Станаўленне дыктатара. Шлях Лукашэнкі да ўлады

Мала хто сярод маладых пакаленняў і за мяжой ведае, як Беларусь ішла да той кропкі, у якой цяпер знаходзіцца. Партал «Emerging Europe» расказвае гісторыю прыходу Лукашэнкі да ўлады.

У 1994 годзе ў беларускім грамадстве ўзнікла псіхалагічная патрэба падтрымліваць сувязі з Расіяй пасля распаду СССР. Трыццаць гадоў таму, у студзені 1994 года, Вярхоўны Савет Беларусі прагаласаваў за адхіленне Станіслава Шушкевіча ад пасады старшыні парламента. Шушкевіч, які памёр у траўні мінулага года ва ўзросце 87 гадоў, займаў сваю пасаду каля трыццаці месяцаў, і на яго кіраванне прыйшліся некаторыя адметныя падзеі ў гісторыі Беларусі.

Шушкевіч заняў пасаду старшыні — фактычна, кіраўніка дзяржавы — часова, калі яго папярэднік Мікалай Дземянцей быў вымушаны сысці ў адстаўку пасля падтрымкі няўдалага путчу ў Маскве ў жніўні 1991 года. У той жа дзень (25 жніўня) Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка (БССР) абвясціла незалежнасць. Шушкевіч быў ва ўладзе, калі ў верасні 1991 года БССР была перайменавана ў Рэспубліку Беларусь. І ён арганізаваў сустрэчу ў снежні 1991 года ў Белавежскай пушчы з прэзідэнтамі Расіі і Украіны Барысам Ельцыным і Леанідам Краўчуком, на якой была створана Садружнасць Незалежных Дзяржаў. Дык чаму ж яго так хутка прыбралі з палітычнай сцэны? І як Лукашэнка змог стаць галоўным кандыдатам на пасаду першага прэзідэнта Беларусі?

Праблемы Шушкевіча

Шушкевіч прыйшоў да кіравання дзржавай свайго кшталту палітычным неафітам, вядомым вучоным і акадэмікам, але без моцнай палітычнай падтрымкі. Ён апынуўся ў парламенце, падзеленым паміж моцнай большасцю камуністаў (302 месцы) на чале з прэм'ер-міністрам Вячаславам Кебічам і невялікай апазіцыяй з 27 дэпутатаў на чале з лідарам «Беларускага Народнага Фронту» (БНФ) Зянонам Пазняком. У той час у савеце было 360 месцаў, 310 з якіх былі аспрэчаныя.

Мэтай Пазняка, як і Партыі БНФ у цэлым, было правядзенне новых выбараў наўзамен Вярхоўнага Савета 1990 года і нагляд за тым, каб новая Канстытуцыя дзяржавы забяспечвала моцны парламент для назірання за будучым прэзідэнтам. Партыя БНФ, якая стала афіцыйнай палітычнай партыяй толькі ў 1993 годзе, сабрала подпісы ў падтрымку петыцыі аб правядзенні новых выбараў, але гэтая петыцыя аказала нязначны ўплыў на кансерватыўны заканадаўчы орган.

Лукашэнка збіраецца жыць вечна?

Што тычыцца таго, хто павінен быў заняць пасаду прэзідэнта, то, відаць, усе сышліся ў меркаванні, што натуральным выбарам быў бы Кебіч, паколькі ён карыстаўся падтрымкай большасці дэпутатаў.

Да лета 1993 года Шушкевічу быў вынесены вотум недаверу, паколькі ён не змог заручыцца падтрымкай ні большасці камуністаў, ні апазіцыі. Але галасаванне было адкладзена з-за яго хваробы, і ў рэшце рэшт яму не хапіла шасці галасоў да патрабаванай большасці. Ён працягваў змагацца.

Галоўным клопатам Шушкевіча быў прапанаваны саюз з Расіяй у галіне ваеннай бяспекі, які, на яго думку, падарваў бы суверэнітэт Беларусі. Ён ужо пагадзіўся адправіць ядзерную зброю, размешчаную ў рэспубліцы, у Расію для дэмантажу. Але важнасць такога кроку заключалася ў тым, каб падтрымаць становішча, якое было б замацавана ў Канстытуцыі і аб'яўляла Беларусь бяз'ядзернай дзяржавай.

Узвышэнне Лукашэнкі

Дэпутат Лукашэнка, былы кіраўнік саўгаса і супрацоўнік КДБ, імкнуўся зрабіць сабе імя пасля абрання ў Вярхоўны Савет у 1990 годзе. Ён быў адзіным дэпутатам, які не падтрымаў распад Савецкага Саюза, але здаваўся блізкім да дэпутатаў ад сацыял-дэмакратычнай партыі і Партыі БНФ. Раней ён шукаў іх падтрымкі, каб стаць намеснікам старшыні парламента, але не змог аказаць уплыў. 

Яго прарыў адбыўся пасля таго, як ён быў абраны часовым кіраўніком парламенцкай камісіі па барацьбе з карупцыяй. Лукашэнка выкарыстаў гэтую пасаду для выстаўлення абвінавачанняў супраць кіраўнікоў дзяржавы. Той факт, што пасяджэнні парламента трансляваліся ў жывым эфіры па галоўным дзяржаўным тэлебачанні, спрыяў яго папулярнасці сярод звычайных беларусаў. Ён быў вылучаны на пасаду «галоўнага антыкарупцыянера» маладым дэпутатам Анатолем Лябедзькам. Адным з яго галоўных памочнікаў быў Віктар Ганчар, які кіраваў выбарчай кампаніяй Лукашэнкі 1994 года, а пазней стаў намеснікам старшыні парламента. У лік гэтых так званых «маладых ваўкоў» таксама ўваходзіў Генадзь Карпенка, мэр Маладзечна, яшчэ адзін навуковец і вынаходнік, які падаваў надзеі.

Чым Лукашэнка заплаціць Расіі за свой чарговы прэзідэнцкі цыкл?

Кебіч быў рады дазволіць Лукашэнку завяршыць сваю місію, справядліва мяркуючы, што адной з галоўных мішэняў будзе Шушкевіч. Але ён пралічыўся. Лукашэнка сапраўды засяродзіўся на Шушкевічу, але ён таксама нацэліўся і на Кебіча, пранікліва ўсвядоміўшы, што грамадскасць стамілася ад карупцыі ў партыі і асабліва ў кіраўніцтве.

На працягу многіх гадоў улады БССР заваёўвалі рэпутацыю непадкупнага партыйнага кіраўніцтва, у адрозненне ад шматлікіх злоўжыванняў уладай з боку брэжнеўскага кіраўніцтва ў Маскве. Галоўным прыкладам быў кіраўнік Рэспубліканскай партыі Пётр Машэраў, былы партызанскі лідар ваеннага часу і папулярная фігура, які кіраваў рэспублікай на працягу пятнаццаці гадоў з 1965-га па 1980 год, пакуль не загінуў у аўтакатастрофе. Па мерках Машэрава, Кебіч моцна адставаў.

На думку некаторых назіральнікаў, камісія Лукашэнкі засяродзілася не столькі на карупцыі, колькі на асабістых слабасцях тагачаснага кіраўніцтва і імкненні да сенсацый. У выпадку з Шушкевічам адной з прычын яго адхілення было выкарыстанне дзяржаўных сродкаў для фінансавання рамонту на яго лецішчы, і, у прыватнасці, купля некалькіх цвікоў, за якія ён яшчэ не заплаціў цалкам.

Аднак больш глыбокай прычынай было жаданне Шушкевіча аддзяліць Беларусь ад Расіі, прызнаючы пры гэтым неабходнасць цесных эканамічных сувязей. Псіхалагічная патрэба падтрымліваць сувязі з Расіяй пранізвала беларускае грамадства, якое зведала эканамічныя цяжкасці пасля распаду СССР. Гэта павінна было падарваць перадвыбарчую кампанію Шушкевіча на пасаду прэзідэнта ў наступным годзе.

Візіт Клінтана ў Беларусь

Незадоўга да таго, як Шушкевіч быў вымушаны сысці ў адстаўку, новы прэзідэнт ЗША Біл Клінтан наведаў Беларусь (15 студзеня 1994 года). Знаходжанне ў Беларусі доўжылася ўсяго некалькі гадзін, але аказала доўгае ўздзеянне. Клінтан пахваліў рэспубліку за адмову ад ядзернай зброі, настаяў на сустрэчы з дзеячамі апазіцыі і зблізіўся з Шушкевічам, які быў яго госцем у Вашынгтоне. ЗША прапанавалі дапамогу ў пабудове дэмакратычнай дзяржавы, і прэзідэнт наведаў Курапаты, месца масавых пахаванняў ахвяр сталінскага рэжыму ў 1937-41 гадах, дзе ад яго імя была ўсталяваная каменная лаўка.

«Не цягне Лукашэнка на таталітарнага лідара. Культ асобы ў яго саламяны, а ідэалогія — каляровы пенапласт»

Рыхтуючыся да зрушэння старшыні, Лукашэнка мог бы абвінаваціць Шушкевіча ў тым, што ён з'яўляецца амерыканскай марыянеткай. Пазней, падчас прэзідэнцтва Лукашэнкі, лаўка Клінтана шмат разоў разбуралася і латалася членамі апазіцыі. Для прарасійскага сектара палітычнага жыцця візіт Клінтана быў прыніжэннем, але для многіх беларусаў ён таксама стаў паказчыкам таго, што існуе альтэрнатыва далучэнню да структур, узначаленых Расіяй.

Пазняк і «маладыя ваўкі»

Зянон Пазняк і Партыя БНФ былі значна больш радыкальнымі, чым кіраўнік дзяржавы, і расчараванымі яго бяздзейнасцю па вызначэнні выразнага шляху да суверэнітэту. Яны падтрымлівалі беларускі нацыяналізм, аднавілі нацыянальную сімволіку — «Пагоню» і бел-чырвона-белы сцяг, якія раней былі афіцыйнымі гербам і флагам у перыяд Беларускай Народнай Рэспублікі, а таксама прымат беларускай мовы.

Яны таксама былі занепакоеныя глыбокімі і зацяжнымі наступствамі аварыі на Чарнобыльскай АЭС у 1986 годзе і масавымі пахаваннямі, выяўленымі Пазняком у Курапатах у 1988 годзе.

Прэзідэнцкія выбары летам 1994 года

Калі вясной, пасля прыняцця першай беларускай Канстытуцыі, пачалася выбарчая кампанія, чакалася, што пераможа Кебіч. Але папулярнасць Лукашэнкі расла. Ён быў па-прарасійску настроены і, здавалася б, пазбаўлены якой-небудзь карупцыі. Шушкевіч сцвярджаў адваротнае: яго абвінаваўца прадаваў патрыманыя аўтамабілі, будучы кіраўніком свайго калгаса, але гэтая гісторыя не зайшла далёка.

Беларусы хацелі перамен. Маладыя актывісты, такія як Ганчар і Лябедзька, былі гатовыя даць Лукашэнку шанец, і для электарату ён, здавалася, уяўляў найменшую небяспеку: яго не атаясамлівалі з камуністычнай іерархіяй ці беларускім нацыяналізмам, якія маглі аддаліць рэспубліку ад Расіі. І ён быў малады. Што яму было губляць?

Пры якой умове нашчадкі могуць дараваць Лукашэнку?

23 чэрвеня 1994 года Лукашэнка атрымаў 45% галасоў у першым туры выбараў, апярэдзіўшы Кебіча (17,7%), Пазняка (13%) і Шушкевіча (10%). 10 ліпеня прайшоў другі тур, у якім Лукашэнка лёгка перамог: 80,6% супраць 14,2% у Кебіча. З тых пор свабодных выбараў больш не было і кіраўнік не мяняўся.

Рэпрэсіі

Прайшло тры дзесяцігоддзі, «маладых ваўкоў» больш няма. Лукашэнка адпомсціў тым, хто калісьці падтрымліваў яго. Тлумачэнне Шушкевіча ў яго неапублікаваных успамінах зводзілася да наступнага:  «Ён ненавідзеў іх за тое, што яны былі разумнейшыя, прыгажэйшыя, па-сапраўднаму адукаваныя, і асабліва за тое, што яны былі інтэлігентнымі людзьмі, што для яго, вядома, было недасягальна».

Карпенка і Ганчар мёртвыя. Карпенка нечакана памёр у красавіку 1999 года. Праз месяц быў выкрадзены Юрый Захаранка, адзін з яго блізкіх сяброў і ваенны генерал, і яго больш ніколі не бачылі. Ганчар быў выкрадзены з вуліц Мінска ў верасні 1999 года і расстраляны службамі бяспекі на загад Лукашэнкі, які караў сваіх былых прыхільнікаў за тое, што яны перасталі быць лаяльнымі пасля рэферэндумаў 1995-га і 1996 гадоў, што змянілі Канстытуцыю і працягнулі яго прэзідэнцкі тэрмін.

Лябедзька з'яўляецца чальцом апазіцыі на чале са Святланай Ціханоўскай, пражывае ў Вільні з 2020 года. Ён правёў значны час у турмах і папраўчых калоніях Лукашэнкі, зазнаў некалькі збіванняў і цягам многіх гадоў узначальваў апазіцыйную «Аб'яднаную грамадзянскую партыю». Яго сын Арцём быў прысуджаны да трох з паловай гадоў турэмнага зняволення ў Беларусі пасля рэпрэсій 2020 года.

Канец Народнага Фронту

Пазняк знаходзіцца ў выгнанні ў Польшчы. Ён збег з Беларусі ў ЗША праз два гады пасля прэзідэнцтва Лукашэнкі, баючыся за сваё жыццё.

У 2023 годзе ён нанёс візіт падтрымкі палку Каліноўскага, які змагаецца супраць расійцаў ва Украіне. Сёлета Пазняку спаўняецца 80 гадоў.

Рэферэндум-96: перамога дыктатуры

Яго партыя БНФ раскалолася на два крылы ў 1999 годзе: Хрысціянска-кансерватыўную партыю БНФ (якую ён узначальваў) і Партыю БНФ пад кіраўніцтвам Вінцука Вячоркі.

14 жніўня 2023 года, перад парламенцкімі выбарамі 2024 года, прызначанымі на люты, Вярхоўны суд Беларусі ліквідаваў партыю, найстарэйшую апазіцыйную арганізацыю ў краіне.

Дыктатар

Праз трыццаць гадоў Лукашэнка застаецца ў прэзідэнцкім палацы, абмежаваны ў сваіх магчымасцях дзейнічаць незалежна ад Расіі, але ўсё яшчэ вольны праводзіць рэпрэсіі без якіх-небудзьнаступстваў і непасрэдных прыкмет яго сыходу.

Гэты ўрок заключаецца ў тым, што дыктатуры не заўсёды прадказальныя ці нават папераджальныя і могуць узнікнуць у выніку дэмакратычных выбараў — гэтак жа, як у 1994 годзе Лукашэнка атрымаў перамогу над сваім бліжэйшым супернікам пры садзейнічанні маладых дэмакратаў.