Быць пачутымі. Як у 1991 годзе баставала Беларусь

Трэцяга красавіка 1991 года Беларусь ускалыхнулі забастоўкі рабочых. Пачаліся яны з эканамічных патрабаванняў, аднак неўзабаве да іх дадаліся і палітычныя. Гэта быў месяц, у якім не было практычна ані дня без страйку. Менавіта тады былі зроблены знакамітыя кадры — сотня тысяч рабочых перад Домам урада ў Мінску.

Кошты — наперад. А заробак?

Перабудоўная турбулентнасць у 1991 годзе дасягнула свайго піку. Рэспублікі СССР адна за адной прымалі дэкларацыі аб незалежнасці ад Масквы. Эканоміка стагнала пад грузам праблем і разрыву эканамічных сувязей — як цяпер сказалі б, лагістыкі. Вырашыць праблему эканомікі тады, як і цяпер, улады спрабавалі за кошт народа.

У пачатку красавіка 1991-га цэны выраслі адным махам. Хлеб падаражэў у тры разы, у столькі ж — кілаграм варанай каўбасы, ялавічына і сметанковае масла дадалі ў кошце ў тры з паловай разы, школьная форма — амаль у пяць. У два разы падаражэла піва і ў тры разы — абед у сталовай. Не павысіўся кошт толькі на гарэлку — «пузыр» як каштаваў 10 рублёў, так на тым жа ўзроўні і застаўся. Праўда, гарэлку прадавалі не проста так, а па талонах.

Першыя дні красавіка людзі з вялікімі вачыма глядзелі на новыя цэннікі ў крамах. Трэцяга красавіка рабочыя Мінскага электратэхнічнага завода, палічыўшы, колькі і чаго яны цяпер могуць купіць (дакладней, не купіць) за свае заробкі, сабраліся на імправізаваны мітынг на тэрыторыі завода. Да рабочых прыйшлі прадстаўнікі адміністрацыі, але кіраўніцтва заявіла: павышэння аплаты працы чакаць не варта.

Пасля гэтых слоў завадчане пакінулі працоўныя месцы і выйшлі на вуліцу Казлова, перакрыўшы трамвайны рух. Некалькі чалавек забраліся на трамвай, які яны спынілі. Людзі заявілі, што не вернуцца на працоўныя месцы, пакуль не будуць выкананы іх патрабаванні, галоўным з якіх было, зразумела, павышэнне заробкаў. Неўзабаве да рабочых электратэхнічнага далучыліся супрацоўнікі завода аўтаматычных ліній, а пазней — работнікі трактарнага завода і МАЗа.

Адзін з удзельнікаў той забастоўкі, Пётр Барысаў, казаў пасля ў інтэрв'ю «Onliner», што ў пачатку забастоўкі вялікую ролю адыгралі некалькі актывістаў, якія да гэтага ўжо ўдзельнічалі ў працоўных рухах. Яны прайшліся па цэхах і сабралі людзей, на заводзе арганізавалі страйкам, які ўзначаліў Георгій Кабусь, а пасля 5 красавіка з’явіўся і гарадскі страйкам.

У гэты дзень, 3 красавіка, завод не працаваў. Людзі сфармулявалі патрабаванні і перадалі іх кіраўніцтву, паабяцаўшы, што вернуцца на працоўныя месцы, даўшы начальству час для разгляду прапаноў. На наступны дзень яны сапраўды сталі за станкі, але ланцуговая рэакцыя ўжо была запушчана.

Пачатак мітынгаў

Чацвёртага красавіка ў Мінску заводы спыняліся адзін за адным. Рабочыя выходзілі на вуліцы і калонамі рушылі на плошчу Леніна (цяпер — Незалежнасці) да Дома ўрада. Потым распавядалі, што толькі з «Інтэграла» на плошчу прыйшло каля 30 тысяч чалавек.

«На плошчы ў аднаго міліцыянта быў вялікі мегафон, мы папрасілі пазычыць яго нам — ён даў. Мы залезлі на трыбуну, дзе стаіць Ленін, і адтуль звярталіся да калег. Потым нам прывезлі машыну з калонкамі, далі мікрафон. Да нас выйшаў Вячаслаў Кебіч (кіраўнік тадышняга ўрада) і паспрабаваў звярнуцца да людзей, але яго проста асвісталі. Ён махнуў рукой і сышоў», — успамінаў Міхаіл Марыніч, слесар механазборачных работ з МАЗа (не блытаць з экс-дыпламатам, экс-міністрам знешнеэканамічных сувязей і палітыкам Міхаілам Марынічам — НЧ).

Пазней на плошчы з’явілася імправізаваная сцэна, а страйкоўцы запатрабавалі кожны дзень вылучаць ім эфірны час на тэлебачанні. Улады далі ім 15 хвілін эфірнага часу, прычым у прайм-тайм і ў прамым эфіры, падчас якога рабочыя маглі казаць усё што заўгодна.

Стачачныя камітэты, якія ўзніклі на заводах, аб'ядналіся спачатку ў Мінскі, а потым у рэспубліканскі страйкамы. Да канца тыдня яны падрыхтавалі выразныя патрабаванні — 12 пунктаў, сярод якіх былі як эканамічныя патрабаванні (павышэнне заробкаў, забеспячэнне спецвопраткай і гэтак далей), так і палітычныя: адстаўка ўрада СССР на чале з Міхаілам Гарбачовым і Вярхоўных Саветаў як СССР, так і БССР.

Плюс рэгіёны

На наступны дзень, 5 красавіка, страйкаваць пачалі рэгіёны. У прыватнасці, у Салігорску ўстаў «Беларуськалій». Шахцёры выйшлі на цэнтральную плошчу горада з патрабаваннем павысіць заробак у 2,5 разы, заключыць тарыфнае пагадненне аб умовах працы і адправіць у адстаўку гендырэктара прадпрыемства. Пасля яны далучыліся і да палітычных патрабаванняў — адстаўка прэзідэнта СССР Міхаіла Гарбачова, роспуск саюзнага і рэспубліканскага парламентаў.

«Горад такога яшчэ не бачыў: на цэнтральную плошчу з усіх чатырох рудаўпраўленняў і шахтабудаўнічага трэста проста са змены з’ехаліся падземшчыкі — у чырвоных касках і робах. Усяго — прыкладна 2,5 тысячы чалавек. Прадстаўнікі гарадской улады і адміністрацыі прадпрыемстваў пахаваліся па кабінетах. На плошчы быў абраны гарадскі стачачны камітэт», — успамінаў Васіль Юркін, адзін з сустаршынь стачкама.

Страйкавыя камітэты склаліся ў далейшым у Оршы, Маладзечне, Барысаве, Салігорску, Лідзе і Гомелі. Іх мэтай была каардынацыя забастовак.

А Мінск працягваў страйкаваць. Увечары народ разыходзіўся па дамах, а раніцай вяртаўся на плошчу. Акцыі пратэсту то разгараліся, то астывалі, але працягваліся.

10 красавіка Савет Міністраў БССР пайшоў на перамовы з забастоўшчыкамі. У іх выніку ўлады паабяцалі задаволіць некаторыя эканамічныя патрабаванні, напрыклад, зрабіць інфляцыйнае павышэнне заробкаў. Аднак палітычныя патрабаванні стачкамаў былі адпрэчаны. Таму лідары страйкавага руху абвясцілі аб аднаўленні стачак з 23 красавіка.

Менавіта ў гэты дзень, 23 красавіка, у Мінск прыйшла тэлеграма, што рабочыя прадпрыемстваў Оршы маюць намер заблакіраваць чыгуначныя шляхі, калі патрабаванні рабочых не будуць выкананы.

Орша і блакіроўка чыгункі

Тэлеграма была прынята рабочымі Оршы на мітынгу ў раённым цэнтры. Яна ўключала ў сябе патрабаванні панізіць цэны, вывесці парткамы з прадпрыемстваў, нацыяналізаваць маёмасць партыі, адмяніць наменклатуры ўсе прывілеі, скараціць на траціну дзяржапарат. Аршанцы паставілі ўльтыматум: калі гэтыя патрабаванні не выканаюць да 17 гадзін 23 красавіка, то будзе паралізавана праца Аршанскага чыгуначнага вузла.

У сераду, 24 красавіка, на галоўнай плошчы ў Оршы сабралася ад 3 да 5 тысяч чалавек. «Усе чамусьці спадзяваліся, што на плошчы будзе нейкі вынік, што прыедуць нейкія сур'ёзныя людзі: мы паклікалі туды і партыйны камітэт Оршы, і многіх кіраўнікоў прадпрыемстваў горада. Але ніхто не з'явіўся. Начальнікі стаялі і з-за рага назіралі за ўсім, што адбываецца», — распавядаў сведка падзей Ігар Грышанаў.

Але «пацан сказаў — пацан зрабіў». Раніцай 25 красавіка чыгуначныя шляхі былі заблакіраваны. У гэты ж час з Барані (горад за 9 кіламетраў ад райцэнтра) у Оршу выйшла шматтысячная калона работнікаў завода «Чырвоны Кастрычнік». Да страйкоўцаў далучыліся рабочыя лакаматыўнага дэпо.

Міліцыя атачыла чыгуначны вакзал, каб не дапусціць страйкоўцаў у дыспечарскую. Аднак страйкаму далі пакой на вакзале — а ў памяшканні насупраць засядалі сілавікі і чыноўнікі.

На прывакзальнай плошчы ўсталявалі гукаўзмацняльную апаратуру. На мітынгу ўвесь час нехта выступаў. Але пратэстоўцаў не разганялі, мікрафон у выступоўцаў не адбіралі. З забастоўшчыкамі ўступаў у перамовы начальнік гарадской міліцыі Аляксандр Длугаш — ён браў слова на мітынгах. Зачытвалі тэлеграмы і паведамленні пра тое, што адбываецца ў Мінску (інтэрнэту ці мабільнай сувязі яшчэ не было).

Спыніўся рух усяго — як таварных, так і пасажырскіх цягнікоў. Да пратэстоўцаў выходзілі пасажыры і прасілі даць рух саставам, прасілі пашкадаваць дзяцей, якія аказаліся заблакіраванымі ў цягніках у спякотны веснавы дзень. Таму ўвечары 25 красавіка страйкам вырашыў зняць блакаду чыгункі.

Папярэдні слайдНаступны слайд

Куды глядзела міліцыя?

Міліцыя ў 1991 годзе не была прывілеяваным класам. Міліцыянты тады рэальна былі «з народам», у іх былі такія ж заробкі (а то і меншыя), як і ў рабочых, яны сапраўды гэтак жа адчувалі ўсе эканамічныя цяжкасці і сапраўды гэтак жа думалі, як жыць далей. Таму ў разгонах працоўных пратэстаў яны асабліва не шчыравалі.

Дый, уласна, улада ў 1991 годзе адрознівалася ад той, якая ёсць цяпер — яна не была аднаасобнай. Усё вырашаў не адзін чалавек, а Прэзідыум ЦК КПСС БССР, над якім стаяў ЦК КПСС СССР. А ў гэтых структурах думкі пра тое, як трэба дзейнічаць у сітуацыях стачак, таксама былі розныя. Прыйсці да адзінага меркавання не ўдавалася — і менавіта таму «ястрабы» ў ЦК КПСС у жніўні таго ж 1991 года задумалі путч, які мы ведаем па абрэвіятуры іх структуры — ГКЧП.

У прэсе тых часоў сілавікі выказваліся максімальна дэмакратычна. Вось цытата начальніка падраздзялення грамадскіх сувязей КДБ Гейдзіча, апублікаваная ў «Народнай газеце» ў красавіку 1991-га: «Што тычыцца органаў дзяржаўнай бяспекі, то яны таксама заклапочаны бядотным станам эканомікі ў рэспубліцы, рэзкім паніжэннем узроўню жыцця, нестабільнасцю ў грамадстве [...] Мы плоць народа і сваё прызначэнне бачым у абароне яго інтарэсаў. Разам з тым, лічым, што мітынгі, дэманстрацыі і забастоўкі не палепшаць наша жыццё».

Дамагліся не ўсяго, але…

У выніку забастовак урад пайшоў на перамовы са страйкамамі і пагадзіўся выканаць эканамічныя патрабаванні: заробкі павысілі, страйкоўцам паабяцалі выплаціць кампенсацыю за красавік. Палітычныя патрабаванні, вядома, выкананы не былі. Але рабочыя, падаецца, і не чакалі іх выканання, паколькі ўсведамлялі, што рэгіянальным страйкам зняць урад усяго Савецкага Саюза наўрад ці ўдасца. Палітычныя патрабаванні былі дададзены, хутчэй, зыходзячы з прынцыпу «будзьце рэалістамі, патрабуйце немагчымага». І тады ў выніку перамоў вы атрымаеце максімум з магчымага.

Зрэшты, адно палітычнае патрабаванне ўсё ж было практычна выканана — парткамы КПСС на заводах практычна страцілі свой уплыў.

Завод імя Казлова неўзабаве падпісаў калектыўную дамову, рабочым павялічылі колькасць адпускных дзён і павысілі заробак.

На Мінскім аўтазаводзе быў створаны страйкам, які засядаў усё лета, а потым на яго базе быў створаны Свабодны прафсаюз работнікаў МАЗ. Літаральна за год прафсаюз вырас да тысячы чалавек, а ў 1996 годзе там было пад 1300 чалавек.

У выніку таго гарачага страйку рабочыя дамагліся выканання асноўных сваіх патрабаванняў — але не ўсіх. Але галоўнае — народ адчуў, што ён мае права голасу, ён можа прымусіць з сабой лічыцца. А страйкавы рух даў пачатак стварэнню незалежных прафсаюзаў на прадпрыемствах — тых, якія цяпер перажываюць рэпрэсіі сённяшняга часу.