«Страх смерці». Што крыецца за ўзмацненнем падхалімства ў дачыненні да Лукашэнкі

Цягам апошніх гадоў можна заўважыць рост падхалімства ў дачыненні да Лукашэнкі. Дзяржмедыя транслююць ідэі, што без яго «ўсё разваліцца», чыноўнікі ўсё часцей у адкрытую хваляць палітыка, кажучы, што ён «лідар сусветнага маштабу». Віншуюць з 30-годдзем ва ўладзе са словамі «адвёў ад прорвы краіну». Праўладныя пісьменнікі прапануюць выдаць збор яго твораў, так як «яны вельмі патрэбныя народу». Музыкі прысвячаюць яму песні, апошняя была з радком «бацька ў нас круты, у свеце адзін такі». У гонар «інстытута прэзідэнцтва» правялі форум, на якім прапанавалі даць Лукашэнку званне Героя Беларусі. А першы ўрок у школах рэкамендавалі праводзіць у класах з яго партрэтам і пачынаць з яго цытаты.

Але што крыецца за ўсім гэтым? У калонцы для «Люстэрка» разважае псіхіятр Сяргей Папоў.

Увесь час характэрнай рысай кіравання Лукашэнкі было публічнае ўслаўленне і ўсхваленне яго самога і яго ўлады, піша Сяргей Папоў. Але ў апошні час гэтая тэндэнцыя яшчэ больш узмацнілася. І здабыла яшчэ больш персаналізаваны характар, калі прапагандысцкае пасланне набыло такую форму: «Усё добрае, што было з намі ў нашай краіне, адбылося толькі дзякуючы аднаму чалавеку — Аляксандру Лукашэнку».

У яго гонар складаюць, перакладаюць і спяваюць песні, бясконца льюцца прамовы прапагандыстаў аб велізарным значэнні ў міжнароднай гісторыі гэтага чалавека, праводзяцца пафасныя форумы і сустрэчы бюджэтнікаў.

Толькі ўсе гэтыя святочныя мерапрыемствы, здаецца, нікога не радуюць. Нават самыя высокія беларускія чыноўнікі на іх не выглядаюць шчаслівымі. Таму што гэтак жа, як і ў вядомай байцы, за прыгожымі прамовамі крыецца «слон у пакоі». Гэта значыць, тое, што ў краіне і ў беларускім грамадстве адбываецца нешта вельмі цяжкае.

Хутчэй за ўсё, гэтыя ўсхваленні — гэта ў тым ліку нейкая палітычная тэхналогія і стратэгія, але таксама ўсе гэтыя праявы — гэта прычыны і следства псіхалагічных і групавых феноменаў.

Першы феномен — грамадства. Бягучая дзяржаўная палітыка ў Беларусі інфантылізуе яго і стрымлівае развіццё. Як следства, беларускае грамадства ў Беларусі аказваецца ўсё далей і далей ад грамадзянскага. І ўсё больш нагадвае дрэнны дзіцячы сад, у якім ёсць выхавальнікі-наглядчыкі, то ёсць улада, і ўсе астатнія — дзеці, то бок людзі. Да іх патрэб, можа быць, трошкі і прыслухоўваюцца, але ўвогуле галоўнае, каб быў парадак у разуменні наглядчыкаў-выхавальнікаў.

Гэта было і раней. Такое ўцісканне спецыялістаў у дзіцячую залежную пазіцыю, калі трэба прасіць дазвол на любую ініцыятыву і быць добрым паслухмяным дзіцем. Добра памятаю, калі ў мінулым працаваў у дзяржаўных інстытуцыях, гэта ўсё вельмі раздражняла, бянтэжыла і тармазіла. Але тады яшчэ людзі маглі аб'ядноўвацца ў групы і рабіць добрыя праекты і прадукты. Тады сіла і патэнцыя шмат у чым была ў людзях, здольных аб'ядноўвацца для вырашэння якіх-небудзь задач.

Цяпер падобнае зусім складана. Цяпер сіла і патэнцыя павінны быць толькі на баку ўлады. Прынамсі, гэта і ёсць іх разуменне парадку, якім бы перакручаным яно ні было. Але так як па вялікім рахунку гэтая сіла заключаецца не ў канструктыўнасці, а ў лёгкасці прымянення гвалту і запалохвання, узнікае праблема яе сапраўднай аўтарытэтнасці. Бо страх перад кімсьці — гэта не павага. Вось і з'яўляецца гарачы заказ на тое, каб імёны носьбітаў улады былі ачышчаныя і ідэалізаваныя.

Не толькі газ і нафта. Што можа Крэмль зрабіць з Лукашэнкам, калі той рызыкне пагуляць у сваю гульню

Па сутнасці, усе гэтыя форумы і выступленні вельмі нагадваюць дзіцячыя ранішнікі. Такія ўяўленні, якія сімвалізуюць бягучы парадак, калі кіраўнік (выхавальнік-наглядчык) — гэта «добрая» бацькоўская постаць. А людзі, як бы непрыемна гэта ні было агучваць, павінны быць залежнымі і мала дасведчанымі, але зразумелымі дзецьмі, якія ўсхваляюць «руку, якая корміць». Тое, што гэтая ж рука і б'е, застаецца за кадрам.

Далей усё паўтараецца па крузе. Чым больш людзі затрымліваюцца ў пазіцыі дзіцяці, тым больш яны адчуваюць сваю залежнасць. Чым больш залежнасці ад каго-небудзь (а значыць, недавер да сваіх здольнасцяў да аўтаномнасці), тым хутчэй выбіраецца той бок, які здаецца мацнейшым. Моцным ўспрымаецца той, хто ўсталёўвае парадак, хто не грэбуе гвалту. Такая кругавая парука страху, гвалту, залежнасці, інфантылізацыі.

Другі феномен — людзі. Відавочна, што большая частка імкнецца застацца ў баку ад падобных «уяўленняў» (і гэта ўжо супраціў). Але што ж адбываецца з людзьмі, якія прымаюць у іх удзел? Можна вызначыць тры асноўныя элементы, якія, на мой погляд, могуць ляжаць у аснове матывацыі ўсхваляць уладу і канкрэтна Аляксандра Лукашэнку.

Першы элемент, пра які ўжо згадвалася, — гэта страх. Сістэма ўлады ў аўтарытарных краінах знаходзіць прамы доступ да жывёльнага або інстынктыўнага страху людзей. Маю на ўвазе, што людзі адчуваюць вельмі глыбокі страх, які мацнейшы за тое, што нам можа казаць розум або вопыт (і сумленне, напрыклад, таксама). Гэта страх не выжыць, аснова самазахавання ва ўсіх млекакормячых. Людзі як ахвяра перад драпежнікам: ёсць варыянт ці ўцякаць, каб апынуцца недаступным, або залагодзіць драпежніка і імкнуцца, каб ён быў задаволены і сыты. Варыянт змагацца пакуль здаецца недаступным. Ну і, вядома, гэты страх нельга паказваць, таму што, як гэта вядома, калі агрэсар заўважае яго, то ён хутчэй нападае. Таму можна назваць усю гэтую сістэму залагоджвання ўлады кампрамісам, які звязвае страх і дазваляе менш яго адчуваць у штодзённым жыцці.

Іншы бок гэтага кампрамісу (і гэта другі элемент матывацыі) — хваліць Лукашэнку. Гэта цалкам прагматычнае жаданне зберагчы тое каштоўнае, што ў чалавека ёсць, — маёмасць, магчымасць жыць дома, быць з роднымі, мець пастаянны даход і працу, і гэтак далей. Не думаю, што гэта можна называць слабасцю, хутчэй, гэта натуральны канструктыўны рух чалавека.

Але трэці элемент мяне турбуе больш за ўсё. Стаўленне да Лукашэнкі зноў набывае адценні стаўлення да бацькі — «бацька», «бацька нацыі», «сваімі грудзьмі выкарміў», і гэтак далей.

Узнікае пытанне: што адбываецца ў сем'ях у гэтых людзей, раз так інтэнсіўна «асямейваецца» ўлада? Што адбываецца з аўтарытэтам бацькоў паасобку — бацькі і маці і бацькоўскай пары? Чаму чалавеку становіцца лягчэй праслаўляць прозвішча зусім чужога чалавека, сурагату сапраўдных бацькі і маці, а не прозвішча свайго роду? Што адбываецца ў адносінах з маці, калі гвалт і прыніжэнне ўспрымаюцца як любоў?

Адказы на гэтыя пытанні — гэта задача асобных сацыяльных і псіхалагічных даследаванняў і аналізу. Але выснова напрошваецца сама, адбываюцца катастрафічныя рэчы насамрэч. І калі ўлады прапагандуюць захаванне «традыцыйных» сямейных каштоўнасцяў, яны па вялікім рахунку легалізуюць і падтрымліваюць гвалт і прыніжэнне ў сям'і. Таму што з іх пункту гледжання гэта забяспечыць нейкі парадак. Ну, вядома, таму што матрыцай ўсіх адносін становяцца такія паняцці, як «б'е — значыць любіць», «баіцца — значыць, паважае», «той, хто галоўны, — ён і бацька, і маці, і бог» і «толькі ён мае рацыю».

Трэці феномен — роля аўтарытарнай асобы. Ва ўсёй гэтай дынаміцы роля аўтарытарнага лідара аказваецца вельмі вялікай. Ён як бы становіцца захавальнікам, гарантам бяспекі, такога псеўдапарадку. Але і сам кіраўнік вельмі залежыць ад гэтага, таму што без такой прылады, без падобнага экзашкілета, ён становіцца нікім і нічым. Уся выбудаваная дзяржаўная, сацыяльная і палітычная сістэма ўспрымаецца ім як частка сябе самога, як працяг цела і псіхікі вонкі.

Тут і ёсць тлумачэнне дэгуманізацыі аўтарытарных і таталітарных рэжымаў, усё губляе суб'ектнасць і становіцца функцыянальным, аб'ектам, шрубкай. Любая параза перажываецца аўтарытарным лідарам або дыктатарам як страта часткі цела. Больш татальны пройгрыш — як смерць. Немагчымасць пройгрышу штурхае такіх людзей на жудасныя рэчы, у бок татальнай дэструкцыі за ўсё. А таксама на стварэнне альтэрнатыўнай скажонай рэальнасці, у якой кіраўнік паўстае выдатным чалавекам, улюбёнцам ўсіх, мае боскую прыроду або абраны Богам, — несмяротны герой, справы якога будуць жыць у стагоддзях і працягвацца, напрыклад, праз крэўнага пераемніка.

Верагодна, што цяпер для Лукашэнкі надышлі цяжкія часы. Таму што відавочна, што амаль увесь свет і большая частка беларусаў паказваюць яму сваім стаўленнем, што такім ідэальным чалавекам і героем ён відавочна не з'яўляецца. Занадта шмат крытыкі і злосці вакол у адносінах у яго.

Але і ўсе спробы падмануць рэальнасць ніколі не прыводзяць да поспеху, у рэшце рэшт, старэнне і фізічнае паміранне перамагчы немагчыма. Тут без шанцаў ісці супраць прыроды (хоць, вядома, можна яшчэ доўга спрабаваць прадпрымаць адчайныя і лютыя спробы).

«Лукашэнка расказвае педагогам, як ім трэба вучыць, а прапагандыстам — як ім трэба працаваць»

Можна меркаваць, што іншы бок усяго гэтага раскручвання культу асобы — гэта страх смерці. Менавіта ён падымае перад Лукашэнкам нязручнае пытанне (знайсці адказ на якое часу зусім мала), кім застацца ў памяці людзей — бацькам нацыі ці яе разбуральнікам?

Жыццёва неабходна застацца героем, выратавальнікам, улюбёнцам і бацькам нацыі. Гэта суцяшэнне і абязбольванне, хоць і ілюзія. Але для грамадства стварэнне і падтрыманне такой ілюзіі — праблема. Такое скажэнне рэальнасці — гэта прамое грэбаванне сваёй гісторыяй і культурай, як быццам бы нічога з гэтага не існавала да кіравання Лукашэнкі. Але калі не існуе мінулага, не будзе будучыні. Гэта яшчэ адзін закон прыроды, які немагчыма абыйсці.

Культ асобы — па сутнасці, сістэма, падобная да рэлігіі. Усё тыя ж ключавыя моманты: боская прырода галоўнага, ідэя неўміручасці, пакланенне, ахвярапрынашэнне, страх і рабалепства, улада. Так што ўсе гэтыя перформансы ў славу ўлады і канкрэтнага чалавека падобныя да рэлігійных спеваў, пакланенняў і службе «яго высокасці» і свіце.

Больш страху смерці — большы запыт на такога роду службу. Але таксама і, верагодна, усё больш і больш узнікае сумненняў у людзей. Сумненняў, што няма ніякай выключнасці ў тых, хто пры ўладзе, яны ўсе людзі, якія па-свойму ахопленыя запалам і, на жаль, не бяруць адказнасці за свае рашэнні і не прызнаюць памылак.

Але парадаксальна, што калі страх і сумневы ў грамадстве вялікія, людзі маюць патрэбу ў веры яшчэ больш. Яна мацнее, і знаходзяцца «доказы» выбранасці лідара. А ў гэтым выпадку ўсе гэтыя «ранішнікі» і прамовы ўжо робяцца не толькі для яго, але і для сябе.

Атрымліваецца, што грамадства і краіна знаходзяцца цяпер у цяжкім сацыяльным крызісе, развіццё накіравана ў бок рэгрэсіі, а не прагрэсу. Усё можа памяняцца, як толькі ўзровень страху пачне спадаць. Тады з попелу адродзіцца поўная жыцця Беларусь. Галоўнае, каб гэта было хутчэй, каб не атрымалася так, што не застанецца нават попелу, з якога зможа нешта адрадзіцца. Гэта не песімістычны прагноз. Проста цяпер ні ў нас, і ні ў каго ў свеце (улічваючы змены клімату і войны), няма такой раскошы жыць у ілюзіях і верыць яркім і гучным прапагандысцкім перформансам.