«Не думаю, што агентаў за мяжой шмат, можа, толькі пару дзясяткаў"

Грамадства 19.01.2024

Агентам спецслужбаў Беларусі плацяць заробак і патрабуюць ад іх рэгулярных справаздач. Некаторых адпраўляюць за мяжу. Больш падрабязна аб працы Беларускай агентуры, у тым ліку за мяжой, распавяло «DW».

Кампрамат і пенсія. Як спецслужбы Беларусі вярбуюць агентаў

Нядаўна ў Польшчы затрымалі беларуску па падазрэнні ў шпіянажы і супрацоўніцтве з беларускім КДБ — ёй аказалася былая апазіцыйная актывістка Дар'я Астапенка. Мяркуючы з паведамленняў, знойдзеных у яе тэлефоне, Астапенка супрацоўнічала з беларускімі спецслужбамі з 2017 года, перадаючы КДБ інфармацыю пра сябраў беларускай дыяспары.

Даўно не сакрэт, што спецслужбы спрабуюць неяк процідзейнічаць дэмсілам Беларусі, якія цяпер у асноўным знаходзяцца за мяжой. Як беларускія спецслужбы вярбуюць агентаў, як яны працуюць за мяжой і ці можна неяк супрацьстаяць іх дзейнасці? «DW» пагаварыла з беларускімі экспертамі.

Як пабудавана праца агентаў спецслужбаў

У Беларусі ёсць дзве арганізацыі, дзейнасць якіх выходзіць за межы краіны: Камітэт дзяржаўнай бяспекі і Галоўнае выведвальнае ўпраўленне Генштаба Узброеных сіл Беларусі, распавядае «DW» кіраўнік арганізацыі былых беларускіх сілавікоў «BYPOL» Аляксандр Азараў. Паводле яго слоў, хоць агентамі могуць быць і штатныя супрацоўнікі, якіх адпраўляюць у камандзіроўку за мяжу, гэта адбываецца вельмі рэдка — у пераважнай большасці выпадкаў для такой працы вярбуюць грамадзянскіх асоб, у тым ліку замежнікаў.

«Асаблівага аддзела для працы за мяжой няма. Сістэма пабудаваная так, што ў кожнага аператыўнага супрацоўніка спецслужбаў павінна быць свая агентура як унутры, так і за межамі краіны. Агент павінен пастаўляць свайму «оперу» паведамленні, і калі агент працуе вельмі актыўна або яго ўкаранілі ў нейкую структуру дэмсіл, то ён можа дакладваць хоць кожны дзень — што бачыў, з кім меў зносіны і гэтак далей», — распавядае Азараў.

Акрамя непасрэдна інфарматараў, ёсць яшчэ і агенты ўплыву, тлумачыць кіраўнік «BYPOL»: «Яны могуць ствараць пэўную павестку ў арганізацыі, дзе ўкаранёны, пераконваць іншых зрабіць тое, што трэба спецслужбам. Напрыклад, у нашым нядаўнім расследаванні мы распавядалі пра чалавека, які, як мы лічым, па замове спецслужбаў прапаноўваў нам здзейсніць забойства Лукашэнкі з тэрыторыі Польшчы».

Праца замежных агентаў можа аплачвацца з бюджэту, калі ад іх ёсць рэальны вынік. «Як мы раней высветлілі ў нашых расследаваннях, такіх людзей афармляюць на прадпрыемства — прыкрыццё ў Беларусі, ім афіцыйна плацяць заробак і нават робяць унёскі ў ФСАН, пасля чаго ім можа быць налічана пенсія. Але проста так грошы не плацяць, у агента павінны быць значныя вынікі. Да бясплатных агентаў патрабаванняў менш», — кажа Азараў.

Больш за ўсё актыўна спецслужбы працуюць у Літве, Польшчы і Украіне

Праца спецслужбаў за мяжой у асноўным сфакусіравана на Літве, Польшчы і Украіне. «Спецслужбы больш за ўсё цікавяцца арганізацыямі, якія могуць прынесці рэальную шкоду рэжыму Лукашэнкі, могуць яго адхіліць ад улады сілай, арганізаваць страйкавы рух або паўплываць на ўвядзенне новых санкцый. Аднак я не думаю, што агентаў за мяжой шмат, можа, толькі пару дзясяткаў. Бо завербаваць агента для працы за мяжой складаней — ён у любы момант можа ўсіх паслаць», — лічыць Аляксандр Азараў.

Самі супрацоўнікі ў камандзіроўкі за мяжу амаль не ездзяць — для іх гэта вельмі небяспечна, бо ўсе базы МУС былі даўно зліты «кіберпартызанамі». «Вядома, ім могуць зрабіць фальшывыя пашпарты для прыкрыцця, і такі выпадак нядаўна быў, — распавядае Азараў. — Але агулам гэта рэдкасць, бо калі дзеючага супрацоўніка затрымаюць, гэта будзе вялікі правал для спецслужбаў. А калі затрымалі звычайнага чалавека накшталт Дар'і Астапенка, то заўсёды можна сказаць, маўляў, мы не ведаем, хто гэта».

Кіраўнік Фонду салідарнасці «BYSOL» Андрэй Стрыжак, у сваю чаргу, успамінае пра нядаўні ўказ Лукашэнкі, які размяжоўвае паўнамоцтвы замежнай выведкі для барацьбы з «тэрарыстычнымі і экстрэмісцкімі арганізацыямі» і «асобнымі асобамі». Падпісанне гэтага дакумента, на думку Стрыжака, кажа пра ўзмацненне дзейнасці беларускіх сілавікоў за мяжой.

Часам у папулярных сярод беларусаў барах з'яўляюцца дзіўныя людзі, якія спрабуюць весці правакацыйныя размовы, кажа Стрыжак. Контрвыведка Польшчы ў адказ таксама ўзмацніла сваю актыўнасць — гэта відаць па нядаўніх арыштах. У Літве, з яго слоў, Дэпартамент дзяржбяспекі таксама адзначае павелічэнне колькасці спроб укаранення і павелічэння колькасці агентуры сярод беларусаў. У цэлым суседнія з Беларуссю краіны «вельмі заклапочаны гэтай сітуацыяй», канстатуе кіраўнік Фонду салідарнасці «BYSOL».

Як адбываецца вярбоўка агентаў?

Працэс вярбоўкі агентаў, у тым ліку для працы за мяжой, звычайна адбываецца ўнутры Беларусі. «Хутчэй за ўсё вярбуюць, выкарыстоўваючы нейкі кампрамат, але бываюць і «ідэйныя» людзі, гатовыя даваць інфармацыю спецслужбам. Спецслужбы могуць вербаваць агентаў, каб укараніць іх у дэмструктуры або шукаць «слабае звяно» сярод супрацоўнікаў гэтых арганізацый. Могуць спрабаваць ціснуць праз сваякоў», — распавядае Азараў.

Цяпер «BYPOL» займаецца выяўленнем агентуры за мяжой і актыўна супрацоўнічае са спецслужбамі еўрапейскіх дзяржаў і дэмакратычнымі структурамі, дадае кіраўнік беларускай арганізацыі былых сілавікоў, якія супрацьстаяць уладам.

Салігорскага актывіста Паўла Батуева спрабавалі схіліць да супрацоўніцтва падчас адміністрацыйнага арышту. Спачатку міліцыянты распавялі актывісту, што яму пагражаюць восем гадоў турэмнага зняволення, а затым згадалі, што ім цікавяцца «хлопцы з Камітэта». «Я пагадзіўся на размову і выдатна разумеў, што мне прапануюць нейкае супрацоўніцтва. Вядома, стукачом быць не хацелася, але і сядзець восем гадоў таксама. Таму я вырашыў, што паслаць іх заўсёды можна будзе, а шанцу выбрацца адтуль можа і не быць», — распавядае Батуеў.

Супрацоўнік КДБ падчас вярбоўкі быў вельмі ветлівы і не скупіўся на кампліменты, успамінае актывіст: «Я так і не зразумеў, навошта гэта было трэба, бо я не быў важным дзеячам апазіцыі. А ён казаў, што даўно за мной назірае, што я медыйная персона і ў мяне сувязі ў дыяспары — я нават сам амаль паверыў, які я важны індык».

Актывісту паабяцалі закрыць крымінальныя справы і адпусціць дадому ў абмен на падпісанне дакумента аб супрацоўніцтве. «Я там напісаў сваё імя, што я буду супрацоўнічаць з КДБ, захоўваць таямніцы і гэтак далей. І быў цікавы момант: гэбіст папрасіў не ставіць дату, толькі подпіс. Напэўна, гэта было зроблена для таго, каб потым можна было сказаць, што я ўжо 20 гадоў агент спецслужбаў», — кажа Павел Батуеў, якому неўзабаве пасля вызвалення з-пад арышту ўдалося пакінуць краіну.

Кожнаму беларусу за мяжой трэба навучыцца верыфікаваць асяроддзе

Пры цяперашняй абстаноўцы ў Беларусі не падпісаць пагадненне аб супрацоўніцтве немагчыма, бо інакш можна надоўга трапіць у турму, кажа Андрэй Стрыжак. І падкрэслівае: нават калі людзі пад ціскам былі вымушаны падпісаць такую паперу, гэта не значыць, што яны сталі ізгоямі ў грамадзянскай супольнасці і на іх усе будуць скоса глядзець. «Час цяпер такі: кожны ратуецца як можа. Але пра гэта трэба абавязкова ўсім паведаміць, каб вашы блізкія разумелі, што вашы кантакты могуць быць дыскрэдытаваны», — тлумачыць ён. Тым больш што большасць людзей не супрацоўнічаюць з сілавікамі, нават калі былі вымушаны нешта падпісаць, кажа Стрыжак.

Кіраўнік Фонду салідарнасці «BYSOL» заклікае выконваць правілы асцярожнасці. Хоць у параною, па яго словах, таксама не варта ўпадаць, абмяжоўваючы сябе ў зносінах з іншымі людзьмі. «Кожнаму беларускаму эмігранту неабходна набыць навык верыфікацыі свайго атачэння. Звяртайце ўвагу, калі раптам з'явіліся побач людзі з дзіўнай цікавасцю да вас або калі раптам старыя знаёмыя сталі задаваць нетыповыя пытанні аб вашым жыцці. Трэба памятаць, што ў першую чаргу наша бяспека ў нашых руках», — канстатуе Андрэй Стрыжак.

Як зразумець, што суразмоўца завербаваны. Парады «кіберпартызанаў»

Прэс-сакратарка «Кіберпартызанаў» Юльяна Шэметавецрасказала, што іх спецыялісты, якія займаюцца праверкай і верыфікацыяй, актыўна задзейнічаны ў выпадку, калі людзі звяртаюцца з падазрэннямі. Яны аналізуюць і распісваюць прычыны падазрэнняў па пэўных крытэрах, якія ёсць у заяўнікаў.

У першую чаргу, мы заўсёды рэкамендуем уключаць у працэс прыёму на працу пытанні, якія дазволяць праверыць пэўныя веды. Адсутнасць адказаў або няяснасць у адказах могуць выклікаць падазрэнні. Важна праверыць мінулы досвед і рэпутацыю кандыдата, уключаючы аналіз сацыяльных медыя.
Неадпаведнасць інфармацыі ў рэзюмэ і наяўнасць няправільнай або схаванай інфармацыі пра папярэднія месцы працы — гэта падстава для ўвагі. Таксама паказваць на праблемы могуць нелагічныя або супярэчлівыя адказы, празмерная цікаўнасць да сакрэтнай інфармацыі або грэбаванне правіламі бяспекі.
Непрафесійныя агенты часта праяўляюць залішнюю асцярожнасць або нязграбнасць, а таксама спрабуюць правакаваць канфлікты ў калектыве, не выконваючы значных задач. Такія выпадкі зваротаў да нас паказваюць на важнасць асцярожнага падыходу да найму, асабліва на працу з высокім узроўнем сакрэтнасці.
Першапачаткова трэба паставіць працу так, каб чалавек, які толькі ўладкаваўся на працу ў гэтую арганізацыю, не меў доступу да важных спраў і да адчувальнай інфармацыі. А вось праверка супрацоўнікаў, асабліва тых, хто мае доступ да сакрэтнай інфармацыі, рэкамендуецца перыядычна, напрыклад, раз на паўгода. Магчыма, нават з выкарыстаннем паліграфа. Хоць нават ён не з'яўляецца абсалютнай гарантыяй.
Зыходзячы з нашых даных і вопыту, мы рэкамендуем розным арганізацыям звяртаць увагу на незвычайныя паводзіны асоб, магчыма, завербаваных. Гэта ўключае пазбяганне адказаў на канкрэтныя пытанні, залішнюю асцярожнасць і недастатковую дасведчанасць па пэўных тэмах.
Таксама варта звярнуць увагу на змены ў ладзе жыцця, такія, як рэзкае змяненне фінансавага становішча або сацыяльнай актыўнасці. У выпадку падазрэнняў мы рэкамендуем ініцыятывам звяртацца да праваахоўных органаў.