Альянс супраць тыраніі: у памяць аб вырашальнай Тэгеранскай канферэнцыі 1943 года

Восемдзясят гадоў таму лёс сьвету залежаў ад рашэньняў трох чалавек у Тэгеране. Сустрэча Рузвэльта, Чэрчыля і Сталіна выпрацавала стратэгію, якая ў канчатковым выніку прывяла да капітуляцыі ворагаў.

Тэгеранская канферэнцыя пад кодавай назвай «Эўрыка», якая праходзіла з 28 лістапада па 1 сьнежня 1943 года, была першай асабістай сустрэчай «вялікай тройкі» — Рузвэльта, Чэрчыля і Сталіна.

Кожны лідэр прыйшоў са сваім уласным наборам плянаў, ціскам і цяжарам чаканьняў сваёй нацыі, якія ляжалі на яго плячах.

Тэгеранская канферэнцыя мела істотнае значэньне не толькі з-за абмеркаваньня стратэгіі ваеннага часу, але і для стварэньня асновы для новага сусьветнага парадку. Менавіта тут пачалі афармляцца контуры пасьляваеннага сьвету з пагадненьнямі, якія прывялі да стварэньня Арганізацыі Аб'яднаных Нацый, закліканай прадухіліць будучыя глябальныя канфлікты.

Канферэнцыя таксама заклала аснову для таго, што пазьней стане халоднай вайной, калі ідэалягічны супраціў паміж капіталістычным Захадам і камуністычным Усходам стаў відавочным і небясьпечным.

Перадумовы

Каб зразумець значэньне Тэгеранскай канферэнцыі, трэба спачатку зразумець становішча вайны на тым этапе. У 1943 годзе адбылася серыя ключавых бітваў, якія хілілі ківач у бок хаўрусьнікаў. У Паўночнай Афрыцы капітуляцыя сілаў Гітлера і Мусаліні ў Тунісе ў траўні падкрэсьліла канец цяжкай кампаніі, і такім чынам быў расчышчаны шлях да магчымага ўварваньня антыгітлераўскай кааліцыі ў Паўднёвую Эўропу.

На Усходнім фронце Чырвоная Армія вытрымала націск Вермахта і пачала вяртаць страчаную тэрыторыю, кульмінацыяй якой стала каласальная Курская бітва, найбуйнейшая танкавая бітва ў гісторыі, якая скончылася паразай Нямеччыны.

Міжземнаморскі тэатр ваенных дзеяньняў таксама прынёс добрыя весткі: хаўрусьнікі захапілі Сіцылію ў ходзе аперацыі «Хаскі», што ў выніку прывяло да зрынаньня рэжыму Мусаліні. Гэтыя перамогі мелі эфект даміно, што ўзмацніўла ціск на нацысцкую Нямеччыну і прымусіла краіны Восі абараняцца на некалькіх франтах.

Сярод гэтых падзеяў каардынацыя на высокім узроўні паміж хаўрусьнікамі набыла першаснае значэньне. Вайна была яшчэ далёкая ад сканчэньня, а яе вынік быў зусім не пэўны. Кожны з прысутных на Тэгеранскай канферэнцыі выдатна ўсьведамляў, што дзяржавы Восі ўсё яшчэ былі грознымі супернікамі, здольнымі нанесьці сьмяротныя контрудары.

За межамі поля бою існавала заблытаная сетка палітычных гульняў. Адносіны характарызаваліся ўзаемнай падазронасьцю і вымушанай неабходнасьцю супрацоўніцтва, каб зрынуць агульнага ворага. Сталін даўно патрабаваў адкрыцьця другога фронту ў Заходняй Эўропе, каб аслабіць ціск на Савецкі Саюз. Рузвэльт і Чэрчыль, хоць і спагадліва ставіліся да цяжкага становішча СССР, мелі свае стратэгічныя разьлікі і абіралі хутчэй адкрыцьцё фронту празь Італію.

Удзельнікі

Прэзідэнт ЗША Франклін Рузвэльт, хворы на поліяміэліт і прыкаваны да інваліднага вазка, прывёз з сабою аптымізм амэрыканскага духу, па-сапраўднаму ўвасабляючы Новы курс і амэрыканскую мару нават сярод сусьветнай катастрофы. Ён імкнуўся не толькі да паразы краінаў Восі, але і да ўсталяваньня сусьветнага парадку, заснаванага на дэмакратыі і самавызначэньні.

Прэмер-міністар Вялікай Брытаніі Ўінстан Чэрчыль прадстаўляў імпэрыю, якая змагаецца за выжываньне і значнасьць у сьвеце, які імкліва зьмяняўся. Яго бачаньне заключалася ў пасьляваенным балансе, які захаваў бы брытанскія інтарэсы і спыніў распаўсюд камуністычнай заразы.

Сталін, чырвоны тыран, прысутнічаў з мэтамі працягнуць пасьляваенны падзел Эўропы, заснаваны ў пэўным сэнсе на яго сяброўскіх пагадненьнях з Гітлерам у 1939 годзе. Той плян аб падзеле сфераў уплыву ўжо не працаваў, і неабходна было прыдумаць новы.

Рашэньні

Адкрыцьцё другога фронту ў Заходняй Эўропе

Адным з найбольш значных вынікаў Тэгеранскай канферэнцыі было рашэньне адкрыць другі фронт супраць нацысцкай Нямеччыны. У Тэгеране нарэшце было дадзенае абяцаньне: аперацыя «Овэрлорд», кодавая назва ўварваньня хаўрусьнікаў у Нармандыю, была заплянаваная на травень 1944 года.

Маштаб апэрацыі быў беспрэцэдэнтным, а рызыкі — гіганцкімі. Тым не менш была калектыўная рашучасьць, што гэта быў неабходны шлях наперад — моцны ўдар, каб зламаць хрыбет нямецкай ваеннай машыне.

Падзел пасьляваеннай Нямеччыны

Тэгеранская канферэнцыя таксама закранула пытаньне аб пасьляваенным парадку, у прыватнасьці аб адносінах да Нямеччыны. Прывід Вэрсальскай дамовы і наступнага ўздыму Трэцяга рэйха безумоўна заставаўся ў галовах лідэраў. Быў кансэнсус, што Нямеччына больш ніколі не павінна пагражаць міру ва ўсім сьвеце.

Вялікая тройка пагадзілася, што Нямеччына будзе раззброеная і дэнацыфікаваная. Аднак больш спрэчным было пагадненьне, хаця і прынцыповае, аб падзеле пасьляваеннай Нямеччыны на зоны акупацыі.

Пацьверджаньне заснаваньня ААН

Яшчэ адным істотным рашэньнем, прынятым на Тэгеранскай канферэнцыі, стала ўхвала новага міжнароднага органа, закліканага прадухіляць будучыя канфлікты. Гэты орган, Арганізацыя Аб'яднаных Нацый, быў задуманы як форум, дзе народы сьвету маглі б сабрацца разам, каб вырашыць свае рознагалосьсі мірным шляхам.

На жаль, тая мара пра арганізацыю, якая зробіць войны немагчымымі, правалілася ад самага пачатку. ААН прадэманстравала (і працягвае дэманстраваць) глыбокую няздольнасьць на якія-кольвек рашучыя дзеяньні.

Рэха канферэнцыі

Уплыў Дня Д (высадкі хаўрусьнікаў у Нармандыі) ахапіў увесь кантынэнт. Да жніўня 1944 года Парыж быў вызвалены, а да верасьня хаўрусьнікі пачалі другое пасьпяховае ўварваньне ў Францыю, аперацыю «Драгун» на паўднёвым узьбярэжжы. Чырвоная Армія, дзякуючы аслабленьнем ціску Нямеччыны на Ўсходнім фронце, прасунулася на захад, і замест немцаў акупавала дзяржавы Ўсходняй Эўропы.

Напрыканцы Другой сусьветнай вайны, калі хаўрусьнікі набліжаліся да перамогі, былі праведзеныя Ялцінскую і Патсдамская канферэнцыі, дзе Вялікая тройка перагледзела і ўдакладніла рашэньні, прынятыя ў Тэгеране.

Ялцінская канферэнцыя ў лютым 1945 года праходзіла пад непасрэдным уплывам дыскусій у Тэгеране адносна падзелу Нямеччыны. Лідэры сфармавалі пляны постнацысцкай Нямеччыны, які ўключаў падзел на зоны акупацыі, што будуць знаходзіцца пад наглядам хаўрусьнікаў. Гэта рашэньне стварыла аснову для фізычнага і ідэалягічнага падзелу Эўропы на Ўсход і Захад.

Падобным чынам Патсдамская канферэнцыя, якая адбылася ў ліпені-жніўні 1945 года пасьля капітуляцыі Нямеччыны, абапіралася на аснову Тэгерана. Менавіта ў Патсдаме былі абумоўленыя асаблівасьці нямецкай акупацыі, дэмаркацыі межаў і ваенных рэпарацый.

Прамова Чэрчыля пра Жалезную Заслону: як ён прадказаў паводзіны Крамля да сёння

Але да гэтага часу Рузвэльт памёр, і неўзабаве Чэрчыля павінны быў замяніць Клемент Этлі. Ад першапачатковага тэгеранскага трыюмвірату застаўся толькі чырвоны Сталін, і дынаміка адчувальна зрушылася.

Зерне недаверу паміж былымі хаўрусьнікамі пачало прарастаць.