір — але абсалютна не зрушваючыся з месца. Час запавольваецца амаль да поўнага спынення, і ў гэты момант наша свядомасць інстынктыўна «нырае ў кратовую нару» — проста ў мэтах самазахавання.

У падобных выпадках стрэс можа прымусіць мозг паскорыць ўнутраную апрацоўку інфармацыі, каб дапамагчы нам перажыць нейкую жыццёва важную сітуацыю.

Калі праца мозгу парушаецца (напрыклад, у выпадку эпілепсіі або інсульту), ён можа таксама пачаць выкідаць часавыя трукі — паскараць час або цалкам спыняць яго ход.

Некаторыя людзі, напрыклад спартсмены, могуць нават спецыяльна трэніраваць свой мозг, каб у патрэбны момант ствараць скажэнне часу высілкам волі. Напрыклад, калі сёрфер у ідэальны момант ловіць хвалю.

Час — даволі далікатная ілюзія. Адно імгненне — і любы з нас можа апынуцца ў змененай рэальнасці.

8. Пераводам гадзіннікаў увесь свет абавязаны аднаму канкрэтнаму чалавеку

Да пераводу гадзіннікаў на лета — так званаму летняга часу — можна ставіцца па-рознаму. Кангрэс ЗША ўжо не першы год падумвае адмовіцца ад гэтай ідэі, а ў Расіі гадзіннікі ўжо перасталі пераводзіць некалькі гадоў таму.

Аднак, незалежна ад вашага стаўлення да пераводу гадзіннікаў, самім існаваннем гэтай ідэі мы абавязаны аднаму зусім канкрэтнаму чалавеку: брытанскаму будаўніку Уільяму Уілету.

У гады Першай сусветнай вайны ў Брытаніі востра адчуваўся недахоп вугалю, а менавіта на ім працавалі першыя электрастанцыі.

Рашэнне праблемы вугальнага дэфіцыту здавалася будаўніку відавочным: перавод гадзіннікаў на летні час фактычна азначаў, што «лішняя» гадзіна светлавога дня станавілася рабочай, змяншаючы такім чынам патрэбу ў асвятленні прамысловых цэхаў.

Гэтая простая логіка здавалася такой відавочнай, што пераканаць палітычных лідараў Брытаніі Уілету не склала ніякай цяжкасці, і двойчы на год уся краіна — а за ёй і амаль увесь свет — пачалі пераводзіць гадзіннікі ў мэтах эканоміі.

Мера аказалася настолькі эфектыўнай, што ў гады Другой сусветнай Брытанія пайшла яшчэ далей і, каб зэканоміць на электрычнасці, часова перайшла на «падвойны летні час», што апераджаў час па Грынвічы на цэлыя дзве гадзіны.

Тут, дарэчы, не лішнім будзе нагадаць, што, хоць Грынвіцкая абсерваторыя размяшчаецца ў Лондане, час па Грынвічы (GMT) застаецца нязменным і ад пераводу гадзіннікаў ніяк не залежыць.

Вандроўнікі ў часе

У выніку парадаксальным чынам час у Грынвічы (гэта значыць звычайны лонданскі час) і час па Грынвічы не супадаюць амаль сем месяцаў на год — з канца сакавіка па канец кастрычніка.

9. На самой справе ніхто з нас не жыве ў цяперашнім часе

Чытаючы гэтыя словы, лёгка выказаць здагадку, што ў гэты момант мы знаходзімся ў цяперашнім часе, «проста цяпер». Аднак гэта не зусім так.

Каб пераканацца ў гэтым на простым прыкладзе, уявіце, што вы размаўляеце з чалавекам, які сядзіць насупраць вас за сталом.

Візуальная інфармацыя пра рух вуснаў суразмоўцы, вядома ж, дасягае вас раней, чым гук яго голасу (з той простай прычыны, што хуткасць святла непараўнальна большая за хуткасць гуку). Аднак мозг сінхранізуе гэтыя каналы так, каб яны супадалі.

Зрэшты, нават гэта яшчэ не самае дзіўнае.

У тэорыі — на падставе выключна матэматычных разлікаў — вядомыя нам законы фізікі дапускаюць, што, бывае, час можа наогул цячы ў зваротным кірунку. Праўда, адбываецца гэта толькі на мікраскапічным, квантавым узроўні, калі энтрапія канкрэтнай замкнёнай сістэмы змяншаецца.

10. Дні на зямлі становяцца ўсё даўжэйшымі з-за прыцягнення Месяца

Магчыма, вы будзеце здзіўлены, калі даведаецеся, што Месяц, пастаянны спадарожнік нашай планеты ў яе бясконцым кручэнні вакол Сонца, вельмі павольна і амаль незаўважна аддаляецца ад зямлі.

Кожны год адлегласць паміж імі павялічваецца прыкладна на 1,5 цалі (3,8 см), што гэтак жа павольна і незаўважна падаўжае зямныя суткі.

Адбываецца гэта пад уплывам месяцовай гравітацыі. Прыцягненне Месяца выклікае на зямлі прылівы і адлівы. У выніку трэння вады аб акіянскае дно кручэнне нашай планеты патроху запавольваецца.

Месяц жа за кошт гэтага набывае дадатковую патэнцыйную энергію, паднімаючыся на ўсё больш высокую арбіту, гэта значыць усё далей аддаляючыся ад зямлі.

З-за кручэння, што паступова запавольваецца, за апошнія тры з паловай стагоддзі (з канца XVII стагоддзя, калі пачаліся рэгулярныя назіранні) кожныя сто гадоў зямныя суткі даўжэюць прыкладна на 1,09 мілісекунды (або, паводле іншых падлікаў, на 1,78 мілісекунды).

На першы погляд гэтая малюсенькая велічыня можа здацца нязначнай, але трэба памятаць, што працэс гэты працягваецца ўжо 4,5 млрд гадоў, на працягу якіх гэтыя змены працягваюць назапашвацца.

11. Далёка не для ўсіх цяпер ідзе 2023 год

Для многіх непальцаў гэты артыкул публікуецца не ў 2023-м, а ў 2800 годзе — ва ўсялякім выпадку менавіта такі парадкавы нумар бягучага года ў непальскім календары Бікрам Самбат.

Розныя этнічныя групы ў Непале выкарыстоўваюць прынамсі чатыры розныя календары, а ўся краіна наўмысна на 15 хвілін рассінхранізаваная са стандартнымі часавымі паясамі.

Розныя культуры адлічваюць бягучы год ад розных пачаткаў — з адпаведным разыходжаннем вынікаў.

Да прыкладу, у ліпені адзначалася наступленне 1445 года па ісламскім календары, у той час як для юдэяў ідзе ўжо 5784-ты.

У М'янме цяпер ідзе 1384 год, у Тайландзе — 2566-ты, а ў Эфіопіі, дзе год доўжыцца цэлых 13 месяцаў, — усё яшчэ працягваецца 2016-ты.