Архівы КДБ і досвед люстрацыі. Як Літва разбіралася з савецкай спадчынай
Пасля абвяшчэння незалежнасці Літоўская рэспубліка правяла люстрацыю супрацоўнікаў КДБ і тых, хто ім дапамагаў. Гэты досвед будзе выключна карысны для беларусаў.
Імёны забітых чэкістамі на былым будынку КДБ у Вільні. Фота «НЧ»
У Віленскім музеі акупацыі і барацьбы за свабоду прайшла лекцыя супрацоўніцы Цэнтра вывучэння генацыду і супраціву літоўскага народа Тэрэзы Біруце-Бураўскайце (Teresė Birutė Burauskaitė) «Люстрацыя ў Літве – досвед рассакрэчвання супрацоўнікаў савецкіх спецслужбаў». Лекцыя праводзілася на рускай мове, і канферэнц-зала музея была перапоўненая — тым, каму не хапіла месцаў для сядзення, давялося слухаць даклад і ўдзельнічаць у наступнай дыскусіі стоячы.
Такая цікавасць да тэмы люстрацыі супрацоўнікаў НКУС-КДБ невыпадковая: у апошнія гады Вільня стала адным з цэнтраў расійскай і беларускай палітэміграцыі, і спадарыні Бураўскайце людзі, якія прыйшлі на лекцыю, выказвалі надзею, што калі-небудзь літоўскі досвед спатрэбіцца і ў іх краінах, піша «Голас Амерыкі».
Сексоты, якія прызналіся добраахвотна, вызваляліся ад адказнасці
Супрацоўніца цэнтра расказала, што Літва ўпершыню сутыкнулася з савецкімі органамі дзяржбяспекі ў 1940 годзе, пасля акупацыі краіны Чырвонай Арміяй. Супрацоўнікі літоўскай палітычнай паліцыі не здагадаліся вывесці або знішчыць свае архівы, і ў выніку многія дакументы трапілі ў рукі акупантаў, але ў поўнай меры супрацоўнікі НКУС змаглі імі скарыстацца толькі пасля Другой сусветнай вайны, калі Літва была захоплена Савецкім Саюзам у другі раз.
На аснове вывучаных архіваў Тэрэза Біруце-Бураўскайце сцвярджае, што спачатку барацьба НКУС з атрадамі антысавецкіх партызан не была занадта паспяховай, і супрацоўнікі «органаў» займаліся прыпіскамі: атрымлівалася, што ў сельскай мясцовасці ледзь не кожны другі літовец быў «крыніцай інфармацыі» акупацыйных уладаў. Таму з сярэдзіны 1950-х гадоў савецкія ўлады ўзмацнілі патрабаванні да вярбоўшчыкаў.
З 1940 года праз агентурную сетку спецслужбаў СССР прайшло каля 100 жыхароў Літвы, прычым, прыкладна палова з іх былі завербаваныя пасля 1956 года.
Глядзіце таксама
«Я працавала 6 гадоў з дакументамі КДБ і не знайшла аніводнага выпадку, калі грамадзяне Літвы добраахвотна б ішлі ў сакрэтныя інфарматары. А тыя, хто вымушаны быў супрацоўнічаць з савецкімі спецслужбамі, стараліся даваць звесткі, якія не маглі моцна нашкодзілі б тым, за кім сачыў КДБ», — расказала яна сваім слухачам.
27 сакавіка 1990 года, гэта значыць, у першыя тыдні пасля абвяшчэння аднаўлення дзяржаўнай незалежнасці Літвы, Вярхоўны Савет рэспублікі распаўсюдзіў заяву з мэтай заахвоціць людзей, якія супрацоўнічалі з КДБ, спыніць дзейнасць сексотаў і заявіць аб сваёй лаяльнасці літоўскай дзяржаве. У дакуменце, у прыватнасці, гаварылася: «Цяпер такое супрацоўніцтва ні юрыдычна, ні маральна (ні да чаго) не абавязвае. Таму Вярхоўны Савет Літоўскай Рэспублікі заклікае кожнага чалавека — былога інфарматара Камітэта дзяржаўнай бяспекі СССР да 31 сакавіка гэтага года прыняць рашэнне і спыніць аказанне дапамогі органам Камітэта дзяржбяспекі СССР».
Пры гэтым Вярхоўны Савет Літвы паабяцаў, што ні адзін з тых, хто прызнаўся ў супрацоўніцтве з савецкімі «органамі», не будзе падвяргацца маральнаму, юрыдычнаму або якому-небудзь іншаму пераследу з боку ўладаў Літоўскай Рэспублікі. І што іх прозвішчы ніколі не будуць афіцыйна абвешчаныя або пацверджаныя, калі іх якім-небудзь чынам агалосяць.
Пасля правалу жнівеньскага путчу 1991 года ў Літве быў прыняты закон «Аб праверцы мандатаў дэпутатаў, якія падазраюцца ў свядомым супрацоўніцтве са спецыяльнымі службамі іншых дзяржаў». А ў красавіку 1992 года ўрад Літоўскай Рэспублікі загадаў служачым устаноў запоўніць спецыяльныя анкеты адносна былога супрацоўніцтва з КДБ ці працы ў гэтай арганізацыі. Звесткі пра былых штатных супрацоўнікаў КДБ і пра сакрэтных супрацоўнікаў падлягалі абнародаванню.
Дарэчы, Тэрэза Біруце-Бураўскайце асабліва падкрэсліла той факт, што Літва аказаулася адзінай постсавецкай краінай, у якой цалкам захавалася картатэка штатных супрацоўнікаў Камітэта дзяржбяспекі СССР, якія працавалі тут. Картатэка рыхтавалася да вывазу ва Ульянаўск, але праз шэраг прычын гэты намер ажыццёўлены не быў.
Глядзіце таксама
А ў 1999 годзе быў прыняты закон аб люстрацыі агентаў КДБ. Афіцыйная назва гэтага дакумента — Закон Літоўскай Рэспублікі «Аб рэгістрацыі, прызнанні, уліку асоб, якія таемна супрацоўнічалі са спецыяльнымі службамі былога СССР і абароне тых, хто прызнаўся». Пасля прыняцця закона ў супрацоўніцтве з КДБ прызналіся каля паўтары тысячы былых сакрэтных агентаў і інфарматараў з агульнай колькасці ў шэсць-сем тысяч былых сексотаў, якія пражывалі на той момант у краіне.
«Асабліва важна глядзець на гэтых людзей па-чалавечы»
У гутарцы з карэспандэнткай «Голасу Амерыкі», якая адбылася пасля заканчэння лекцыі і адказаў на пытанні прысутных, спадарыня Бураўскайце расказала пра тое, што бывалі выпадкі агаворак, калі людзі паведамлялі новым уладам пра тое, што той ці іншы чалавек нібыта быў інфарматарам дзяржбяспекі. «Нават пра мяне адна група дзесяць гадоў казала, што я супрацоўнічала (з КДБ)», — з гумарам адзначыла яна. І ўжо сур'ёзна працягнула: «Але з часам, вядома, уся хлусня выяўляецца сама сабой без усялякіх намаганняў з боку. Ілжывыя даносы сведчаць пра псіхалагічныя асаблівасці чалавека. Калі я працавала ў камісіі па люстрацыі, мне даводзілася прымаць такія званкі: “Мой сусед паводзіць сябе неяк не так, і сабака ў яго гучна брэша. Напэўна, ён працаваў у КДБ". І мне даводзілася тлумачыць, што дрэнныя людзі або тыя, хто камусьці проста не падабаецца, не абавязкова былі супрацоўнікамі КДБ».
Глядзіце таксама
А на пытанне карэспандэнткі «Голасу Амерыкі», ці могуць Расія і Беларусь у будучыні нешта запазычыць з літоўскага досведу люстрацыі, супрацоўніца Цэнтра вывучэння генацыду і супраціву літоўскага народа адказала: Думаю, трэба ўлічваць досвед усіх краін, дзе праходзіла люстрацыя. Напрыклад, у палякаў былі для гэтага вельмі вялікія рэсурсы, і ў іншых краін можна патроху пазычаць іх прыклады. І калі я сама буду жывая (да таго часу, калі ў Расіі і Беларусі будзе праходзіць люстрацыя. –Заўв. рэд.), змагу ў гэтым паўдзельнічаць. Таму што практычна ва ўсіх нас, хто нейкім чынам супрацоўнічаў у працэсе люстрацыі, нейкі досвед ёсць. І асабліва важна глядзець на гэтых людзей (хто супрацоўнічаў з "органамі") па-чалавечы і не сячы з пляча. Таму што ёсць усялякія абставіны, якія прымушалі людзей ісці на супрацоўніцтва ў КДБ».
«Для будучых дэмакратычных урадаў Расіі і Беларусі гэты працэс будзе вельмі важным»
Гэтае ж пытанне карэспандэнтка «Голасу Амерыкі» задала генеральнаму дырэктару Цэнтра вывучэння генацыду і супраціву літоўскага народа доктару Арунасу Бубнісу (Arunas Bubnys).
«Цяжкае пытанне, — пачаў гісторык. — Вы разумееце, што цяперашні так званы "прэзідэнт Расіі" сам былы работнік КДБ СССР, і пакуль ва ўладзе цяперашняя "кіруючая эліта", нічога не зменіцца. Але калі ў Расіі і Беларусі архівы КДБ не будуць знішчаныя, то база для люстрацыі ў гэтых краінах будзе вельмі добрай. І асабістыя справы, і картатэкі — калі ўсё гэта застанецца і калі будуць створаныя камісіі па люстрацыі, то будзе вельмі добрая крыніца для працы».
Разам з тым, доктар Бубніс палічыў неабходным дадаць, што на дадзены момант люстрацыя супрацоўнікаў КДБ СССР страціла былую вастрыню, паколькі савецкая ўлада павалілася 33 гады таму. І, калі люстрацыя будзе праходзіць з пункту гледжання "што людзі рабілі ў савецкі час", гэта будзе не так актуальна і ў Расіі, і ў Беларусі. Актуальна будзе тое, што адбывалася пасля распаду Савецкага Саюза. А тое, што адбывалася ў савецкі час, мае цікавасць для гісторыкаў і для "Мемарыяла". Мы не ўсе ведаем пра злачынствы ў перыяд масавага тэрору — пра расстрэлы, ГУЛАГ, дэпартацыю. Сёе-тое вядома, але не ўсё, а потым былі закрытыя архівы.
Глядзіце таксама
Гэта будзе важна для гісторыкаў, для грамадства, але палітычна гэта не мае вялікага значэння. Тут важна тое, што адбывалася пасля распаду СССР, і калі люстрацыя будзе, то яна будзе тычыцца тых, хто працаваў (у дзяржбяспецы) з 2000 года. Але люстрацыя можа праводзіцца і ў дачыненні да супрацоўнікаў ФСБ, каб не дапусціць ва ўладу людзей, якія здзяйснялі злачынствы супраць чалавечнасці або былі замяшаныя ў карупцыйнай дзейнасці. Так што для будучых дэмакратычных урадаў Расіі і Беларусі гэты працэс будзе вельмі важным, але ён будзе тычыцца апошніх дзесяцігоддзяў, а не савецкага часу», – сказаў на заканчэнне генеральны дырэктар Цэнтра вывучэння генацыду і супраціву літоўскага народа.
«Наперадзе ў нас лекцыя, дзе будзе рэканструяваны сцэнар захопу краіны»
Вядоўцам сустрэчы ў Музеі акупацыі і барацьбы за свабоду стаў арганізатар адукацыйнай ініцыятывы «Vilnis» Андрэй Макараў. Ён займаецца дадатковай гуманітарнай адукацыяй для шырокага рускамоўнага асяроддзя, куды ўваходзяць і мігранты з Расіі, і палітычныя ўцекачы з Беларусі, і ўцекачы з Украіны, і грамадзяне Літвы, якія валодаюць рускай мовай. Для ўсіх іх Андрэй арганізуе вялікі цыкл лекцый па сучаснай гісторыі Літвы, якая ўключае ХХ стагоддзе і цяперашні час.
У гутарцы з карэспандэнткай «Голасу Амерыкі» ён так апісаў сваю працу: Гэты цыкл быў створаны таму, што цяпер ідзе вайна, і для краін Балтыі і наогул усіх краін, якія знаходзяцца на ўсходнім рубяжы ЕС і NATO і мяжуюць з Беларуссю і Расіяй, пагроза вялікая. І таму трэба разумець, як краіна, народ і грамадства змагаліся з ворагам, які спрабаваў акупаваць краіну і ўрэшце зрабіў гэта. Трэба ведаць, якія былі формы і метады супраціву, у тым ліку ўзброенага, інтэлектуальнага, у творчым і навуковым асяроддзі, як удалося захаваць самастойнасць, самасць народа і забяспечыць яго выжыванне».
Глядзіце таксама
Раней Андрэй Макараў арганізоўваў лекцыі пра ўзброены партызанскі супраціў, дзе былі прадстаўлены розныя тыпы людзей, іх характары і паходжанне. Суразмоўца «Голасу Амерыкі» падкрэслівае, што ў дадзеным выпадку вельмі важна было паказаць паводзіны людзей унутры руху супраціву.
Былі таксама лекцыі былі па няўзброеным супраціве — дысідэнцкім руху і вальнадумстве ў творчым і навуковым асяроддзі. Пра гэта расказваў Томас Венцлава. А таксама пра метадалогію працы рэпрэсіўнай сістэмы спецслужбаў супраць гэтага супраціву. «Наперадзе ў нас лекцыя, дзе будзе рэканструяваны сцэнар захопу краіны, падобны да таго, як СССР захапіў Літву. На сённяшні дзень гэта ўсё надзвычай важна як для літоўскіх грамадзян, так і для тых, хто сюды прыехаў, сыходзячы ад рэпрэсіўных рэжымаў Пуціна і Лукашэнкі. Для таго, каб навучыцца, як трэба супраціўляцца і вучыцца змагацца, не проста размаўляць, а ўмець дзейнічаць і рыхтавацца да гэтага», — падсумаваў арганізатар адукацыйнай ініцыятывы «Vilnis».