Як дзяржава адбірае маёмасць у тых, хто нязгодны з рэжымам

Пакуль яшчэ рэжым выконвае фармальныя працэдуры, але ў любы момант можа пачацца «раскулачванне».

Следчы камітэт расследуе крымінальную справу супраць актывістаў беларускіх дыяспар і тых, хто ўдзельнічаў у Дні Волі за мяжой. Гэта стала падставай для арышту кватэр і іншай маёмасці ў Беларусі, якая знаходзіцца ва ўласнасці падазраваных і абвінавачаных па гэтай справе. Гэта не першы выпадак, калі на маёмасць беларускіх эмігрантаў накладаецца арышт — напрыклад, кватэру палітыкаў Веранікі і Валерыя Цапкалы ўжо канфіскавалі і прадалі з аўкцыёну. «Медыязона» разам з юрыстамі разабралася, якімі спосабамі дзяржава можа арыштаваць і адабраць маёмасць у эмігрантаў і калі гэта адбываецца.

Арышт маёмасці

Проста так узяць і канфіскаваць маёмасць у чалавека нельга. Для пачатку павінна быць пачата вытворчасць па якой-небудзь справе: напрыклад, адміністрацыйнай, грамадзянскай або крымінальнай.

У крымінальнай справе арышт маёмасці — першае дзеянне, якое патэнцыйна можа прывесці да канфіскацыі. Згодна з артыкулам 132 КПК, накладанне арышту азначае, што ўладальніку забаронена распараджацца маёмасцю, «а ў неабходных выпадках» і карыстацца ёю. Калі гаворка ідзе пра тэхніку ў кватэры, то ў першым выпадку вы, напрыклад, не зможаце яе прадаць, а ў другім — у прынцыпе карыстацца ёй. Акрамя таго, на час расследавання і суду маёмасць могуць канфіскаваць (ці вярнуць потым — залежыць ад таго, якім будзе вынік суда).

Арышт на маёмасць можа накласці як суд, так і следчыя, расказалі «Медыязоне» юрысты з Legalhub.help. Арыштаваць могуць любыя рэчы, уключаючы машыну, кватэру, бытавую тэхніку, наяўныя і безнаяўныя грашовыя сродкі, электронныя грошы. А яшчэ пад арышт можа трапіць не толькі маёмасць падазраванага або абвінавачанага, але і тое, што знаходзіцца ва ўласнасці блізкіх («іншых асоб»).

Канфіскацыя жылля за "экстрэмізм": Гэта законна? Ці можна абараніць уласнасць? Спыталі ў юрыстаў

— Арышт накладаецца для праверкі фактычнай прыналежнасці маёмасці, крыніц паходжання і законнасці яе адчужэння, — тлумачаць у Legalhub.help.

То-бок, калі падазраваны перадаў або прадаў сваю кватэру маме або брату, яе ўсё роўна могуць арыштаваць. Арышт на такую маёмасць накладаецца на час папярэдняга расследавання і суду. Арышт здымуць, калі не пацвердзіцца, што «фактычна» маёмасць належыць падазраванаму або абвінавачанаму, што яна была перададзеная з мэтай схаваць прыналежнасць і гэтак далей.

У адпаведнасці з дадаткам да КПК, арышт не можа быць накладзены на жылы дом або кватэру, калі фігурант справы «і яго сям'я пастаянна ў іх пражываюць». Але гэта не працуе ў дачыненні да тых, супраць каго распачатая «спецыяльная вытворчасць», гэта значыць іх будуць судзіць завочна. Гэта дае прадстаўнікам улады права арыштаваць дом або кватэру, нават калі там жыве сям'я падазраванага або абвінавачанага. Бо сам ён знаходзіцца за мяжой.

— У наяўных на практыцы прыкладах сілавікі трактуюць палажэнні дадатку да КПК літаральна. То-бок, калі ёсць інфармацыя, што асоба, на маёмасць якой накладаецца арышт, пастаянна пражывае ў іншым месцы (у тым ліку ў замежнай дзяржаве), то арышт на такую кватэру накладаецца. Прычым гэта не азначае, што такі парадак працуе выключна пры наяўнасці аб'ектыўных звестак пра пастаяннае пражыванне ў іншым месцы: дастаткова ўскосных сведчанняў для высновы пра «непражыванне» нават фармальна зарэгістраванага ў кватэры ўласніка, — кажуць у Legalhub.help.

Пры гэтым спецыялісты звяртаюць увагу, што цяпер нават чалавек, які шмат гадоў таму з'ехаў з Беларусі, юрыдычна можа лічыцца «пастаянна пражываючым» у кватэры ці доме, калі ён там зарэгістраваны. Пытанне ў тым, як гэтую норму трактуе дзеючая ўлада.

Далей у дзяржавы ёсць тры спосабы адабраць арыштаваную маёмасць (гэта адбываецца пасля абвінаваўчага прысуду): у рамках пакрыцця шкоды па грамадзянскім пазове, у кошт пагашэння штрафу і па спецыяльнай канфіскацыі.

Вялізныя штрафы

Юрыст, з якім пагаварыла «Медыязона», лічыць, што штраф — самы просты спосаб канфіскаваць маёмасць у асуджаных завочна беларускіх эмігрантаў.

«Штраф — гэта адно з пакаранняў за злачынства, якое можа быць прызначана дадаткова да пазбаўлення волі (калі прадугледжана артыкулам). Трэба ведаць, што за многія з так званых злачынстваў "экстрэмісцкай" накіраванасці памер штрафу асаблівы: ад 500 да 50 000 базавых велічынь — гэта значыць, верхняя "столь" — каля 650 тысяч долараў», — тлумачыць ён.

Калі не аплаціць па выраку штраф, то дзяржава пачне выканаўчую вытворчасць, гэта значыць падключыць судовых выканаўцаў да працэсу канфіскацыі маёмасці. Грошы, атрыманыя з продажу маёмасці, пойдуць у кошт пагашэння штрафу.

Грамадзянскія пазовы

Другі механізм, па якім дзяржава можа забраць любую маёмасць, у тым ліку дом або кватэру, — гэта грамадзянскі пазоў аб кампенсацыі шкоды. Яго можа падаць фізічная або юрыдычная асоба, якая панесла «шкоду ад злачынства». У некаторых выпадках пазоў аб кампенсацыі шкоды ў інтарэсах дзяржавы, арганізацыі або грамадзяніна можа прад'явіць пракурор.

Юрыст: Вяртаць адабраную маёмасць давядзецца значна хутчэй, чым многія лічаць

Напрыклад, многім беларусам, абвінавачаным ва ўдзеле ў пратэстах, прад'яўлялі пазоў у інтарэсах «Мінсктранса». Тлумачылі гэта так: з-за шэсцяў транспарт не хадзіў, а значыць прадпрыемства панесла страты — і іх трэба пакрыць. Фігуранты «справы Ціханоўскага» паводле выраку павінны выплаціць больш за 2 млн. рублёў «у даход дзяржавы ў кошт пакрыцця шкоды, нанесенай злачынствамі».

Пазоў можа разглядацца як у крымінальным працэсе, гэта значыць падчас асноўнага пасяджэння, так і ў асобнай вытворчасці. У другім выпадку выпадку яго разгледзяць асобна ў грамадзянскім судзе.

Калі вы не пагасіце пазоў, далей будзе сітуацыя як і са штрафам: атрыманымі з продажу маёмасці сродкамі пагашаецца пазоў або яго частка.

Спецыяльная канфіскацыя

Трэці спосаб, якім дзяржава можа скарыстацца, каб адабраць жыллё ў беларусаў, — гэта спецыяльная канфіскацыя.

«Пад спецканфіскацыяй маецца на ўвазе бязвыплатнае адабранне ва ўласнасць дзяржавы не ўсёй маёмасці, а толькі таго, што выкарыстоўвалася для здзяйснення або падрыхтоўкі злачынства, а таксама атрыманага ў выніку злачынных дзеянняў», — расказаў адзін з суддзяў Вярхоўнага суда.

Ён прыводзіў такі прыклад: калі чалавек атрымліваў грошы за распаўсюд наркотыкаў, то гэтыя сродкі будуць расцэненыя як маёмасць, здабытая злачынным шляхам, таму іх канфіскуюць у рамках спецыяльнай канфіскацыі. Калі б чалавек купіў на гэтыя грошы машыну або кватэру, то яе б таксама канфіскавалі — як тое, што набыта на грошы ад незаконных дзеянняў.

Паводле слоў юрыста, з якім размаўляла «Медыязона», адабраць маёмасць такім чынам складаней, бо ў гэтым выпадку абвінавачванню трэба даказаць, што канкрэтная маёмасць набыта на канкрэтныя грошы ў канкрэтнай суме, атрыманыя ад злачынстваў.

«Яны, вядома, выдумляюць злачынствы, але каб упісаць у прысуд суму, яе трэба неяк вывесці. Адна справа — ацэначныя меркаванні пра тое, ці з'яўляецца "экстрэмісцкім" выказванне, напрыклад. Ці з'яўляецца група грамадзян "экстрэмісцкім фарміраваннем". Гэта дэмагогія, прама скажам. А калі гаворка ідзе пра сумы, шкоду — павінны быць хоць нейкія доказы», — лічыць ён.

Ці могуць усё-ткі арыштаваць і адабраць адзінае ва ўласнасці жыллё?

Паводле слоў юрыста, адабраць адзінае жыллё, якое знаходзіцца ў чалавека ва ўласнасці, не могуць (прынамсі, пакуль). Калі кватэр дзве ці ёсць яшчэ дом, то нешта дакладна адбяруць. Гараж і аўтамабіль таксама могуць быць канфіскаваныя ў даход дзяржавы, калі не пагашаны штраф, не выплачана шкода па грамадзянскім пазове ці не пакрыты даход, атрыманы злачынным шляхам. Як, напрыклад, і тэхніка ў кватэры.

Палітычныя канфіскацыі маёмасьці як інструмэнт помсты і застрашваньня

«Тое, што нельга канфіскаваць адзінае жыллё — гэта я кажу як ёсць цяпер. Невядома, як будзе далей. Цяжка разважаць з пункту гледжання юрыдычных прагнозаў у абставінах прававога дэфолту. Раскулачванне можа пачацца ў любы момант, без выразных і зразумелых працэдур», — лічыць юрыст.

Фактычна гэта азначае, што нельга адабраць жыллё, у якім чалавек пастаянна пражывае. Як сказана вышэй, юрыдычна нават чалавек, які даўно выехаў, можа лічыцца пастаянна пражываючым у кватэры. Пры гэтым у красавіку 2024 года з аўкцыёну была прададзеная арыштаваная кватэра палітыкаў Веранікі і Валерыя Цапкалаў, якія жывуць за мяжой. Паводле слоў Веранікі, канфіскаваная кватэра была адзіным жыллём ва ўласнасці сям'і.

У 2023 годзе Валерый Цапкала быў завочна прысуджаны да 17 гадоў калоніі і вялізнага штрафу. Акрамя таго, суд пастанавіў спагнаць з яго ў даход дзяржавы больш за 2 млн. рублёў (як палічыў суд, гэта даход Цапкалы, атрыманы злачынным шляхам).

Выходзіць, адабраць адзінае жыллё ўсё-ткі можна. А калі гаворка ідзе пра арышт, то, мяркуючы па ўсім, пытанне ў тым, ці жывуць на дадзены момант у кватэры, якая знаходзіцца ў вашай уласнасці, блізкія члены сям'і (дзеці, бацькі, муж і жонка, родныя браты і сёстры, бабулі, дзядулі або ўнукі). У такім выпадку, хутчэй за ўсё, арышт на кватэру (і, верагодна, нейкую маёмасць у кватэры) накладуць, але сям'ю не выставяць за дзверы.

Так здарылася з сям'ёй айцішніка, які з'ехаў з Беларусі, а ў яго кватэры цяпер жыве мама. У канцы траўня ў кватэру прыйшлі з ператрусам. Жыллё і некаторую тэхніку (тэлевізар, хатні кінатэатр, кампутар, пральную машыну) арыштавалі і перадалі на захоўванне яго маці. Жанчына працягвае жыць у гэтай кватэры. Супрацоўнік тэлеканала АНТ Ігар Тур сцвярджае, што ў выпадку канфіскацыі кватэры жанчыну ўсё ж выселяць. Але гэта адбудзецца ўжо пасля абвінаваўчага прысуду тымі спосабамі, якія мы апісалі вышэй.

Як перастрахавацца

З верасня 2023 года ў Беларусі дзейнічаюць нормы, па якіх прадаць маёмасць у Беларусі можна толькі па даверанасці, аформленай асабіста ў краіне. Калі вы з'язджаеце і разважаеце над продажам кватэры, лепш паклапаціцца пра ўсе даверанасці загадзя яшчэ ў Беларусі. Калі вырашыцеся, цягнуць з продажам не варта, таму што такія даверанасці маюць абмежаваны тэрмін дзеяння.