«Не цягне Лукашэнка на таталітарнага лідара. Культ асобы ў яго саламяны, а ідэалогія — каляровы пенапласт»
Аўтар тэлеграм-каналу «Палітанелогія» ўступае ў завочную палеміку з палітычным аналітыкам Арцёмам Шрайбманам. І прыводзіць цікавыя думкі наконт таго, што рэжым, які ўсталяваны ў Беларусі — не асабліва моцны. Прынамсі, не такі моцны і таталітарны, як нам падаецца.
Арцём Шрайбман напісаў традыцыйны артыкул пра таталітарныя трэнды ў Беларусі. Год таму мы ўжо абмяркоўвалі гэтае пытанне, і з тых часоў мая пазіцыя не змянілася: не цягне Лукашэнка на таталітарнага лідара. Культ асобы ў яго саламяны, а ідэалогія — крышаны каляровы пенапласт.
Мабыць, уступаць у прамую палеміку гэтым разам я не стану, але паспрабую адзначыць некаторыя моманты, якія мне здаюцца важнымі.
У Беларусі ідзе працэс рэжымнай трансфармацыі. Можна колькі заўгодна разважаць, ці прайграў пратэст, ці быў ён кімсьці «зліты», але адно застаецца нязменным: палітычная сістэма ў краіне мяняецца.
І тут значнай з'яўляецца, на мой погляд, вось якая штука: рэжым змяняецца не па сваёй волі.
Звярніце ўвагу на спробу транзіту ў Казахстане — ён быў запушчаны ў кантраляванай сітуацыі і звязаны быў, хутчэй, з узростам Назарбаева, чым з турбулентнасцю. Былы елбасы значна разумнейшы за Лукашэнку. Назарбаеў ініцыяваў працэс своечасова, гэта значыць загадзя. Так, канфігурацыя не спрацавала, так, хутчэй за ўсё яна і не магла спрацаваць, але сам па сабе Нурсултан быў гатовы да палітычнага кампрамісу з самім сабой.
Для АГЛ барацьба за ўладу — гэта гульня з нулявой сумай: ён чорна-белы. Ён не можа быць напаўпрэзідэнтам, не можа быць былым. Ён наогул не прэзідэнт, таму што імі, як мы ведаем — нараджаюцца. Са слова амаль тры гады старанна здабывалі сэнс, пакідаючы толькі адчуванне трона.
Але тут здарылася непрыемнасць, Лукашэнка не заўважыў пад сабой краіны і трапіў у пастку дваістасці. Ён арганічна не можа сысці, але, мяркуючы па ўсім, зусім не разумее, як насамрэч застацца. УНС — пры ўсім яго падабенстве з Палітбюро — гэта форум даярак, Гайдукевіча і Качанавай. Сам орган прыдуманы быў ужо даўно і мэта яго была адна — дэвальваваць парламентарызм. Укручаны са зрывам разьбы ў Канстытуцыю, падкантрольны таму ж Лукашэнку і несуб'ектным элітам, УНС нічога не дадае ў свет пасмяротнага беларускага палітыкума, і ўжо тым больш не робіць гэты свет таталітарным.
Яму б у свой час адседзецца, але, на жаль, пасля 2020 года ўсе яго паводзіны абапіраюцца толькі на адно пачуццё — на страх. І тут ужо пытанне, хто як трактуе далейшыя паводзіны сістэмы, якая складаецца з яе і выканаўцаў. Хтосьці скажа пра тэндэнцыю да таталітарызму, і па-свойму мае рацыю, прынамсі, калі глядзець на тое, што адбываецца не ў дынаміцы — не як умоўны фільм, а нібы на чараду слайдаў.
Я б сказаў, адбылося тое, што ні ў адной турме не можа адбывацца: вертухай стаў баяцца зняволеных. Ён будзе жорсткі ў сваім сусветным жаху, але перапалоханы вертухай ужо прайграў: рана ці позна ён атрымае сваю «заточку ў печань».
Арцём цытуе Оруэла: «Мэта ўлады — улада». Арцём памыляецца, адмаўляючы чытачу ў поўнай цытаце: «Улада — не сродак; яна — мэта. Дыктатуру засноўваюць не для таго, каб ахоўваць рэвалюцыю; рэвалюцыю здзяйсняюць для таго, каб усталяваць дыктатуру. Мэта рэпрэсій — рэпрэсіі. Мэта катаванняў — катаванні. Мэта ўлады — улада». Увесь пасаж з «1984» пашырае межы для разумення праблемы. Сваю рэвалюцыю Лукашэнка ўжо зрабіў, у 1995-1996 гадах. Ён усталяваў дыктатуру, дыскрэдытаваў Канстытуцыю, сістэму стрымак і проціваг, прызначыў сябе слупавой дваранкай. І цяпер не яго рэвалюцыя — цяпер рэакцыя.
У тым жа «1984» ёсць яшчэ адзін тэзіс: «Калі вам патрэбен вобраз будучыні, уявіце бот, які топча твар чалавека — вечна. І памятайце, што гэта — навечна. Твар для растоптвання заўсёды знойдзецца. Заўсёды знойдзецца ерэтык, вораг грамадства, для таго каб яго зноў і зноў перамагалі і прыніжалі».
Оруэл будаваў уласны свет і прызначаў гэтаму свету свае (даволі схематычныя) правілы. Бо менавіта наяўнасць вобраза будучыні, мабілізуючай мэты, адрознівае таталітарны рэжым ад аўтарытарнага. Градус і колькасныя паказчыкі рэпрэсій — плаваючая велічыня: аўтарытарызм можа быць больш жорсткі і крыважэрны. Ды той жа Пуцін не таталітарны па сваёй прыродзе позняга брэжневізму і кдбшнай пустэчы, але ўсё ж дамогся «некаторых» поспехаў па мерках цемрашальных крывапіўцаў.
Ідэалогія Лукашэнкі нічога не патрабуе ад людзей. Таталітарызм — гэта будаўніцтва, гэта спроба рухацца наперад (прабачце, калі гучыць, як рэклама). Оруэл памыляўся — вобраз будучыні, які абапіраецца на рэальную, а не намаляваную падтрымку (і на страх, вядома ж), неабходны. Таталітарызм можа пастарэць, але рух да яго — доля маладосці палітычнай сістэмы. Гэта спроба адказаць на пытанне пра ўладу зыходзячы з таго, што будзе заўтра, а не на аснове таго, што было ўчора.
Дарэчы, пры Сталіне і Бабарыка, і Ціханоўскі, і Статкевіч і іншыя — усе былі б ужо мёртвыя — мёртвыя паводле прысуду.
Лукашэнка — класічны вертухай, які ўсімі сіламі спрабуе здушыць бунт у турме, якую ён прызначыў сваёй.
У адным месцы ў сваім артыкуле Шрайбман згадвае КНДР: «Пытанне аб будучай траекторыі развіцця такога рэжыму, як беларускі, не можа мець дакладнага адказу. Персаналісцкія рэжымы моцна прывязаныя да лёсу свайго кіраўніка. І хоць гісторыя ведае паспяховыя выпадкі рэплікацыі рэжыму пры спадчынніку (Венесуэла, КНДР, Іран, Сірыя), ёсць і нямала зваротных прыкладаў, накшталт сталінскага СССР або мааісцкага Кітая».
Згадка, справядлівасці дзеля, пісьменная, асцярожная, і ўвогуле па справе. Падводзіць толькі часовы план.
Менавіта першапачатковы курс на таталітарызацыю маладой рэспублікі, менавіта знішчэнне ідэалагічных ворагаў (унутры ўласнай партыі) у сярэдзіне 1950-х (пасля смерці Сталіна) дазволіла Кім Ір Сену пабудаваць таталітарную дзяржаву, у якой людзі, за выключэннем некаторай колькасці ўцекачоў, проста не разумеюць, што можна і трэба інакш.
Паўночнакарэйскае грамадства было і застаецца апорай рэжыму. Створаная першым Кімам палітычная сістэма прадвызначыла магчымасць атрымання ўлады ў спадчыну, праз культ асобы. Культ асобы Лукашэнкі — саламяны. Ідэалогія — квяцістае месіва з некаторых наратываў.
Знішчэнне ворагаў у Паўночнай Карэі — гэта барацьба за ўладу, за абсалютызацыю ўлады. Лукашэнка ж змагаецца за выжыванне, не вельмі разумеючы, з чаго раптам яму наогул давялося выжываць. Дарэчы, Мадура, які змяніў Чавеса на пасадзе прэзідэнта Венесуэлы, не спадчыннік, ён аўтар уласнай (наўрад ці таталітарнай) сістэмы.
«Праўладныя актывісты і прафесійныя даносчыкі сталі ўдзельнічаць у рэпрэсіях, паказваючы ўладам, на каго звярнуць увагу», — піша Арцём і адпраўляе гэтую думку ў скарбонку аргументаў за таталітарызм. Аднак нават наша бедная на сэнсы і рэсурсы сацыялогія паказвае, што некаторая колькасць прыхільнікаў Лукашэнкі ўсё ж існуе дагэтуль. І ясная справа, нейкая іх частка будзе больш актыўна за іншых абараняць свой пункт погляду.
Апантаны Грыша? Добры прыклад, аднак грыш такіх досыць мала. Яны проста гучныя, а кожнае «дзеянне» іх тыражуецца ў дзяржСМІ гэтак актыўна, што нам часам пачынаецца падавацца, быццам гэта нейкая сістэмная рэч і якаснае змяненне. Тым часам Грыша ўсё яшчэ самотны і адыёзны.
Лукашэнка сёння і апошнія тры гады — выдумляючы ўсякую ахінею пра размеркаванне студэнтаў і іншую архаіку — шукае ў мінулым агульнай вялікай краіны формы кантролю, якія вырашылі б дзве генеральныя праблемы: неабходнасць мяняцца і страх. Яны абедзве невырашальныя.
Глядзіце таксама
