Як на Палессi рускіх у палон бралі

У глыбіні Палесся, у вёсцы Бездзеж Драгічынскага раёна, месціцца невялікая прыдарожная капліца. Сцены гэтага старога збудавання захоўваюць памяць пра супрацьстаянне, якое адбылося ў гэтых мясцінах больш за 250 гадоў таму, у апошнія дзясяццігоддзі існавання Рэчы Паспалітай. Вынікі бітвы ў Бездзежы ўпісаныя ў гісторыю беларускай вайсковай славы і ў гістарычныя альманахі таго часу.

Рускае войска, перапоўненае рашучасцю здушыць прагу да самастойнасці Рэчы Паспалітай, пацярпела рашучую паразу ад ваяроў, сярод якіх былі і жыхары Берасцейшчыны. Як вынік: у палоне сотні рускіх вайскоўцаў, захоплены рыштунак. Палонныя салдаты, склаўшы зброю ў Бездзежы, пакляліся больш ніколі не падымаць яе супраць змагароў за незалежнасць і самастойнасць Рэчы Паспалітай, піша Мікалай Заяц.

29 лютага 1768 года ў мястэчку Бар на Падоллі ствараецца канфедэрацыя праціўнікаў расійскага ўплыву ў Рэчы Паспалітай. Кіруючыся нежаданнем падпарадкоўвацца чужой волі, шляхта пры падтрымцы мяшчанаў і сялянства аб’ядноўваюцца ў саюз. Прычынай стаў прымус з боку расійскіх уладаў прымаць нявыгадныя рашэнні ў 1767-1768 гадах, звязаныя з наданнем палітычных правоў дысідэнтам, падмацаваны агульным пашырэннем расійскага ўплыву ў Рэчы Паспалітай. У адказ на гэта ў Рэчы Паспалітай пашыраецца антырасійскі рух. Барскія канфедэраты распачынаюць актыўныя дзеянні на тэрыторыі Вялікага Княства. Іх мэта — абараніць самастойнасць Рэчы Паспалітай. 

Адным з лідараў канфедэратаў быў прадстаўнік славутага роду Рэчы Паспалітай — роду Агінскіх — дзяржаўны і ваенны дзеяч, паэт, пісьменнік, кампазітар і драматург Міхаіл Казімір Агінскі. Яго таленты як творцы і палітыка зрабілі яго вядомым далёка за межамі Рэчы Паспалітай. Менавіта дзякуючы яго арганізатарскім здольнасцям і харызме ўдалося сабраць значныя сілы для супраціву расійскаму панаванню. Агінскі не толькі натхняў сваіх паплечнікаў, але і ўмела выкарыстоўваў дыпламатычныя метады, спрабуючы заручыцца падтрымкай еўрапейскіх дзяржаў. Разам з дасягненнямі ў культуры, палітыцы і ваеннай справе род Агінскіх трымаў вялікія зямельныя ўладанні, у тым ліку на тэрыторыі беларускага Палесся.

Бяскрайнія прасторы Палесся. Тут, наводдаль ад шумных гарадоў і каралеўскіх двароў, разгарнуліся драматычныя падзеі супрацьстаяння барскіх канфедэратаў. У мястэчку Бездзеж, што сёння месціцца ў Драгічынскім раёне, адбылася бітва паміж барскімі канфедэратамі пад кіраўніцтвам Міхала Казіміра Агінскага і рускімі атрадамі палкоўніка Альбішэва. Бітва ў Бездзежы ўвайшла ў архіўныя дакументы і кнігі. Сярод іншага яна апісваецца ў 4-м томе лацінамоўнага выдання нямецкага гісторыка і тэолага Аўгусціна Тэйнера «Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia», выдадзенага ў 1864 годзе. У «Данясенні аб бітве, дадзенай 6 верасня 1771 года войскамі ВКЛ масквічам, пасланым з поля да Антокалу» ўзгадваецца:

«Граф Агінскі, вялікі генерал Літвы, у апошні дзень жніўня атрымаў паведамленне, што маскавіты ідуць з трох бакоў у тры калоны, каб акружыць яго лагер [...]. На наступную раніцу ён перасунуў свой лагер і, перайшоўшы раку Ясельду, адправіўся ў лагер пад Чамярынам [...]. Тым часам рускі палкоўнік Альбішаў з 700 салдатамі паспешліва рушыў да Бездзежа, каб затым прайсці да Чамярына».

Пераадолеўшы шлях да Бездзежа, рускія салдаты і ваяры барскай канфедэрацыі сутыкнуліся. Манеўр у Бездзежы забраў у Агінскага сем чалавек забітымі і некалькі — параненымі. А з боку рускіх вайскоўцаў у палон было ўзята… 490 салдат.

«Тады генерал загадаў атакаваць [...]. Кінуліся масквічы ў адно месца. Гарматным стрэлам былі забітыя маскоўскі палкоўнік і 150 салдат, астатнія прымусілі сваіх афіцэраў прасіць аб памілаванні, якое было ім падаравана са спагады. 490 салдат было ўзята ў палон, 20 малодшых афіцэраў і 16 старэйшых афіцэраў, дзве вялікія гарматы, усе боепрыпасы і рыштунак [...]. Гэтая акцыя каштавала вялікаму генералу толькі сем чалавек з яго людзей забітымі і некалькі параненымі [...]».

Маскавіты, якія патрапілі ў палон, былі канваіраваныя ў Бярэсце. Палонныя далі абяцанне, якое зафіксавалі гістарычныя дакументы: «Масквічы далі слова, што яны не будуць больш узбройвацца супраць войскаў Канфедэрацыі».

Перамога канфедэратаў пад Бездзежам стала не проста тактычным поспехам, але і сімвалам супраціву. Гэтая бітва паказала, што нават невялікае, але рашучае войска можа нанесці паразу значна больш буйным сілам праціўніка, калі яно валодае высокай матывацыяй і ўмелым камандаваннем. Вестка пра перамогу пад Бездзежам хутка разнеслася па ўсёй Рэчы Паспалітай, натхняючы іншых прыхільнікаў незалежнасці на барацьбу. У гонар перамогі канфедэратаў у Бездзежы з’явілася капліца, якая захавалася да нашых дзён: калі вы вандруеце па Беларусі, не абмініце магчымасці пабачыць гэты помнік.

Сувораў напаў, парушыўшы рыцарскія традыцыі. Трагедыя бітвы пад Сталовічамі