Каму з прэзідэнтаў і за што аб'яўлялі імпічмент

Праціўнікі прэзідэнта ЗША Дональда Трампа спрабуюць дамагчыся яго імпічменту ўжо два гады. TUT.BY вырашыў успомніць: у якіх краінах гэтая працэдура праходзіла паспяхова, хто з нашых суседзяў у выніку пазбавіўся прэзідэнта, хто адбіваўся ад гэтага тройчы і як спрабавалі дамагчыся імпічменту кіраўніка ў Беларусі.

Ілюстрацыйнае фотаІмпічмент — гэта працэдура зняцця з пасады і прыцягнення да адказнасці вышэйшых службовых асоб.

Паспяховыя спробы: з-за карупцыі, вайны і «разумовай непаўнавартаснасці»

Іран
Абальхасан Банісадр быў адным з самых блізкіх паплечнікаў аяталы Хамейні. Разам з ім ён адправіўся ў выгнанне з Ірана і разам з ім вярнуўся на радзіму пасля Ісламскай рэвалюцыі. У 1980 годзе Банісадр стаў першым прэзідэнтам Ірана, але фактычная ўлада была ў руках у аяталы. Нават цырымонія інаўгурацыі праходзіла ў шпіталі, дзе Хамейні апраўляўся пасля сардэчнага прыступу.
Спачатку тандэм свецкай і духоўнай улады працаваў, але пасля таго як пачалася Ірана-іракская вайна, аятала Хамейні абвінаваціў Абальхасана Банісадра ў правалах у іранскім войску. Праз паўтара года пасля яго перамогі на прэзідэнцкіх выбарах Меджліс (парламент. — Заўвага. TUT.BY) вынес Банісадру імпічмент з фармулёўкай «за дзейнасць, накіраваную супраць ісламскага духавенства». Баючыся, што за зрушэннем з пасады прэзідэнта рушыць услед і загад аб яго ліквідацыі, Абальхасан Банісадр быў вымушаны бегчы з краіны.
Венесуэла
Восенню 2016 года Нацыянальная асамблея Венесуэлы абвінаваціла прэзідэнта Нікаласа Мадура ў «дзяржаўным перавароце» і прагаласавала за пачатак працэсу імпічменту. Але пасля таго як Папа Рымскі Францыск I заступіўся за Мадура, а прэзідэнт Венесуэлы выпусціў з-за кратаў некалькі апазіцыянераў, пра імпічмент забыліся. Але ў гісторыі краіны былі і паспяховыя прыклады адхілення прэзідэнтаў ад пасады.
У 1993 годзе Нацыянальны кангрэс (у той час дзвюхпалатны парламент. — Заўвага. TUT.BY) прызнаў прэзідэнта Венесуэлы Карласа Андрэса Пэрэса вінаватым у карупцыі, а менавіта ў прысваенні 250 млн балівараў з урадавых фондаў. Яму абвясцілі імпічмент, але Карлас Андрэс Пэрэс адмовіўся сысці ў адстаўку. Тады Нацыянальны кангрэс адхіліў яго ад пасады, прызначыў часовага прэзідэнта і дату новых выбараў. Пасля таго як у Венесуэле далі ход крымінальным справам, узбуджаным у дачыненьні да Перэса за карупцыю, ён эміграваў з краіны.
Эквадор
У Паўднёвай Амерыцы працэдура імпічменту ўжываецца часцей, чым на якім-небудзь мацерыку. Пераканаўся ў гэтым у 1997 годзе і прэзідэнт Эквадора Абдала Букарам. Нацыянальны кангрэс Эквадора падвергнуў яго імпічменту, абвясціўшы, што прэзідэнт не здольны кіраваць дзяржавай у сілу «разумовай непаўнавартаснасці».
Абдала Букарам, празваны эквадорцамі Эль Лока (у перакладзе з іспанскай El Loco — вар'ят. — Заўвага. TUT.BY), любіў праспяваць або станцаваць падчас афіцыйных мерапрыемстваў або публічных выступленняў па тэлебачанні. Такія паводзіны палічылі дыскрэдытацыяй пасады кіраўніка дзяржавы. Акрамя таго, Букарама абвінавацілі ў незаконным «выкарыстанні ўзброеных сілаў у асабістых мэтах» і карупцыі.
Пасля адстаўкі Абдала Букарам атрымаў палітычны прытулак у Панаме.
Перу
У 2000 годзе прэзідэнт Перу Альберта Фухіморы, этнічны японец, быў вымушаны бегчы з Перу ў Японію. Гэта адбылося пасля масавых акцый пратэсту, выкліканых выкрыццямі карупцыйных схем у партыі Фухіморы і кантрабандай зброі для калумбійскіх паўстанцаў. І гэта не лічачы іншых «подзвігаў» прэзідэнта Перу, напрыклад, гвалтоўнай стэрылізацыі амаль 300 тысяч перуанскіх жанчын з бедных слаёў насельніцтва і арганізацыі «эскадронаў смерці» для барацьбы з леварадыкальнымі рухамі.
Прыбыўшы ў Японію, ён запрасіў палітычны прытулак і адправіў па факсе заяву аб адстаўцы з пасады прэзідэнта. Кангрэс Перу ня прыняў яго добраахвотную адстаўку і абвясціў імпічмент, зняўшы яго з пасады з узрушаючай фармулёўкай «за ўстойлівую маральную безгрунтоўнасць».
Фухіморы быў абвешчаны ў вышук па лініі Інтэрпола, і калі былы прэзідэнт Перу прыехаў у Чылі, яго арыштавалі і выдалі Ліме. У Перу яго судзілі і прысудзілі да 25 гадоў пазбаўлення волі. Пасля 10 гадоў зняволення яго выпусцілі пад хатні арышт.
Філіпіны
У 2000 годзе ніжняя палата парламента Філіпін прагаласавала за імпічмент былому акцёру і прадзюсару, а ў той час — прэзідэнту краіны Джозафу Эстраду. Нагодай для імпічменту сталі абвінавачванні ў шматмільённых хабарах ад злачынных сіндыкатаў за заступніцтва ігральнага бізнесу, а таксама злоўжыванні службовым становішчам.
Але працэс імпічмэнту зайшоў у тупік, паколькі прыхільнікі Эстрады ў сенаце (вышэйшая палата парламента Філіпін. — Заўвага. TUT.BY) блакавалі далейшыя этапы працэдуры. Гэта выклікала масавыя пратэсты ў краіне, і Эстрада ў 2001 годзе быў вымушаны сысці ў адстаўку.
Праз некалькі гадоў, у 2007 годзе, яго прысудзілі да пажыццёвага зняволення. Але неўзабаве Эстраду памілавалі, пасля чаго ён вярнуўся да актыўнага палітычнага жыцця і быў абраны мэрам сталіцы Філіпін — Манілы. На гэтай пасадзе ён знаходзіцца і цяпер.
Інданэзія
У 2001 годзе парламент Інданэзіі аднагалосна прагаласаваў за імпічмент прэзідэнта Вахіда Абдурахман. Ён быў абраны на гэты пост за два гады да гэтага, але гэтага часу аказалася недастаткова для таго, каб справіцца з эканамічнымі цяжкасцямі ў краіне. Тым больш што метады, якія выкарыстаў Вахід Абдурахман, складана назваць традыцыйнымі або прагрэсіўнымі. На пасадзе прэзідэнта новы кіраўнік Інданэзіі, вядомы як мусульманскі багаслоў з містычным ухілам, атачыў сябе чатырма «дарадцамі» з ліку вядомых эзатэрыкаў. Акрамя таго, стаўшы кіраўніком дзяржавы, Вахід Абдурахман паспеў пасварыцца з самымі рознымі палітычнымі і рэлігійнымі групоўкамі, уключаючы армію. Яго спробы застацца ва ўладзе не атрымалі падтрымкі насельніцтва краіны.
Пасля імпічменту застаўся ў Інданэзіі, дзе і памёр у 2009 годзе.
Парагвай
Фернанда Луга быў біскупам каталіцкай царквы. Ён склаў з сябе сан дзеля палітыкі і ў 2008 годзе стаў прэзідэнтам Парагвая. Праз год краіну ўскалыхнуў скандал — Луга прызнаўся, што, будучы святаром, ён парушыў цалібат з 16-гадовай дзяўчынай, і ў выніку гэтай сувязі ў яго ёсць пазашлюбны сын. Але імпічменту яго падвергнулі не за гэта. 
У 2012 годзе сенат Парагвая вынес рашэнне аб імпічменце прэзідэнту краіны Фернанда Луга па абвінавачванні ў неадпаведным выкананні сваіх абавязкаў, што прывяло да гібелі 17 чалавек. Сенатары палічылі, што зямельная рэформа, якую праводзіў Луга, прывяла да сутыкненняў паліцыі і сялян на паўднёвым усходзе краіны, што прывяло да чалавечых ахвяр.
Луга застаўся ў Парагваі і двойчы станавіўся сенатарам.
Бразілія
У Бразіліі працэдура імпічменту сканчалася сыходам прэзідэнта з пасады двойчы.
У першы раз, у 1992 годзе, калі ніжняя палата кангрэсу Бразіліі пачала працэдуру імпічменту з-за абвінавачванняў у карупцыі прэзідэнта Фернанду Калор ды Мелу. Пры галасаванні 441 галасамі за і 38 супраць ён быў пазбаўлены сваёй пасады. Непасрэдна перад галасаваннем у сенаце Фернанду Калор ды Мелу падаў у адстаўку. Тым не менш у сенаце ўсё роўна правялі галасаванне і завяршылі працэдуру імпічменту.
У гэтай гісторыі характэрна не тое, што прэзідэнта Бразіліі абвінавацілі ў карупцыі (у гісторыі краіны гэта распаўсюджаная практыка — з трох апошніх прэзідэнтаў Бразіліі адзін ужо асуджаны, адзін знаходзіцца пад арыштам, а яшчэ адзін таксама падвергнуўся імпічменту), а тое, што гэта зрабіў брат Фернанду Калор ды Мелу, Педру Калор. Менавіта яго абвінавачванне ў тым, што пры правядзенні эканамічных рэформаў урад дзейнічаў у інтарэсах пэўных фінансавых груп і легла ў аснову імпічменту.
Фернанду Калор ды Мелу застаўся ў Бразіліі і нават абіраўся сенатарам у адным з бразільскіх штатаў.
І ўжо зусім нядаўна, у 2016 годзе, дзякуючы імпічменту ў адстаўку сышла прэзідэнт Бразіліі Дылма Русеф.
Ключавым абвінавачваннем былі бюджэтныя махінацыі: падазрэнні ў датычнасці прэзідэнта да падатковых парушэнняў, нямэтавае выкарыстанне дзяржсродкаў, а таксама ўтойванне праўдзівага памеру дэфіцыту бюджэту краіны падчас яе выбарчай кампаніі ў 2014 годзе.
Дылма Русеф застаецца ў Бразіліі і апошнія тры гады спрабуе даказаць сваю невінаватасць.
Паўднёвая Карэя
У канцы 2016 года парламент Паўднёвай Карэі абвясціў імпічмент прэзідэнту краіны Пак Кын Хе. Нагодай для імпічменту стаў найбуйнейшы карупцыйны скандал вакол Пак Кын Хе і яе сяброўкі Чхве Сун Сіль, якая выкарыстоўвала свае сувязі ў карыслівых мэтах і нават умешвалася ў дзяржаўныя справы. 
Пак Кын Хе была адпраўлена ў адстаўку ў выніку імпічмэнту і праз некалькі дзён арыштаваная па абвінавачваннях у хабарніцтве, злоўжыванні ўладай і перадачы канфідэнцыйнай інфармацыі старонняй асобе — Чхве Сун Сіль. Пак Кын Хе прысудзілі да 24 гадоў зняволення, яе сяброўка Чхве Сун Сіль атрымала 20 гадоў турмы.

А як у Еўропе?

Як паказвае сусветная практыка, імпічмент «умеюць, ведаюць, практыкуюць» і ў Паўднёвай Амерыцы, і ў Азіі, і нават на Блізкім Усходзе, але вельмі рэдка — Еўропе.
У 2013 годзе сенат Чэхіі вынес прэзідэнту Вацлаву Клаўсу імпічмент за тры дні да заканчэння яго паўнамоцтваў, абвінаваціўшы яго ў парушэнні Канстытуцыі і дзяржздрадзе. Асноўнай падставай паслужыла абвешчаная Клаўсам амністыя, у выніку якой на волю выйшлі тысячы асуджаных — у асноўным па эканамічных артыкулах. Канстытуцыйны суд Чэхіі адмяніў імпічмент і апраўдаў Вацлава Клаўса ў сувязі з тым, што ён ужо пакінуў свой пост.
У дачыненні да прэзідэнта Румыніі Траяну Бэсеску працэдура імпічменту ўзбуджалася двойчы. У 2007 годзе дэпутаты парламента Румыніі абвясцілі яму імпічмент з-за парушэння Канстытуцыі і праявы «таталітарных схільнасцяў». Справа дайшла да рэферэндуму, у якім, па дадзеных Цэнтральнага выбарчага бюро Румыніі, удзельнічалі крыху больш за 30% з больш за 18 мільёнаў грамадзян, якія маюць права голасу. З іх 74% прагаласавалі супраць імпічменту.
У 2012 годзе сітуацыя паўтарылася. На гэты раз на рэферэндуме за імпічмент выступілі больш за 87% выбаршчыкаў. Аднак вынікі рэферэндуму былі прызнаныя несапраўднымі з-за яўкі ў 46%, а для таго каб рэферэндум быў прызнаны адбыўшымся, у ім павінны прыняць удзел не менш за палову насельніцтва, якое мае права голасу. На падставе гэтага Канстытуцыйны суд Румыніі прыняў рашэнне аб прызнанні рэферэндуму аб імпічменце прэзідэнту краіны Траяну Бэсеску не адбыўшымся.
Але ў адным выпадку працэдура імпічменту была даведзена да лагічнага канца і стала прычынай адстаўкі прэзідэнта.

У 2004 года сейм Літвы абвясціў імпічмент прэзідэнту Роландасу Паксасу, які прабыў на гэтай пасадзе крыху больш за год. Яго абвінавацілі ў прадастаўленні грамадзянства ў парадку выключэння спонсару яго перадвыбарнай кампаніі, расійскаму бізнесмену Юрыю Барысаву, парушэнні захаванасці дзяржтаямніцы і ціску на прыняцце рашэнняў прыватнымі асобамі і кампаніямі. Роландас Паксас быў адпраўлены ў адстаўку з пажыццёвай забаронай абірацца прэзідэнтам, членам сейма, прызначацца прэм'ер-міністрам або членам урада, а таксама займаць іншыя дзяржаўныя пасады.
Яшчэ праз год пашыраная калегія Вярхоўнага суда Літвы прызнала абвінавачанні ў дачыненні да экс-прэзідэнта краіны, на падставе якога сейм зрушыў яго з пасады, неабгрунтаванымі, а самога Раландаса Паксаса — цалкам невінаватым.

Усе гэтыя гады Паксас спрабаваў дамагчыся адмены пажыццёвай забароны, у тым ліку і праз міжнародныя інстанцыі. Яго падтрымаў Еўрапейскі суд па правах чалавека (ЕСПЧ) і Камітэт ААН па правах чалавека, але сойм год за годам адхіляе папраўкі, якія дазволілі б Паксасу абірацца на вышэйшыя пасады.

Тры спробы імпічменту Ельцына

У дачыненні да першага прэзідэнта Расійскай Федэрацыі Барыса Ельцына працэдура імпічменту ініцыявалася тройчы.У канцы сакавіка 1993 года З'езд народных дэпутатаў РФ паспрабаваў пачаць працэдуру імпічменту ў сувязі з яго тэлезваротам з-за палітычнага крызісу, у якім ён заявіў аб увядзенні ў Расіі « асобага рэжыму кіравання». Аднак дэпутаты не сабралі неабходныя дзве траціны галасоў.
Праз паўгода супрацьстаянне Ельцына і Вярхоўнага савета на чале з Русланам Хасбулатавым максімальна абвастрыліся. Ельцын падпісаў указ аб роспуску Вярхоўнага савета і З'езда народных дэпутатаў. Вярхоўны савет, у сваю чаргу, абвясціў ўказ канстытуцыйным пераваротам. Канстытуцыйны суд Расіі прызнаў указ асновай для адхіленні прэзідэнта ад пасады, З'езд народных дэпутатаў і Вярхоўны савет прынялі пастанову аб спыненні прэзідэнцкіх паўнамоцтваў Ельцына. Чым усё скончылася, памятаюць многія — узброенымі сутыкненнямі на вуліцах Масквы, расстрэлам Белага дома з танкаў і гібеллю 158 чалавек.

У 1998 годзе была распачатая трэцяя спроба імпічмэнту Барыса Ельцына. Яна грунтавалася на пяці абвінавачаньнях: распад Савецкага Саюза, расстрэл парламента ў кастрычніку 1993 года, развязванне вайны ў Чачні, развал арміі і генацыд рускага народу. У ходзе галасавання ні па адным з пунктаў абвінавачвання не было набрана дзве траціны галасоў дэпутатаў.

Беларусь. Чым усё скончылася, вы ведаеце

У найноўшай гісторыі Беларусі таксама была спроба імпічмэнту Аляксандру Лукашэнку. Гэта адбылося ў 1996 годзе, калі кіраўнік дзяржавы ініцыяваў рэферэндум, у якім, акрамя пытанняў пра адмену смяротнага пакарання і прызнання 3 ліпеня Днём незалежнасці, было і пытанне і пра змену Канстытуцыі. Гэтыя папраўкі, прапанаваныя Лукашэнкам, значна пашыралі правы прэзідэнта і ператваралі Беларусь з парламенцка-прэзідэнцкай ў прэзідэнцкую рэспубліку.Вярхоўны савет выступіў супраць. У адказ на ўказы афіцыйнага лідара аб наданні вынікам будучага рэферэндуму абавязковага статусу група дэпутатаў ініцыявала справу аб імпічменце Аляксандру Лукашэнку (для пачатку запуску працэдуры патрабаваліся подпісы 70 дэпутатаў, падпісаліся 72). Канстытуцыйны суд вырашыў, што маючы адбыцца рэферэндум можа быць толькі рэкамендацыйным.
Супрацьстаянне Лукашэнкі і Вярхоўнага савета дасягнула крытычнай кропкі, калі ў справу ўмяшаліся пасярэднікі з Масквы. Увечары 21 лістапада ў Беларусь прыляцелі прэм'ер-міністр Расіі Віктар Чарнамырдзін, спікер Савета Федэрацыі Ягор Строеў і спікер Дзярждумы Генадзь Селязнёў.
Пры пасярэдніцтве вышэйшых службовых асобаў Расіі парламент і кіраўнік дзяржавы прыйшлі да кампрамісу: справа аб імпічменце адклікаецца, рэферэндум будзе рэкамендацыйным.
Чым усё скончылася, вы ведаеце.