«Данбаскі вузел»: як можна вярнуць Данбас Украіне

Вяртанне Украінай тэрыторый так званых «ДНР-ЛНР» — толькі адна з праблем пераадолення канфлікту на Данбасе.

Галоўным як для ўлады, так і для звычайных грамадзян будзе не фармальнае ўсталяванне кантролю над усходняй мяжой, а прымірэнне людзей, якія жывуць па абодва бакі лініі размежавання на Данбасе.

Украінскія ўлады заяўляюць, што ў іх ёсць план вяртання кантраляваных «ДНР-ЛНР» тэрыторый. Экспертныя ўстановы, у тым ліку нацыянальнага ўзроўню, таксама апісалі ўсе магчымыя сцэнары аднаўлення тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны.

Але пытанне аб часе і цане рэалізацыі гэтых сцэнарыяў застаецца адкрытым.

Усе хочуць міру?

Праз два гады пасля пачатку баёў на Данбасе ўсе, хто бывае ў Данецкай і Луганскай абласцях і мае зносіны з мясцовымі жыхарамі, кажуць пра адно жаданне людзей — спыніць вайну любым чынам. Па любым сцэнары. Каб знайшоўся той, хто спыніць баі.

«Ключавое імкненне — гэта, безумоўна, імкненне да міру. Спыненне баявых дзеянняў, адмена блакады і блокпастоў, вывад узброеных фармаванняў. Жыхары «ДНР-ЛНР» гатовыя да любога міру, у тым ліку да такога, як у Прыднястроўі, то бок замарожвання канфлікту. Паколькі гаворка ідзе пра штодзённую пагрозу іх фізічнаму існаванню», — запэўнівае гісторык Данецкага юрыдычнага інстытута Дзмітрый Цітарэнка у інтэрв'ю Бі-бі-сі.

«Маючы зносіны з людзьмі, якія там працягваюць жыць, я бачу, што шмат хто хоча вяртання усяго таго, што было да 2014 года, хай нават старой, кланавай сістэмы, абы не чуць выбухі», — дадае данецкі журналіст Аляксей Мацука.

«Але вяртанне тэрыторыі — гэта толькі адна з праблем гэтага «данбаскага вузла». А як вярнуць людзей, як прымусіць іх забыцца ўсё, што яны перажылі? Што рабіць з тымі, хто браў у рукі зброю? Бо гэта вельмі розныя людзі — і тыя , хто ваюе па ідэалагічных меркаваннях, і тыя, хто гэтым зарабляў, не маючы іншай працы», — пытаецца данчанін, доктар гістарычных навук Дзмітрый Цітарэнка.

«Выбачэнне немагчыма»

«Выбачэнне немагчыма. Патрэбна ваенная перамога. Няхай праз некалькі гадоў, пасля пабудовы нармальнай арміі, але вяртаць Данбас трэба ваенным шляхам. І тады праблемы Данбаса будуць вырашаны на працягу паўгода — максімум года. Таму што для людзей галоўнае — нармальнае жыццё і спакой. Тады пытанне рэінтэграцыі Данбаса стаяць не будзе», — запэўнівае карэнны данчанін Вадзім Хомаха.

«А калабарацыяністы павінны быць асуджаныя і ў выпадку амністыі — высланы ў Расію. Гаворка ідзе пра 100-150 тысяч чалавек. Запэўніваю, гэта няшмат. Але гэта дазволіць зрабіць галоўнае: разбурыць ядро. Калі ядра не будзе і не будзе ўплыву калабарацыяністаў, усё будзе значна прасцей. Людзі паміж сабой дамовяцца», — сказаў эксперт у інтэрв'ю Бі-бі-сі.

Яшчэ адзін, не менш радыкальны сцэнар, абмяркоўвалі нават дэпутаты парламента, пасля таго як Вярхоўная Рада прызнала тэрыторыю самаабвешчаных «рэспублік» акупаванай. У прыватнасці, некаторыя прадстаўнікі фракцыі «Самапомач» прапаноўвалі адлучыць гэтыя раёны і весці краіну ў ЕС, не маючы такога вялізнага грузу.

Харвацкі, нямецкі або малдаўскі 

Нацыянальны інстытут стратэгічных даследаванняў пры прэзідэнце Украіны ў аналітычным даследаванні называе некалькі варыянтаў рэінтэграцыі акупаваных тэрыторый Данбаса.

Першы — харвацкі сцэнар — прадугледжвае ваенную аперацыю накшталт ажыццёўленай Харватыяй падчас вайны ў 1991-1995 гады ў абарону захопленых сербамі тэрыторый. У гэтага сцэнара пасля двух гадоў канфлікту на Данбасе нямала прыхільнікаў, прызнаюць эксперты.

Другі — сцэнар па прыкладзе Малдовы, якая дасягнула кампрамісу з Прыднястроўем. Для Ўкраіны гэта — кампраміс з прадстаўнікамі «ДНР-ЛНР» на аснове Мінскіх пагадненняў. Гэты варыянт Нацыянальны інстытут называе найбольш непрымальным, паколькі ён азначаў бы прызнанне канфлікту выключна ўнутранай ўкраінскай праблемай, а таксама «перамогу» самаабвешчаных «рэспублік».

Трэці — нямецкі варыянт, гаворка ідзе пра ўз'яднанне па ўзоры аб'яднання Усходняй і Заходняй Германіі ў 1990 годзе — прадугледжвае добраахвотную рэінтэграцыю акупаваных на Данбасе тэрыторый на аснове волевыяўлення іх жыхароў і арганізаванага для гэтага адмысловага перамоўнага працэсу з палітычнымі прадстаўнікамі рэгіёну. Фактычна, Кіеў пасля падпісання Мінскіх пагадненняў рэалізуе гэты, трэці сцэнар.

Інстытут, які ўзначальвае акадэмік Уладзімір Гарбулін, лічыць першы варыянт нерэалістычным, другі - пройгрышным, трэці — прымальным, але і найбольш працяглым — ён можа доўжыцца, на думку навукоўцаў, пяць-сем гадоў.

Прэзідэнт Пётр Парашэнка адхіляе як ваенную аперацыю для ўстанаўлення кантролю над мяжой, так і адмову ад не кантраляваных Кіевам раёнаў Данбаса. Менавіта гэтыя два варыянты ў апошні час абмяркоўваюць не толькі палітыкі, але і карыстальнікі сацыяльных сетак і шараговыя грамадзяне. Але прэзідэнт заяўляў, што не дапусціць «перадачы ўкраінскай тэрыторыі ворагу».

Што тычыцца ваеннай аперацыі, то Нацыянальны інстытут стратэгічных даследаванняў паказвае, што ўкраінская армія не гатовая да такога развіцця падзей. Акрамя таго, вяртанне кантролю над мяжой ваенным шляхам азначала б страту маральнай падтрымкі ЕС, бо ён не вітае сілавое рашэнне канфлікту, а таксама рост нелаяльных да ўкраінскай улады настрояў на Данбасе. Не кажучы ўжо пра значныя ахвярах у выніку ваенных дзеянняў. 

Складаны настрой

«Ведаеце выраз аб тым, што ўрад страляе ў свой народ толькі адзін раз? Пасля гэтага гэта ўжо не яго народ», — кажа пра настроі значнай часткі жыхароў некантраляваных тэрыторый Данбаса выкладчык Данецкага нацыянальнага тэхнічнага універсітэта Аляксандр Анапрыенка.

Ва ўрадзе прызнаюць: нават вяртанне кантролю над мяжой не азначае прымірэння.

«І калі мы нават атрымаем кантроль над мяжой... Многія думаюць: вось, маўляў, тады ўсё адразу правядзем. Не. Вы атрымліваеце амаль тры мільёны чалавек, якія вас не ўспрымаюць. Вы атрымліваеце канфлікт. І незалежна ад таго, кантралюеце вы мяжу ці не, - гэта ўсё роўна сітуацыя канфлікту. Проста іншая яго вымярэнне», — лічыць міністр па пытаннях часова акупаваных тэрыторый і ўнутрана перамешчаных асоб Украіны Вадзім Чарныш.

Аднак ён кажа, што паколькі канфлікт ва Ўкраіне быў інспіраваны штучна і не мае нацыянальнага складніка, як гэта было, напрыклад, у былой Югаславіі, пераадолець супрацьстаянне — цалкам рэальна.

«Няма ў гэтым канфлікце такіх прыкмет, каб немагчыма было за некалькі гадоў інтэграваць насельніцтва. Ва ўкраінскае грамадства. Няма такіх супярэчнасцяў, якія немагчыма было б пераадолець», — сказаў міністр у інтэрв'ю парламенцкай газеце «Голас Украіны».

Праз два гады пасля пачатку ваенных дзеянняў у Данбасе, сцвярджаюць эксперты, настроі жыхароў Данецкай і Луганскай абласцей змяніліся.

«Севераданецк, які цяпер з'яўляецца абласным цэнтрам Луганскай вобласці, некаторы час быў пад так званай «ЛНР». Цяпер ад жыхароў горада можна пачуць: «Ды што гэта там у Луганску адбываецца! Што яны сабе думаюць?». І ўжо забыліся пра тое, што год таму настроі ў іх былі падобнымі на тыя, якія зараз ёсць у многіх жыхароў Луганска. Калі б вярнулі гэтыя тэрыторыі, усё б нармалізавалася», — лічыць прафесар Луганскага нацыянальнага ўніверсітэта імя Шаўчэнка Ілля Конанаў.

«Думаю, для людзей і на тым баку і на гэтай прымірэнне будзе бязбольным, за выключэннем нейкіх дробных канфліктаў на побытавым узроўні. Гэтыя два гады паказалі: большасць жыхароў акупаванай тэрыторыі зразумелі, што «ДНР» — гэта фейк. Адзіная праблема, якая можа застацца, — канфлікт будуць правакаваць мэры-сепаратысты, якія засталіся ва ўладзе, іх каманды антыўкраінскіх сіл. А простыя людзі паміж сабой дамовяцца, і суседзі адзін аднаму даруюць. Не адразу, але даруюць», — сказаў Украінскай службе Бі-бі-сі кіраўнік Данецкай абласной арганізацыі «Правага сектара», удзельнік АТА Сяргей Чырын.

У процівагу такім словах гучаць іншыя: як могуць дараваць родзічы кіяўлян або галічан, якія загінулі ў АТА?

«З кім мірыцца? З тымі, хто выгнаў мяне з дому? Хто дабіваў нашых параненых? Або з тымі, хто ў Дэбальцава кідаў у склепы гранаты? Або з тымі, хто сюды прыехаў з Крайняй Поўначы, з Цэнтральнай Расіі і лічыць сябе жыхарамі Данбаса ? Яны павінны з'ехаць. Адно магу сказаць: не забудзем, не даруем», — сказаў Бі-бі-сі кіраўнік Незалежнага прафсаюза гарнякоў Данбаса Мікалай Валынка, які, баючыся за сваё жыццё, хавае, дзе жыве пасля таго, як пакінуў Данецк.

«Патрэбна ідэалогія прымірэння. І гэтая ідэалогія павінна не палітыкамі стварацца. Гэта павінны быць навукоўцы, псіхолагі, музыканты, нейкія маральныя аўтарытэты, рэлігійныя дзеячы. Але ні ў якім разе не палітыкі, — кажа актывістка грамадскай арганізацыі «Хто, калі не ты» у Краматорску Марына Раманцова. — На глебе чаго можа адбывацца прымірэнне? Нейкія банальныя рэчы. Агульначалавечыя каштоўнасці. Большасць людзей там таксама выступалі за тое, каб не было алігархаў, каб не было крадзяжу, карупцыі. Так, там ёсць баевікі, якія рэжуць, страляюць. Але значная частка людзей верыла ў светлую будучыню з «ДНР» ці «ЛНР». 

Тамара Змеева, пенсіянерка, якая пражывае ў Данецку, кажа: «будучыня залежыць не ад нас».

«Жыць у непрызнанай рэспубліцы — таксама не цукар. Але нас выштурхоўваюць. Не даюць Данбасу самастойнасці. Гляджу на нашых «кіраўнікоў» — Пушылін, Захарчанка — у іх асобы пакутніцкія... Нават у ЗША кожны штат мае свае правы. Мы хочам, каб гэта ўсё скончылася. Каб яны дамовіліся і знайшлі агульную мову. Украіна павінна пайсці насустрач, але яна не ідзе», — лічыць Тамара Змеева.

«Партыі вайны» 

Пра тое, што будучыня залежыць не ад людзей, а ад улады, кажуць і эксперты. Зацягнутасць канфлікту дае падставы казаць і пра зацікаўленых у тым, каб вайна не спынялася.

«Партыі вайны» з абодвух бакоў — гэта рэальнасць, пра гэта кажуць нават вайскоўцы на перадавой. Таму што для многіх вайна — гэта пытанне іх будучыні. Бо многія прыйшлі ва ўладу і ў палітыку на лозунгах вайны і супрацьстаяння. Не кажучы ўжо пра эканамічнае ўзбагачэнні на вайне — дзякуючы кантрабандзе», — лічыць гісторык Данецкага юрыдычнага інстытута Дзмітрый Цітарэнка.

 «Часам наогул ствараецца ўражанне, што ніхто не збіраецца вяртаць некантралюемыя тэрыторыі. Вайна набыла камерцыйны характар, яна выгадная шматлікім, таму што многія сталі мільянерамі на гэтай вайне», — дадае луганчанін Ілля Конанаў.

Данчанин Аляксандр Анапрыенка кажа, што, насуперак часам дыяметральна процілеглым ацэнкам канфлікту на Данбасе, іншага шляху, акрамя як прымірэнне, няма.

«На аснове чаго? Хоць бы на ўсведамленні таго, што перманентныя варожасць і вайна — гэта шлях у нікуды, гэта самазнішчэнне», — сказаў ён Бі-бі-сі.

Замарожванне канфлікту

Але эксперты ўсё ж схіляюцца да думкі пра тое, што канфлікт на Усходзе не будзе вырашаны ў бліжэйшай перспектыве, затое ёсць усе прыкметы «малдаўскага сцэнара» — замарожванне на нявызначаны тэрмін.

«Найбольш верагодны сцэнар, на жаль, — замарожванне сітуацыі. А значыць перманентныя абстрэлы, перастрэлкі, блокпосты, якія ўсё ненавідзяць, і многія іншыя нядобрыя з'явы», — сказаў Аляксандр Анапрыенка з Данецка.

Нацыянальны інстытут стратэгічных даследаванняў таксама прагназуе паступовае замарожванне канфлікту на фоне дыскусій пра паслядоўнасць і аб'ёмах выканання Менскіх пагадненняў. Гэты працэс, на думку аналітыкаў, можа прадугледжваць спыненне баявых дзеянняў па ўсёй лініі фронту, адносную стабілізацыю сацыяльна-эканамічнай сітуацыі і далейшую ўнутраную легітымізацыю «марыянетачных рэжымаў» «ДНР-ЛНР».

«У выпадку, калі канфлікт зацягнецца яшчэ на некалькі гадоў, сітуацыя будзе развівацца не на карысць Украіны. Сфармуе пакаленне з новай, спецыфічнай донбасской ідэнтычнасцю», — падводзіць вынік гісторык Дзмітрый Цітарэнка.