Бяспройгрышны варыянт для Лукашэнкі. Як пашпарт падзеліць беларусаў
Ігар Ільяш для «openDemocracy» тлумачыць сутнасць праблемы з беларускімі пашпартамі і неабходнасць падтрымкі альтэрнатыўных варыянтаў.
Уявіце, што вы жывяце ў чужой краіне і тэрмін дзеяння вашага пашпарта заканчваецца. У вас ёсць толькі два варыянты: альбо вярнуцца дадому, каб атрымаць новы, і рызыкнуць быць арыштаваным па прыбыцці, альбо заставацца там, дзе вы знаходзіцеся, без належных дакументаў.
Што вы робіце?
Менавіта з такой сітуацыяй сутыкаюцца беларусы, якія жывуць за мяжой, у тым ліку многія дысідэнты, якія добраахвотна эмігравалі, каб пазбегнуць працяглых турэмных тэрмінаў. У мінулым месяцы Аляксандр Лукашэнка забараніў дыпламатычным прадстаўніцтвам за мяжой абменьваць, падаўжаць або выдаваць новыя беларускія пашпарты.
Новы ўказ таксама замацоўвае норму, паводле якой беларусы, якія жадаюць прадаць нерухомасць або аўтамабіль ці атрымаць копію свайго ўніверсітэцкага дыплома, могуць зрабіць гэта толькі асабіста ў Беларусі. Даверанасць, выдадзеная за мяжой, больш не будзе дзейнічаць.
Гэтая дылема не для ўсіх аднолькава вострая, не ўсе, хто пакінуў краіну, зрабілі гэта таму, што былі ўпэўненыя, што іх чакае турма. Але асаблівасць масавых рэпрэсій у Беларусі палягае ў тым, што людзі часта паняцця не маюць, што яны трапілі ў поле зроку службаў бяспекі. Для гэтага не абавязкова быць журналістам, браць удзел у пратэстах або займацца палітычнай дзейнасцю; людзі траплялі ў турму за тое, што ім спадабалася ў сацыяльных сетках шмат гадоў таму. Гэта азначае, што ніхто з тых, хто вяртаецца ў Беларусь, не можа адчуваць сябе ў поўнай бяспецы.
Савет бяспекі Беларусі тактоўна заявіў, што новы ўказ быў неабходны для «палягчэння рабочай нагрузкі дыпламатычных прадстаўніцтваў». Але некаторыя чыноўнікі ніжэйшага рангу былі больш адкрытымі. Дэпутат Алег Гайдукевіч, старшыня праўрадавай Ліберальна-дэмакратычнай партыі, заявіў, што гэтая мера ўяўляе сабой «апошні ўдар па пятай калоне».
«У нармальнага грамадзяніна няма праблем з заменай пашпарта», — сцвярджае Гайдукевіч, але «экстрэміст баіцца прыехаць [у Беларусь і сутыкнуцца] з крымінальнай справай».
Глядзіце таксама
Звяртаючыся да беларусаў, якія з'ехалі па палітычных прычынах, дэпутат сказаў: «Насамрэч вы ўжо даўно не з'яўляецеся грамадзянамі Беларусі. Вы ўсё робіце супраць Беларусі, вы працуеце супраць сваёй краіны... Тыя, хто здрадзілі краіне і не хочуць вяртацца, [павінны] заставацца [там, дзе яны ёсць] жыць».
Дысідэнты, якія маюць намер вярнуцца, павінны спачатку «пакаяцца». Яшчэ ў лютым 2023 года Лукашэнка стварыў камісію па рэпатрыяцыі, куды могуць звярнуцца грамадзяне, якія з'ехалі з палітычных матываў. Кожны чалавек павінен падрабязна растлумачыць, што ён, магчыма, зрабіў не так, выказаць «шчырае раскаянне», публічна папрасіць прабачэння і пакрыць любую прычыненую шкоду.
Але нават гатоўнасць пакаяцца не дае гарантыі іх шчаснага вяртання. Як падкрэсліў Лукашэнка, улады дапамогуць толькі тым, хто стане «ябацькамі, яшчэ большымі, чым тыя, хто акружае нас сёння».
Альтэрнатыўны пашпарт
Было настолькі відавочна, што Мінск рухаецца да поўнага разрыву сувязей са сваімі замежнымі грамадзянамі, што апазіцыя пачала працаваць над рашэннем задоўга да таго, як быў выдадзены ўказ.
У жніўні Аб'яднаны пераходны кабінет апублікаваў праект «альтэрнатыўнага пашпарта».
Ціханоўская выдаткавала год на правядзенне папярэдніх кансультацый з прадстаўнікамі Еўрапейскай камісіі і некаторых нацыянальных урадаў і спадзяецца, што альтэрнатыўны пашпарт будзе біяметрычным дакументам, адпаведным стандартам Міжнароднай арганізацыі грамадзянскай авіяцыі, які беларусы змогуць выкарыстоўваць у якасці пасведчання асобы за мяжой.
Незалежная юрыдычная асоба, зарэгістраваная ў Літве, па аналогіі з пашпартным сталом, стварала б пашпарты — пры гэтым персанальныя даныя, якія яна збірае для гэтага, абароненыя заканадаўствам ЕС.
Аб'яднаны пераходны кабінет заявіў, што, калі яму ўдасца афіцыйна сфармаваць урад, усе беларусы атрымаюць новыя пашпарты, у афармленні якіх прысутнічаюць сімвалы, забароненыя рэжымам Лукашэнкі: герб «Пагоня», які калісьці быў нацыянальным гербам Беларусі, і бел-чырвона-белы сцяг. Але пакуль гэта будзе даступна толькі беларусам, якія пражываюць за мяжой — наяўнасць пашпарта ў Беларусі была б падставай для пераследу.
Глядзіце таксама
З таго часу, як быў выдадзены ўказ Лукашэнкі, патрэба ў альтэрнатыўным пашпарце стала яшчэ больш надзённай. «Гэты ўказ пагражае прававому статусу соцень тысяч людзей. Неабходна хуткае і доўгатэрміновае рашэнне, — заявіла Ціханоўская ў сваім выступе ў Еўрапейскім парламенце 13 верасня. — Вельмі хутка мы звернемся да ўрадаў вашых краін з просьбай прызнаць нашы новыя пашпарты».
Старшы дарадца Ціханоўскай Франак Вячорка паведаміў «openDemocracy», што ўзоры альтэрнатыўнага пашпарта будуць адпраўленыя Еўрапейскай камісіі і ўрадам ЕС на пачатку наступнага года. Аб'яднаны пераходны кабінет плануе пачаць выдачу пашпартоў беларусам за мяжой адначасова, не чакаючы адабрэння ЕС, а гэта азначае, што першыя атрымальнікі новага дакумента, хутчэй за ўсё, не адразу змогуць ім скарыстацца.
Аб'яднаны пераходны Кабінет ужо атрымаў каля 60 000 заяў на атрыманне альтэрнатыўных пашпартоў, і, паводле ацэнак Вячоркі, гэтая колькасць можа ўзрасці да 100 000. Тым не менш ён падкрэсліў, што шырокі міжнародны кансэнсус па гэтых дакументах будзе цяжкім і наўрад ці будзе дасягнуты ў бліжэйшы час: ніводная краіна раней ніколі не выпускала падобныя дакументы без дапамогі ўрадавых устаноў.
Працэдура і хуткасць разгляду, а таксама канчатковы статус, які яны атрымаюць, могуць істотна адрознівацца ў розных краінах, сказаў Вячорка, маючы на ўвазе той факт, што некаторыя еўрапейскія дзяржавы не прызнаюць, напрыклад, незалежнасць Косава, але ўсё яшчэ прымаюць іх пашпарты ў якасці праязнога дакумента.
«Наша мэта, як мінімум: каб гэты дакумент можна было выкарыстоўваць для ідэнтыфікацыі фізічных асоб і ўстанаўлення іх грамадзянства, дазваляючы грамадзянам атрымліваць візы і падаваць заявы на атрыманне віду на жыхарства», — дадаў ён. Дзве еўрапейскія краіны, паводле яго, ужо далі сваю папярэднюю згоду на прызнанне беларускіх альтэрнатыўных пашпартоў. Вячорка не стаў раскрываць, якія менавіта дзве краіны, заявіўшы, што гэта канфідэнцыйна.
Каманда Ціханоўскай прызнае ўнікальнасць сітуацыі. Але Вячорка лічыць, што гэта можа даць некаторыя перавагі. «Нам трэба даказаць, што гэты прэцэдэнт на самой справе станоўчы. Таму што гэта не шкодзіць сістэме, а развязвае праблему, якая была створаная безадказным стаўленнем дзяржавы да сваіх абавязкаў у рамках ААН», — сказаў Вячорка.
Альтэрнатыва альтэрнатыве
Міжнароднае прызнанне альтэрнатыўных пашпартоў было б найбольш зручным і ўніверсальным варыянтам вырашэння бягучай праблемы для беларусаў. Але гэта не адзіны спосаб пазбегнуць нелегальнага статусу.
Каманда Ціханоўскай таксама працуе над іншымі варыянтамі дапамогі беларусам, якія пакінулі сваю краіну. Вядуцца перамовы з Літвой, дзе пражывае 49 000 беларусаў, аб прадаўжэнні тэрміну дзеяння відаў на жыхарства і гуманітарных віз і забеспячэнні таго, каб дакументы беларусаў для атрымання віду на жыхарства прымаліся нават тады, калі скончыўся тэрмін дзеяння іх пашпарта. Літоўскія ўлады ўжо паабяцалі выдаць яшчэ шмат 'пашпартоў замежніка', тэрмін дзеяння якіх будзе падоўжаны з аднаго да трох гадоў.
Каманда таксама спадзяецца актываваць механізм выдачы так званых 'пашпартоў замежніка' ў іншых краінах Еўропы. Яны ўжо існуюць у шэрагу еўрапейскіх краін, але сустракаюцца вельмі рэдка.
Беларусы таксама могуць звярнуцца ў асобныя дзяржавы па міжнародную абарону і атрымаць «жэнеўскі пашпарт» (пашпарт бежанца) або іншы тып праязнога дакумента — хаця толькі невялікая колькасць тых, хто пакінуў Беларусь, зрабілі гэта раней. Напрыклад, паводле даных «Цэнтра беларускай салідарнасці», у Польшчы пражывае прынамсі 300 000 беларусаў, але па стане на жнівень 2023 года толькі 5230 чалавек атрымалі дадатковую абарону ў якасці просьбітаў прытулку ў краіне, а яшчэ 463 атрымалі статус бежанца.
Глядзіце таксама
Указ Лукашэнкі, хутчэй за ўсё, падштурхне еўрапейскія краіны да розных саступак у пытанні легалізацыі беларусаў. Але тое, наколькі чуйна краіны рэагуюць на праблемы беларусаў, можа істотна адрознівацца, і ў мінулым месяцы Міністэрства замежных спраў Германіі заявіла, што яно пакуль не ведае, што рабіць. Але беларусы, якія жывуць у постсавецкіх краінах, верагодна, знаходзяцца ў самым складаным становішчы. Адзін юрыст сцвярджаў, што міжнародная арганізацыя міграцыі папярэдзіла, што тым, хто знаходзіцца ў Грузіі, можа пагражаць дэпартацыя.
Многія рызыкнуць вярнуцца ў Беларусь добраахвотна — людзі не хочуць станавіцца ўцекачамі і часта лічаць, што яны не парушалі аніякіх беларускіх законаў. Але сілавікі могуць з гэтым не пагадзіцца; першае затрыманне на мяжы ў выніку ўказа аб выдачы пашпартоў нібыта мела месца напрыканцы верасня.
Для Лукашэнкі сітуацыя бяспройгрышная: незалежна ад таго, ці атрымаюць палітэмігранты альтэрнатыўны пашпарт, стануць уцекачамі або вернуцца ў Беларусь і апынуцца за кратамі, яны будуць дэ-факта выключаныя з таталітарнага грамадства, якое ён будуе.