«Згулялі ў беларускую рулетку». Аповеды тых, хто з’ездзіў дадому, нягледзячы на рызыку рэпрэсій

Паводле падлікаў праваабаронцаў, за 2023 год сілавікі затрымалі як мінімум 125 чалавек, якія вярнуліся з-за мяжы па розных прычынах. Кагосьці забіралі проста на мяжы, за кімсьці прыйшлі пазней. Пра такія затрыманні вядома даўно. Людзі працягваюць вяртацца дадому, нават калі для іх гэта небяспечна. «Люстэрка» паразмаўляла з двума беларусамі, якія за апошнія пару месяцаў адважыліся на такое рызыкоўнае падарожжа. Вось што іх вымусіла пайсці на гэты крок і як прайшлі паездкі.

Імёны суразмоўцаў зменены ў мэтах бяспекі.

У гэтым матэрыяле яны падрабязна апісваюць свае маршруты і меры бяспекі, якія ўжывалі самі. Аднак не варта разглядаць іх шлях і досвед як інструкцыю для падобнай паездкі і рызыкаваць, калі ў вас ёсць здагадкі, што ў Беларусі вам пагражае затрыманне.

«Прама ў натарыуса будуць «маскі-шоу». Кажуць, прыязджаюць вельмі хутка»

Два з паловай гады Вікторыя і яе муж жывуць за мяжой. У 2020-м яны ўдзельнічалі ў пратэстах, іх некалькі разоў затрымлівалі, але, як кажа суразмоўца, ім шанцавала: «То месца не хапае, то нас забудуць, і кожны раз адпускалі». Дома ў пары не раз праходзілі ператрусы, сілавікі канфіскавалі тэхніку. Апошні ператрус здаўся занадта жорсткім, і сям'я вырашыла з'ехаць з краіны.

У Мінску засталася маёмасць, Вікторыя з мужам нядаўна вырашылі яе прадаць. Аднак па новых правілах гэта можна зрабіць або пры асабістай прысутнасці, або праз генеральную даверанасць, але рабіць яе таксама трэба ў Беларусі. На сямейным савеце вырашылі, што камусьці трэба з'ездзіць, прыкінулі, што менш рызык у Вікторыі.

— Хацелася б ужо абарваць усе сувязі, мы нават знайшлі пакупнікоў, збіраліся ісці да юрыста ў Польшчы, каб афармляць даверанасці, і тут выходзіць гэты ўказ і адмяняе ўсе нашы планы. Усё робіцца, каб ускладніць нам жыццё. Улада хітрая, але мы хітрэйшыя, — жартуе суразмоўца. — Усё ж такі на карту пастаўлена шмат — я думаю, рана ці позна пачнуць забіраць маёмасць тых, хто з'ехаў. А ўсе мы ехалі на год-два, а потым разумееш, што ўжо абжыўся ў іншай краіне, тут ёсць усё, каб жыць добра.

Так мы месяц думалі, што рабіць, а потым адважыліся. Пралічвалі кожны крок. У нас знаёмыя ўжо паўгода ў Польшчы, і, калі яны ездзяць у Беларусь, кожны раз з іх на мяжы душу вытрасаюць роспытамі, чаму яны так доўга не жывуць у краіне, навошта вяртаюцца. Таму я вырашыла абыходзіць усе прамыя кантакты, тым больш у мяне гуманітарная віза.

У снежні 2023-га беларуска паляцела дадому. Маршрут — праз Грузію і Расію, пасля беларускай мяжы — да бліжэйшага буйнога горада. Вікторыя выбрала Оршу. Падарожжа дзеля аднаго дакумента туды і назад у суме ў яе заняло тыдзень.

— Калі шукалі квіткі на самалёт, нешта давялося перакручваць, мяняць. З аднаго боку, з пункту гледжання бяспекі, таму што, купляючы білет на расійскія авіялініі, ты адразу з'яўляешся ў сістэме. Гэта значыць было відаць, што я еду. Так мы адны здалі, узялі іншыя. Магчыма, гэта лішнія рухі, але пастараліся зрабіць усё, каб пракласці шлях больш бяспечна. Я з сабой не брала беларускую сімку, хоць аказалася, каб падключыцца да вайфаю ў Расіі, трэба ўсю душу выкласці! — смяецца Вікторыя.

Яна распавядае, што ў маскоўскім аэрапорце беларуску з маленькім дзіцем адвялі на доўгі допыт, праз яго на другі рэйс тая ўжо не паспела. З ёй Вікторыя сустрэлася ўжо на зваротным шляху.

— Больш за ўсё падазрэнняў узнікае ў расійскага боку. Яны скануюць пашпарты, задаюць пытанні — у мяне было 10-15: куды едзеш, навошта, куды далей будзеш рухацца, а дзе віза (у мяне ж ужо польскі ВНЖ, і яе няма). Прычым многія пытанні даволі дзіўныя: колькі чалавек ляцела, якога колеру рухавікі былі ў самалёта, якая тэмпература паветра ў Грузіі, колькі з сабой рэчаў узяла. Навошта ім гэта ўсё, нават уявіць не магу.

Калі гэтая частка дарогі была пройдзеная і ў РФ пытанняў да Вікторыі не ўзнікла, яе чакаў не менш складаны этап — трэба было ўехаць у краіну, дзе ёю цікавіліся сілавікі, і максімальна хутка зрабіць дакументы. У той жа дзень жанчына вярталася назад.

— Самае галоўнае — знайсці людзей, якія цябе бяспечна правязуць па Беларусі. Нас маршрутчыкі добра праінструктавалі, што казаць, каб не выклікаць лішніх пытанняў. А далей усё проста. Мы загадзя забраніравалі натарыуса ў Оршы, прычым выбралі прыватнага, шукалі праз знаёмых. Прызначалі сустрэчу на вечар, таму што досыць хутка чалавека становіцца відаць у базах, а цяпер ёсць нейкія спісы. Я ведала, што, калі ты ў іх, як мінімум могуць адмовіць у афармленні даверанасці. Ну, а ў горшым выпадку прама ў натарыуса будуць «маскі-шоу», і ўсё роўна, у якім горадзе ты знаходзішся, — кажуць, прыязджаюць вельмі хутка. Нас пра ўсё папярэджвалі агенты, якія займаюцца продажам маёмасці. Але мы перастрахоўваліся і спецыяльна ішлі да канца працоўнага дня, каб раніцай, калі мае даныя з'явяцца ў базах, мяне ўжо не было ў краіне.

Навумчык пра «камісію па вяртанні»: Прыдумаць такое не мог бы ніхто з герояў Дастаеўскага

«Падумала: Божачка, вядома, малайчына, але і я за гэты тыдзень таксама вельмі пастаралася!»

У родны Мінск Вікторыя не заязджала. Кажа, што ў апошні момант, яшчэ перад расійска-беларускай мяжой, папярэдзіла пажылых бацькоў і самых блізкіх сяброў, і тыя прыехалі пабачыцца з ёй у Оршу. Так жанчына ўпершыню за два з паловай гады сустрэлася з роднымі.

— Хоць потым бацькі сказалі, усё прайшло ў нейкім бязладдзі. Але так цёпла! Калі абдымаеш блізкіх са словамі: «Ты зусім не змянілася за гэты час». Гэтая сляза цячэ па шчацэ. Гэта самае каштоўнае ў гэтай паездцы! — адзначае Вікторыя. — Але сказаць, што я заехала ў родную краіну і зразумела, што моцна сумавала, не магу. Усё было шэранькае, у Расіі і ў Беларусі былі моцныя снегапады, завея, таму я асабліва не разгледзела дарогу, горад. Для мяне сёння радзіма — гэта, хутчэй, людзі, якія мяне там атачалі. Я гатовая расстацца з усім, што ў мяне там ёсць, але не з людзьмі.

Хоць усё прайшло хутка і без праблем, Вікторыя распавядае, што перажыла буру розных эмоцый, у тым ліку, вядома, трывогі, страху, што нешта пойдзе не так і яна апынецца ў руках сілавікоў, як многія беларусы да яе:

— Пік страху — гэта мяжа, калі чалавек у форме глядзіць табе ў вочы, фатаграфуе ўвесь твой пашпарт, пачынае нешта запісваць, камусьці тэлефанаваць, нешта адпраўляць. Душа і так сыходзіць у пяткі, дык пры табе яшчэ забіраюць кагосьці на допыт. Думаеш, што можаш пайсці па такой жа схеме. Мяне нешта зберагло ад гэтага, але расійская частка была эмацыйна самай складанай. Хоць на зваротным шляху мы не стаялі ў корку, у нашы пашпарты нават не зазірнулі. Можа, калі б мы былі ў нейкіх «тэрарыстычных» спісах, так бы не пракаціла. Можа, паўплывала і тое, што ў машыне ў нас былі адны дзяўчынкі. Ну і ўжо калі заязджала на тэрыторыю ЕС, таксама не наўпрост праз Польшчу, было трывожна, што ў мяне стаіць пячатка РФ. Мы ўсе прагледзелі — паводле логікі, у маім выпадку можна было ехаць, але я ўсё роўна перажывала, а ў выніку прайшла хутчэй за ўсё.

Беларуска супакоілася, ужо калі прайшла апошні пашпартны кантроль і вярнулася на тэрыторыю ЕС, паехала да сяброў, а пазней — дадому ў Польшчу. Але прызнаецца, што цалкам усвядоміла, што адбылося, не адразу.

— «Прыход» эмоцый у мяне пайшоў на другі-трэці дзень пасля вяртання дадому — цела «паплыло», душа патрабавала адпачыць, прыйсці ў сябе пасля ўсяго, — успамінае суразмоўніца. — А ў моманце там я была сабраная, думала крытычна, рабіла ўсё, што трэба. Пакуль я ехала, напакутаваліся ўсе, але больш за ўсё перажывалі бацькі. Казалі: «Божачка цябе ўбярог». Я падумала: Божачка, вядома, малайчына, але і я за гэты тыдзень таксама вельмі пастаралася (смяецца)! Муж першы дзень быў максімальна стрыманы. Пакруціў на ручках, вядома, абняў, пацалаваў, але быў стрыманы. А потым, калі мяне на другі дзень пачало прабіраць, што ўсё добра, я вярнулася, сплю ў сваім ложку, а не незразумела дзе, ён ужо хвосцікам хадзіў — ён жа таксама перажываў, хоць не падаваў выгляду. Так выяўляецца мужчынскі гонар, што мы, жанчыны, такія досыць рэсурсныя людзі (смяецца)! Асабліва калі трэба вырашыць нейкую задачу, ты акумулюеш у сабе ўсю сілу і не бачыш перашкод. Тое, што мной зроблена, адкрывае перад намі тут іншыя гарызонты. Такая высакародная рызыка. Ці меркантыльная — не ведаю.

Памятаю, калі мы ў Оршы спыніліся на святлафоры і ў суседняй паласе гэтак жа спынілася міліцэйская машына, унутры ёкнула. Але ў цэлым я не ведаю, як людзі, маючы нейкі бэкграўнд, едуць проста праз беларускую мяжу. Я разумела, што буду тыдзень бадзяцца ад аўтобуса да маршруткі, чысціць зубы ў «МакДональдсе», каб максімальна засцерагчы сябе. Так, у мяне атрымалася, але, можа, гэта проста фарт? Не буду нікому рэкамендаваць такую схему. Не ведаю, што павінна адбыцца, каб я паўтарыла гэты трып, — гэта вельмі цяжка і фізічна, і маральна, — кажа Вікторыя.

Вяртанне ў Беларусь і затрыманні на мяжы. Як спрацавала «камісія па вяртанні»

«Усе казалі, што раблю неабдумана. Я быў згодны, але вырашыў згуляць у беларускую рулетку»

Ігар да пераезду таксама жыў у Мінску і да зімы 2023-га не быў дома каля трох гадоў. У канцы лістапада мужчына вярнуўся на 10 дзён — столькі часу спатрэбілася, каб зрабіць новы пашпарт.

— Рызыкі былі, як ва ўсіх беларусаў, — ніколі не ведаеш, што адбудзецца. Я хадзіў на ўсе мітынгі, уключаючы дваровыя маршы, дзесьці да лютага, — тлумачыць ён. — Але думаў, што трэба ехаць цяпер, бо далей рэпрэсіўныя захады толькі ўзмоцняцца. Мне здавалася, шанцаў быць затрыманым цяпер менш, а далей будзе больш небяспечна, хоць усе адгаворвалі, казалі, што я раблю неабдумана. Я быў згодны, але вырашыў згуляць у беларускую рулетку. Страшна стала, калі за пару тыдняў да вылету пачалі з'яўляцца паведамленні, што людзі прыляцелі ў Маскву і проста там высветлілася, што чамусьці невыязныя, камусьці «шанцавала» даведацца перад паездкай.

Ігар таксама перастрахоўваўся і ляцеў праз сталіцу Расіі. Там сеў на цягнік да Смаленска, а адтуль у Мінск на машыне яго забралі сябры.

— На пашпартным кантролі ў аэрапорце грамадзяне Таджыкістана, РФ праходзілі хутка, адказаўшы на пару пытанняў. А на беларусаў сыпалася нашмат больш: куды, навошта, чаму, дзе працуеце, калі з'ехалі, чаму ляціце праз Маскву, чаму ў пашпарце стаіць літоўская віза і што вы там рабілі, — кажа суразмоўца. — Адзін знаёмы адказаў нейкае глупства, яго адразу адвялі ў бок, выклікалі начальства і сталі распытваць з вялікай цікавасцю. Праўда, тэлефон не глядзелі і адпусцілі хвілін праз 10. Было страшна, што я ў якіх-небудзь базах і проста пра гэта не ведаю, мяне затрымаюць. А ў іншых месцах затрымання я не чакаў.

Падаваўся на пашпарт мужчына ў Мінску, пры гэтым па прапісцы і ў сваякоў не жыў. Ігар рыхтаваўся, што ў РУУС пачнуць пытацца, чаму так доўга не жыве ў краіне, але пытанняў яму ніхто не задаваў, а праз сем дзён паскорана выдалі пашпарт.

— Я папрасіў сяброў зрабіць мне новую сімку і хадзіў з ёй і чужым тэлефонам, свой не ўключаў. Было неяк спакойна: зразумеў, што я нікому не патрэбны, ніхто мяне не шукае. Можа, гэта і ілжывае пачуццё. Ніколі не ведаеш, што можа здарыцца. Хоць я здзівіўся, што за тыдзень практычна не ўбачыў міліцыі на вуліцах, а як раз баяўся флэшбэкаў 2020-га ад мікрааўтобусаў і людзей у форме.

Чаму беларусаў затрымліваюць «пры вяртанні з-за мяжы». Яшчэ адна прычына

«Спачатку здавалася, што ўсіх раздушылі. А потым выклікаю таксі, а ў кіроўцы грае «Брута». Ціха, але грае»

Суразмоўца, акрамя гэтага, заўважыў розніцу ў настроі мінакоў на вуліцах. Ён распавядае, што рады быў вярнуцца на час, убачыць блізкіх, але адчуў, што ягонае стаўленне да Мінска памянялася:

— Убачыўся з роднымі і сябрамі, хоць стараўся максімальна выконваць канспірацыю, там, дзе можна, сябе засцерагчы. Паеў прадукты, па якіх больш за ўсё сумаваў, пагуляў па горадзе. Надвор'е было халоднае, таму ахінуўся ў куртку, шалік і так перасоўваўся. Незразумела, можа, гэта плацэба і, калі хацелі б, мяне б знайшлі.

Агулам эмоцыі былі вельмі добрыя — мяне нарэшце адпусціла, бо ў эміграцыі вельмі цягнула ў Беларусь. Здавалася, што дома трава зелянейшая, усё прыгажэйшае. Пасля сонечнай Грузіі я паглядзеў тут на ўсю панурасць, няшчасныя твары людзей, адсутнасць усмешак і радасці ў вачах. Замест гэтага была нейкая асуджанасць, як быццам усе разумеюць, што жывуць у канцлагеры, перспектыў, хутчэй, няма. Гэтая безнадзейнасць лунае ў паветры.

Пасля гэтага стала нашмат лягчэй, прыйшло разуменне, што я ўсё зрабіў правільна: і з'ехаў, і не прыязджаў, і наўрад ці яшчэ прыеду ў бліжэйшыя гады. Адчувалася, што ўсё гэта ўжо чужое. Не тое, што я раней любіў, — гэта ўсё растаптана. Хоць, ведаеце, спачатку здавалася, што ўсіх раздушылі, усё загнана. А потым выклікаю таксі ў пашпартны стол, саджуся, а ў кіроўцы грае «Брута». Ціха, але грае. І я падумаў: а людзі ж не зламаліся, яны чакаюць першай магчымасці ўстаць! Страх ёсць, але не татальны.

Зваротны шлях у беларуса быў такім жа — праз Смаленск і Маскву. У аэрапорце памежнікі практычна не задавалі яму пытанняў, а сама зона міжнародных вылетаў была паўпустой.

— Калі вярнуўся ў Грузію, адчуў велізарную палёгку і радасць, бяспеку, хоць і ў Мінску чамусьці не было моцнай трывогі. Прыйшло разуменне, што дом ужо хутчэй тут, у Грузіі, чым там, — тлумачыць мужчына. — Рады быў вярнуцца да звыклага ўкладу жыцця. Але я мару вярнуцца ў Беларусь у дзень вялікага затору (калі скончацца рэпрэсіі і зменіцца ўлада). Думаю, што ўсё зварачальна і Мінск зноў расквітнее.

Ігар таксама рады, што яго паездка не павярнулася бядой і цяпер у яго на руках новы пашпарт на дзесяць гадоў. Але кажа, што нікому не параіў бы паўтараць свой досвед.

— Аб'ектыўна гэта была гульня ў беларускую рулетку. Калі ўсё атрымалася, вядома, я магу сказаць: выдатна, яно таго каштавала! З чыстым пашпартам я змагу спакойна жыць і адчуваць сябе ў бяспецы, — адзначае ён. — Але калі б гэтага не здарылася, наступствы былі б сумнымі. Калі падумаць халоднай галавой, мой учынак быў няправільным і безразважным. І самае жудаснае тое, што мае сябры, знаёмыя, у якіх ёсць адміністрацыйныя артыкулы, хто, магчыма, на алоўку, натхніліся маёй паездкай і таксама захацелі з'ездзіць у Беларусь. Я марную велізарную колькасць намаганняў, тлумачачы ім, што гэта небяспечна і што так рабіць не трэба. Вельмі баюся, што хтосьці на мой прыклад паедзе і трапіць у пастку. Калі людзі едуць, не ведаючы, што знаходзяцца ў базах, і іх затрымліваюць — распаўсюджаная практыка.