Вяртаньне Тодара Мазуры: даказана, што ён аўтар аповесьці «Жан і Жак, альбо Падроблены рай»
Новы год пачаўся з працягу вайны зусім побач і гвалту на радзіме. Пры гэтым пэўныя дробныя цуды таксама працягваюць здарацца і выратоўваць нас ад татальнага шаленства. Так, у самым пачатку 2023 году якраз адзін так навагодні цуд здарыўся са мною, калі я корпаўся ў архівах Скарынаўкі ў Лёндане.
Але, канечне, гэты цуд тычыцца ўсіх беларусаў-ак, беларускай і нават франкамоўнай літаратуры. Нарэшце, знайшоўся доказ таго, што Тодар Мазура зьяўляецца аўтарам аповесьці ці, паводле ягонага азначэньня, апавяданьня па-француску «Jean et Jacques ou le faux paradis» (Жан і Жак, альбо Падроблены рай) — аб жыцьці і пошуках савецкага беларуса, апынулага ў выніку Другой сусьветнай вайны на Захадзе. Пад псэўданімам N. Niva хаваўся невядомы дасюль пісьменьнік і грамадзкі дзяяч Тодар ці Хведар Мазура (1921 — пасьля 1990 г.).
З 2015 году, калі ў архівах Скарынаўкі быў знойдзены друкапіс аповесьці па-француску, напісанай беларусам, актыўна вяліся пошукі аўтара. Першапачатковая вэрсія аўтарства Тодара Мазуры ставілася пад сумнеў многімі дыяспарнікамі. Ліставаньне зь Янкам Запруднікам у 2015-2016 гадах не праясьніла сітуацыі, хоць сп. Янка катэгарычна “не адмаўляў дачыненьня Т. Мазуры да чаго б там ні было, бо, як паказалі ягоныя пост-лювэнскія крокі, ён быў асобай скрытай у сабе”. Таксама Я. Запруднік пазначыў, што раней ужо нехта цікавіўся гэтым тэкстам, але пошукі былі спыненыя.
Друкапіс быў знойдзены сярод архіваў Л. Гарошкі, але спрычыненасьць выбітнага сьвятара і дыяспарніка да дадзенага тэксту была адкінутая адразу як беларус-к-амі дыяспары, так і ў выніку прачытаньня тэксту: стылістычна, моўна тэкст належыў пяру іншай асобы. Тым ня менш менавіта знаходка тэксту ў скрынях архіваў Льва Гарошкі прывяла мяне да дакладнай ідэнтыфікацыі аўтарства. Дзякуючы ўпарадчанаму Натальляй Гардзіенкай архіву, асабліва ліставаньню Льва Гарошкі, я зьвярнуўся да лістоў, якімі абменьваліся Тодар Мазура і Леў Гарошка з 1946 па 1954 гады. І, на маю радасьць, у лістах за 1953 год чорным па белым было пазначана, што Тодар Мазура напісаў апавяданьне пра беларуса па-француску, прызначанае бэльгійцам, як падкрэсьліў сам аўтар.
Улетку 1953 году асабліва інтэнсіўна два беларусы ліставаліся наконт апавяданьня па-француску. Тодар Мазура жадаў надрукаваць апавяданьне ў Бэльгіі, але ж супрацоўніца рэлігійнага выдавецтва мадмуазэль Сасэн параіла яму зьвярнуцца ў францускае выдавецтва, а яшчэ лепей да сп. Льва Гарошкі. Праз вялікую занятасьць а. Гарошка не адразу змог азнаёміцца з тэкстам. Адсюль пачалася незадаволенасьць маладога аўтара, які вельмі чакаў ацэнкі. Калі ж а. Гарошка прачытаў апавяданьне, пахваліў актуальнасьць і важнасьць пасланьня, але ж параіў дапрацаваць тэкст моўна і літаратурна, то Т. Мазура ўступіў у спрэчку, выказаўшы нязгоду. Невядома, ці дапрацаваў потым свой тэкст Тодар Мазура, але вядома, што ён так нідзе і ня быў апублікаваны. Таму і апынуўся ў архіве Л. Гарошкі. Сам тэкст быў напісаны ў 1952-1953. Зь лістоў за 1950-1951 бачна, што ў Лювэне Тодар Мазура актыўна вывучаў францускую мову: ён пастаянна падкрэсьліваў, што мовай авалодвае хутка і аддае ёй усе сілы. І, такім парадкам, ён схавана спрабаваў свае літаратурныя сілы па-француску.
Дзівосны, скрытны, упарты, патрабавальны, дасюль слаба вядомы (і зусім невядомы як пісьменьнік) Тодар Мазура зьдзівіў усіх тым, што пасьля дзесяцігодзьдзяў жыцьця ў эміграцыі ў Італіі, Бэльгіі і Вялікабрытаніі, вярнуўся ў БССР. Дасюль застаецца загадкай, калі і дзе ён памёр. Але ж застаўся ягоны кур’ёзны, першы франкамоўны тэкст беларускай літаратуры XX стагодзьдзя (своеасаблівая прэм’ера!), які варта выдаць і перакласьці для беларускага чытацтва. Перадусім, каб лепей зразумець самаго зьніклага пісьменьніка, публіцыста і грамадзкага дзеяча, змаргіналізаванага ў вачох дыяспары праз вяртаньне ў СССР.
Аўтабіяграфічныя элемэнты хаваюцца ў шматлікіх апісаньнях — гэта таксама пралівае сьвятло на аўтара. Аповесьць цікава і дакумэнтальна дапамагае рэканструяваць лёс беларуса, якога вайна выкінула на заходні бераг, і лепей зразумець пошукі і праблемы тагачасных беларусаў-эмігрантаў. Яшчэ адна прычына публікацыі аповесьці Тодара Мазуры крыецца ў наладжваньні нябачнай сувязі паміж Беларусьсю і Бэльгіяй, распачатай задоўга да незалежнасьці Беларусі і прызнаньня яе Бэльгіяй. Зрэшты, счакаўшы 70 год, вяртаньне Тодара Мазуры як пісьменьніка, падштурхне працягнуць пошукі ягоных сьлядоў у самой Беларусі, куды ён вярнуўся за савецкім часам па дасюль невядомай прычыне.