Апошні бой «доўбарчыка»

Ён мог зрабіць выдатную вайсковую кар’еру, даслужыцца да генеральскіх лампасаў, узначаліць адну з карпусных акруг Войска Польскага, магчыма нават і ў Заходняй Беларусі. Але гэтага не здарылася, бо зімой 1918-га камандзір 1-га ўланскага палка І Польскага корпуса Баляслаў Масціцкі загінуў у баі супраць бальшавікоў.

У войску імперыі Раманавых

Нарадзіўся будучы палкоўнік-кавалерыст у снежні 1877 года ў мястэчку Высокае Мазавецкае. Працаваў на вугальных шахтах, а потым паступіў на вучобу ў Чугуеўскае пяхотнае юнкерскае вучылішча. У 1902 годзе маладога афіцэра прызначылі ў кавалерыйскую частку, якая дыслакавалася ў Манчжурыі. Баляслаў удзельнічаў у Руска-японскай вайне, пасля чаго камандаваў эскадронам, які змагаўся супраць тунгузскіх партызан. У 1911-м Масціцкі пераехаў у Пецярбург і паступіў у Афіцэрскую кавалерыйскую школу, пасля заканчэння якой яму было нададзена званне ротмістра (адпавядала званню капітан у пяхоце — І.М.).
З красавіка 1915 года ў якасці камандзіра эскадрона Заамурскага кавалерыйскага палка ён удзельнічаў у Першай сусветнай вайне. У баі пад Гарадзенкай праявіў храбрасць, за што быў узнагароджаны афіцэрскім Георгіеўскім крыжом. За кавалерыйскую атаку, праведзеную ў чэрвені 1916 г. пад Нецярапінцамі, ён атрымаў залатую шаблю. Хутка Масціцкаму надалі званне падпалкоўніка і прызначылі намеснікам камандзіра палка. Вясной 1917 года афіцэра зноў павысілі ў званні (да палкоўніка), і ён узначаліў Заамурскі полк.

Супраць трох ворагаў Польшчы

Расійская імперыя дажывала апошнія дні. Царскае войска распадалася на вачах. Сяляне не хацелі больш ваяваць «за цара і айчыну», а афіцэры з заходніх ускраін атрымалі магчымасць перайсці на службу ў свае нацыянальныя часткі. У ліпені 1917 года Баляслаў Масціцкі ўзначаліў 1-шы Польскі ўланскі полк. Першым заданнем новай часткі стала барацьба супраць… марадзёраў у Станіслававе. Аднак неўзабаве польскіх улан чакала сапраўднае баявое хрышчэнне. 24 ліпеня 1917 года пад мястэчкам Крэхоўцы кавалерысты пад камандаваннем палкоўніка Масціцкага разбілі баварскую і аўстрыйскую пяхоту і стрымалі наступ пераўзыходзячых сіл кайзераўскіх войскаў.

Пасля гэтага полк атрымаў назву Крэхавецкі. Як пісалі ў міжваеннае дваццацігоддзе польскія гісторыкі, «1-шы ўланскі полк быў адзіным польскім злучэннем, якое падчас Вялікай вайны 1914–1918 гадоў змагалася супраць усіх краін, якія ў XVIII ст. падзялілі Рэч Паспалітую. У Станіслававе яны білі рускіх, а пад Крэхоўцамі — немцаў і аўстрыякаў».

Дайсці да Варшавы

У верасні 1917 года ў Мінску вайсковая частка перайшла ў склад І Польскага корпуса, які ў гады Першай сусветнай вайны называлі «доўбарчыкамі», ад прозвішча камандзіра, генерала Юзафа Доўбар-Мусніцкага. Уланы пад камандаваннем Баляслава Масціцкага ўдзельнічалі ў шматлікіх баях супраць Чырвонай Арміі. Аднак сітуацыя была не на карысць войска Доўбар-Мусніцкага. З аднаго боку, яму супрацьстаялі бальшавікі, з іншага — кайзераўскія войскі. Нарэшце, корпус знаходзіўся на беларускай зямлі, і мясцовае насельніцтва не заўсёды вітала польскія вайсковыя падраздзяленні.

Камандаванне І Польскага корпуса вырашыла накіраваць дэлегацыю ў Варшаву, каб арганізаваць супрацу з Рэгенцкай Радай — польскім урадам, які дзейнічаў ва ўмовах германскай акупацыі Польшчы. У лютым 1918 года на чале дэлегацыі ў горад на Вісле накіраваўся палкоўнік Баляслаў Масціцкі.
Раніцай 11 лютага зводны эскадрон (160 шабель і два амерыканскія ручныя кулямёты «Льюіс») накіраваўся ў бок лініі бальшавіцка-германскага фронту. Узброеным эскортам камандаваў ротмістр Браніслаў Ромер (у верасні 1918 года гэты афіцэр будзе расстраляны бальшавікамі. — І.М.). У склад дэлегацыі для перамоў з Рэгенцкай Радай акрамя палкоўніка Масціцкага ўваходзілі паручнік Жыгімонт Жабакліцкі, харунжы Марушэўскі, харунжы Казімеж Біспінг і добраахвотнік Вітаўт Ваньковіч.

Ад Бабруйска да лініі фронту было прыкладна 300 кіламетраў. Рухацца даводзілася па бальшавіцкіх тылах. «Канвой» не меў палявых кухань і забеспячэння, а надвор’е было вельмі халодным. Мала хто ведае, што эскадрон, які суправаджаў Масціцкага ў гэтай экспедыцыі, па плане генерала Доўбар-Мусніцкага, павінен быў адыгрываць і рэпрэзентатыўную функцыю: штаб корпуса ў Бабруйскай крэпасці лічыў: немцам трэба было паказаць, што І Польскі корпус — гэта не бальшавіцкія абадранцы, а добра абмундзіраванае і падрыхтаванае войска, з якім варта лічыцца. З-за гэтага, напрыклад, уланы пакінулі ў Бабруйску папахі і паехалі ў Варшаву… у фуражках англійскага тыпу. І гэта ў мароз мінус 20 градусаў!

Дарога з Бабруйска да лініі фронту была цяжкай: польскія жаўнеры былі настолькі стомленымі, што вымушаныя былі спаць у сёдлах.

Канец місіі

Ля вёскі Лапацічы жаўнеры Масціцкага натыкнуліся на пасты бальшавіцкай 15-й Сібірскай дывізіі. «Чырвоныя» прапусцілі польскі авангард і «ўдарылі» па асноўнай частцы эскадрона. У гэты момант выявілася вайсковая падрыхтоўка крэхавецкіх уланаў. Пачуўшы першыя стрэлы, кавалерысты разгарнуліся ў баявы парадак. Палякі спешыліся і адкрылі агонь па праціўніку. Хутка пасля гэтага ўланы пайшлі ў атаку. З крыкам «Ура!» яны ўварваліся ў вёску і сышліся ў рукапашнай з чырвонаармейцамі.

Пазней ва ўзнагародным дакуменце было адзначана: «Гэтая частка атраду, не чакаючы, як да іх падыдзе 3-ці эскадрон, кінулася ў штыкавую атаку і заняла вёску, прымусіўшы бальшавікоў адступіць. Гэтым былі ўратаваныя не толькі пакінутыя ў вёсцы параненыя ўланы (авангард эскадрона, які першым уехаў у вёску і адарваўся ад асноўных сіл, відавочна, трапіў пад шквальны аголь і панёс вялікія страты — І.М.), але эвакуіраваны целы забітых і ўратаваны ўвесь атрад».
У выніку бою палякі выбілі бальшавікоў з вёскі, пры гэтым Масціцкі згубіў забітымі аднаго афіцэра і трох жаўнераў, яшчэ каля 17 чалавек былі параненыя. У сваю чаргу бальшавікі страцілі 12 чалавек. Аднак хутка «чырвоныя» пры падтрымцы артылерыі пайшлі ў контрнаступ. Тады стала зразумела, што праз савецкую лінію абароны польскаму атраду не прабіцца. «Чым больш людзей, тым больш увагі», — разважаў пасля бою ў Лапацічах палкоўнік Масціцкі. Польская дэлегацыя (у яе склад дадаліся падафіцэры Вітаўт Ханкіш і Станіслаў Дзенісевіч) пераапранулася ў цывільную вопратку і пры падтрымцы леснікоў князя Альбрэхта Радзівіла пайшла далей. У сваю чаргу эскадрон, прыцягваючы ўвагу бальшавіцкіх войскаў, стаў адыходзіць на ўсход, у Бабруйскую крэпасць.
19 лютага 1918 года ля вёскі Дуб пад Лунінцам група на чале з Баляславам Масціцкім трапіла ў бальшавіцкую засаду. У выніку бою палкоўнік быў забіты, а суправаджаючы яго харунжы Марушэўскі трапіў у палон.

Памяць пра легенду

Пахаванне Масціцкага ў Мінску
Крэхацецкія ўланы адбілі цела свайго камандзіра, і пазней палкоўнік быў пахаваны ў Мінску.

Падчас перавозкі цела Масціцкага ў Мінск
Праўда, у жніўні 1921 года польскія ўлады забралі парэшткі палкоўніка са сталіцы БССР і перавезлі іх у Варшаву. Дарэчы, пра гэта ўзгадвала князёўна Марыя Друцкая-Любецкая, якая ў той час шукала магчымасці вярнуць парэшткі забітай дачкі Крысціны.

«У чэрвені 1921 года палкоўнік Хэмпель, які ехаў у Мінск па парэшткі забітага бальшавікамі ў 1918 годзе пад Дубам палкоўніка Масціцкага, прапанаваў нашай сям’і прывезці парэшткі Крысціны. Але, на жаль, бальшавіцкія ўлады не дазволілі. Яны баяліся антысавецкіх выступленняў у Койданаве», — адзначаецца ва ўспамінах князёўны.

24 жніўня 1921 года Баляслаў Масціцкі быў перапахаваны ў Касцёле Св. Крыжа ў польскай сталіцы. Юзаф Пілсудскі пасмяротна ўзнагародзіў кавалерыста Крыжом Virtuti Militari.
У лістападзе 1930 года на месцы смерці афіцэра быў пастаўлены памятны знак, які захаваўся да нашых дзён. Помнік паўстаў дзякуючы намаганням і фінансавай падтрымцы перадапошняга нясвіжскага ардыната князя Альбрэхта Радзівіла. Адкрыццё памятнага знаку адбылося ва ўрачыстай атмасферы. На цырымоніі прысутнічалі вайсковае (кіраваў мерапрыемствам камандуючы ІХ карпусной акругай брыгадны генерал Траяноўскі) і цывільнае кіраўніцтва Другой Рэчы Паспалітай.

1-шы полк крэхавецкіх уланаў імя палкоўніка Баляслава Масціцкага ўдзельнічаў у польска-бальшавіцкай вайне. У міжваенны час гэтае злучэнне кватаравала ў Аўгустове. У верасні 1939 года ў складзе Сувальскай кавалерыйскай брыгады полк змагаўся супраць нацыстаў пад Замбравам, Ольшэвам і скончыў свой баявы шлях пад Коцкам у кастрычніку 1939-га. У 1941 годзе гэтае вайсковае злучэнне было адноўлена ў складзе Войска Польскага ў СССР. У якасці складовай часткі 2-й танкавай брыгады ў 1944 годзе крэхавецкія ўланы ўдзельнічалі ў бітве пад Анконай.
Фота з асабістага архіву Ігара Мельнікава