Псіхіятр: Нельга проста забыць пра зняволенне ў турме

Факты жорсткасці, а часам і зверствы, якія мы назіраем з 2020 года, абумоўлены не садысцкімі схільнасцямі або псіхапаталогіяй супрацоўнікаў турмаў, а беспакаранасцю. Так лічыць Павел Пярэлкін, які ўзначальваў медчастку Брэсцкага СІЗА.

У Беларусі кожны чацвёрты асуджаны па прысудзе суда адпраўляецца ў месцы пазбаўлення волі, сярод палітвязняў гэтая лічба яшчэ вышэйшая. З якімі псіхалагічнымі праблемамі сутыкаюцца асуджаныя, ці правяраюць супрацоўнікаў турмаў на садысцкія схільнасці і ці можна забыцца пра зняволенне? Пра гэта DW даведалася ў псіхіятра Паўла Пярэлкіна, які восем гадоў узначальваў медчастку СІЗА ў Брэсце. 

Якія праблемы бываюць у зняволеных?

— Павал, раскажыце, з якімі псіхалагічнымі праблемамі сутыкаюцца людзі ў зняволенні?

— Чалавек знаходзіцца ў даволі жорсткіх умовах, якія часта не адпавядаюць яго ўяўленням аб базавых нормах. Зняволены не можа памыцца, калі ён хоча, нават у прыбіральню схадзіць праблема: унітаз знаходзіцца ў той жа камеры, проста аддзелены перагародкай.

Там ты не выбіраеш сваё асяроддзе. Знаходжанне ў такім калектыве выключае прыватнасць, якая патрэбна кожнаму з нас, і гэта можа прыводзіць да канфліктаў, з якіх складана знайсці выхад. 

Яшчэ адна праблема — ізаляцыя ад знешняга свету, нават лісты ад родных ідуць тыдзень, рэдкія спатканні таксама не закрываюць патрэбу мець зносіны з блізкімі. Гэта спрыяе росту напружанасці, трывожнасці і адчуванні бяссілля.

Асобна варта сказаць пра паспяховых людзях. Для іх зняволенне з'яўляецца шокам не толькі ў сілу змены ўмоў жыцця, але і іх статусу. З'яўляецца рэакцыя адмаўлення: «Гэтага не павінна было адбыцца», «Мне тут не месца». Такія людзі літаральна з першых гадзін зняволення становяцца заўсёднікамі медчасткі.

Складанасці адаптацыі могуць прывесці да дэпрэсіўнай і трывожнай сімптаматыкі, перабудовы матывацыйнай сферы. А ў перспектыве — да змены каштоўнасцяў. З гэтым часта сутыкаюцца тыя, хто неаднаразова трапляе ў месцы пазбаўлення волі, фармуецца турэмны менталітэт. У цэлым у зняволеных могуць абвастрацца хранічныя захворванні, з'яўляцца псіхагенныя саматычныя сімптомы.

Леанід Гозман: Чаго заўгодна чакалі, але не гэтага!

— На якую рэальную псіхалагічную дапамогу яны могуць разлічваць?

— У папраўчых установах працуюць псіхолагі, але рэальную дапамогу атрымаць не вельмі проста, і на тое ёсць шэраг прычын. Па-першае, псіхолаг — гэта супрацоўнік органаў унутраных спраў. Натуральна, гэта выклікае ў зняволеных недавер і перашкаджае распавядаць пра свае перажыванні. Замест пачуцця бяспекі чалавек пастаянна сябе кантралюе, каб не сказаць лішняга.

Па-другое, псіхолагі загружаныя працай, якую наогул не павінны выконваць — напрыклад, заступаюць у канвой, займаюцца папяровай цяганінай. У выніку асноўныя абавязкі выконваюць проста «для галачкі». Практычна ва ўсіх установах ёсць лекары-псіхіятры, якія могуць прызначаць ужо медыкаментознае лячэнне разладаў. Акрамя таго, калі патрабуецца псіхіятрычнае лячэнне, якое немагчыма аказаць ва ўмовах зняволення, чалавека павінны накіраваць у цывільную бальніцу. 

«Турма — гэта самае страшнае месца на зямлі». Як палітзняволеныя жанчыны перажываюць турэмны досвед

Чым абумоўлена жорсткасць супрацоўнікаў турмаў?

— Праваабаронцы фіксуюць выпадкі бесчалавечнага абыходжання з боку супрацоўнікаў папраўчай сістэмы. Наколькі важны псіхалагічны стан работнікаў? І ці могуць людзі з відавочнымі садысцкімі схільнасцямі апынуцца ў сістэме?

— Я назіраю кадравы голад у МУС з 2010 года. Немагчымасць цалкам укамплектаваць штат шмат у чым звязана з тым, што многія суіскальнікі не могуць прайсці ваенна-медычную камісію, якая ўключае і псіхалагічнае тэставанне. Большасць з тых, каго адсеялі, не змаглі прайсці менавіта яго.

Але думаю, што факты жорсткасці, а часам і зверствы, якія мы назіраем з 2020 года, абумоўлены не садысцкімі схільнасцямі або псіхапаталогіі, а беспакаранасцю. Як мінімум да 2019 года супрацоўнікі пастаянна адчувалі кантроль з боку разнастайных службаў — КДБ, Упраўленне ўласнай бяспекі, інспекцыя па асабістым складзе, уласнага кіраўніцтва. Гэта тычылася не толькі карупцыі, перавышэння паўнамоцтваў, але і наогул усёй працы.

Кантралёры чапляліся за найменшае парушэнне, працавалі на паказчыкі. Зняволенага з нязначнай ранкай спяшаліся даставіць у медчастку, бралі ў яго паказанні, каб не дай Бог, супрацоўнікаў не абвінавацілі, што гэта яны яго збілі. Калі ў СІЗА паступаў затрыманы з пашкоджаннямі, гэта заносілі ў спецыяльны журнал, каб застрахаваць сябе ад магчымых абвінавачванняў.

Што будзе, калі пасля такога татальнага кантролю абвясціць беспакаранасць? Феномен, які можна назваць «спусціць з ланцуга». А калі да гэтага дадаць яшчэ і стварэнне выявы ворага, лёгка атрымаць агрэсію любой ступені. 

«Спачуваюць нават самыя кончаныя крымінальнікі». Як выглядае звычайны дзень Сяргея Ціханоўскага за кратамі?

У Беларусі памерлі пяць палітвязняў

— А псіхолагі працуюць з супрацоўнікамі турмаў?

— У невялікіх установах адзін псіхолаг можа займацца і зняволенымі, і асабістым складам. Ва ўстановах большых можа быць некалькі псіхолагаў, абавязкі якіх могуць быць падзеленыя.

Але праблемы ўсё тыя ж. Праца па большай частцы вядзецца фармальна, выніковасць вызначаецца таўшчынёй напісаных папер. Калі ў адносінах зняволены-псіхолаг прысутнічае недавер, то ў пары супрацоўнік-псіхолаг гэта канфлікт інтарэсаў, таму што яны выконваюць сумесныя службовыя задачы, асабіста знаёмыя.

Але супрацоўнікі могуць атрымаць псіхалагічную дапамогу па-за працай, хоць у грамадстве ўсё яшчэ шмат стэрэатыпаў, і супрацоўнікі могуць баяцца, што гэта можа выклікаць праблемы на службе. 

Павел Сапелка: Сітуацыя ў турмах з аховай здароўя «мяжуе з узроўнем злачынства»

Як дапамагчы былому зняволенаму?

— Які тэрмін мяняе псіхіку чалавека?

— Усё індывідуальна, але нават непрацяглы знаходжанне ва ўмовах зняволення можа прывесці да зменаў псіхікі, у тым ліку, незваротных.

Чым больш тэрмін, тым вышэйшая такая верагоднасць. У турме мяняюцца каштоўнасці. Чалавек больш не можа сам выбіраць, што рабіць: яму кажуць, калі спаць і ёсць, куды ісці і дзе стаць, нават як «правільна» сябе называць. Адхіленне ад распарадку караецца.

Нават апынуўшыся на волі, чалавек будзе так ці інакш імкнуцца да такой мадэлі, яна знаёмая і простая. Высокі адсотак рэцыдыву ў Беларусі абумоўлены, у тым ліку, асаблівасцямі самой пенітэнцыярнай сістэмы (кожны трэці асуджаны паўторна трапляе за краты. — Рэд.).

— Што могуць зрабіць блізкія, каб дапамагчы былому зняволенаму хутчэй адаптавацца? І як шмат часу на гэта спатрэбіцца?

— Досвед знаходжання ў зняволенні нельга проста забыць. Зрэшты, напэўна, і не трэба спрабаваць гэта зрабіць. Так ці інакш, гэта частка жыцця, вопыту чалавека. Але без прафесійнай дапамогі гэты вопыт можа заставацца траўматычным.

Для адаптацыі можа спатрэбіцца розны час, гэта залежыць як ад асаблівасцяў чалавека, так і ад яго асяроддзя. Трэба памятаць, што адаптацыі можа і не адбыцца зусім. Таму любы, хто вызваліўся, — не важна, прабыў ён там адзін дзень або 20 гадоў — павінен мець рэальную і бяспечную магчымасць атрымання псіхалагічнай дапамогі.