Як у Тайвані праходзіць «дэканшызацыя»

 Урад Тайваня пачаў знос помнікаў і мемарыялаў генералісімуса Чан Кайшы, які кіраваў востравам амаль 30 гадоў.

Тайвань у сучасным успрыманні даўно асацыюецца з дэмакратычнай краінай. Але жыць па дэмакратычным нормам там пачалі досыць нядаўна – у сярэдзіне 80-х гадоў мінулага стагоддзя. Да гэтага выспай без усялякіх абмежаванняў кіраваў клан Чан Кайшы, які перабраўся на востраў у 1949-м, пацярпеўшы паражэнне ад войскаў Мао Цзэдуна падчас грамадзянскай вайны.

Разам з ім туды перабраліся партыя Гаміньдан, адміністрацыя і парламент — Нацыянальны сход, складзены з прадстаўнікоў усіх кітайскіх правінцый. Паколькі рэжым Чан Кайшы (яго таксама часта называюць проста Чан) пазіцыянаваў сябе як альтэрнатыва камунізму, а яго патронам выступаў Вашынгтон, спачатку ўсе чакалі стварэння на востраве дэмакратычных інстытутаў.

Аднак Чан Кайшы заявіў, што перавыбары парламента будуць праведзены толькі пасля вызвалення мацерыковага Кітая ад камуністаў. Іншымі словамі, вельмі не хутка. Такім чынам, працягнуў працаваць стары парламент, чыя дзейнасць, зрэшты, звялася да падаўжэння паўнамоцтваў Чан Кайшы, а пасля яго смерці ў 1975 годзе — прызначэння на пасаду кіраўніка ўрада яго сына.

Чан Кайшы — бацька тайванскай дзяржавы

Па сутнасці, насуперак Канстытуцыі на Тайвані аформіўся аўтарытарны аднапартыйны рэжым. І не проста аўтарытарны. У 1948-м на Тайвані пасля падаўлення масавых пратэстаў было ўведзена ваеннае становішча, якое адмянілі толькі ў 1987 годзе. Яно доўжылася 38 гадоў і на той момант было самым працяглым у гісторыі. Хаця пазней «рэкорд» пабіла сірыйскае паўвекавое ваеннае становішча, якое доўжылася з 1963 па 2011 гады.

Перыяд дзеяння ваеннага становішча называецца таксама «Белы тэрор». Яго ахвярамі сталі многія тысячы тайванцаў, якія падвяргаліся арыштам, катаванням, турэмным зняволенням і пакаранням смерцю з-за падазрэнняў у супрацоўніцтве з кампартыяй Кітая і іншымі апазіцыйнымі сіламі. Гэты перыяд характэрны панаваннем дэ-факта аднапартыйнай сістэмы. Хаця нараўне з Гаміньданам легальна існавалі альтэрнатыўныя партыі, якія мелі мікраскапічныя групы дэпутатаў.

Было забаронена правядзенне дэманстрацый, забастовак, абмежавана свабода друку. Камандаванне гарнізонаў атрымала паўнамоцтвы ажыццяўляць цэнзуру сродкаў інфармацыі, кантраляваць сувязь, мытную і эміграцыйныя службы. Парушальнікі закона аб ваенным становішчы аддаваліся ваеннаму суду.

Усяго за ўвесь перыяд Белага тэрору былі зняволеныя каля 14 000 тайванцаў. Пры гэтым ад 3000 да 4000 чалавек былі пакараныя смерцю за рэальнае ці меркаванае пазітыўнае стаўленне на адрас апазіцыі.

Гульня ў кураняцю, ці Чырвоныя лініі Тайваньскага праліву

Усё гэта з часам стварыла глебу для заклікаў рэабілітацыі ахвяр Чан Кайшы і асуджэння яго культу. Рэалізацыя гэтай ідэі відавочна меркавала дэканструкцыю помнікаў генералісімусу і перайменаванне тапонімаў у яго гонар.

Лабістам патрабаванняў стала апазіцыя ў асобе Дэмакратычнай прагрэсіўнай партыі (ДПП), якая ў 2000 годзе ўпершыню прыйшла да ўлады. Аднак спачатку справа не прасунулася далей за тое, каб прыбраць імя Чан Кайшы з назвы плошчы, на якой знаходзіцца яго Мемарыял.

Затое пасля перамогі на выбарах у 2016-м створаная ДПП камісія па расследаванні злачынстваў Чан Кайшы рэкамендавала прыбраць яго манументы з усіх плошчаў і вуліц. Праўда, урад распарадзіўся выканаць гэтае рашэнне толькі цяпер. Так ці інакш «дэчанкайшызацыя» пачалася. Усяго будзе трэба знесці каля 750 помнікаў Чану, якія былі ўстаноўлены ў часы дыктатуры.

Працэс рухаецца зусім не проста. Так, з выкананнем цыркуляра марудзіць Міністэрства абароны. Яно даказвае, што неабходна шанаваць Чан Кайшы, у прыватнасці, таму, што яшчэ ў першай палове ХХ стагоддзя ён стварыў першую кітайскую ваенную акадэмію, якая, праўда, зараз знаходзіцца на тэрыторыі КНР.

Акрамя таго, пратэстуюць супраць зносу помнікаў партыя Гаміньдан, заяўляючы, што ў Чана ёсць заслугі. Ён бацька эканамічнага росквіту Тайваня, які пачаўся ў 70-я. А яшчэ падчас вайны мужна ваяваў супраць японскай агрэсіі.

Наогул, калі верыць лідарам Гаміньдана, ДПП хоча не столькі пакласці канец «культу асобы» Чан Кайшы, колькі «дэкітаізаваць» Тайвань. Нагадаем, што ДПП — партыя, якая выступае за стварэнне незалежнай тайванскай дзяржавы. Згодна з іх тэорыяй, насельніцтва Тайваня нельга лічыць кітайскім. Гэта прадукт змешвання многіх нацый і культур. А партыя Гаміньдан, у сваю чаргу, наадварот, выступае за захаванне гістарычных і культурных сувязей з Кітаем.

За тым, што адбываецца на Тайвані, безумоўна сочаць у Пекіне. Насуперак таму, што ў мінулым Гаміньдан быў апанентам Кампартыі, партыя Чана ніколі не адмаўлялася ад ідэі «вяртання Тайваня ў родную гавань». А пытанне адзінага Кітая – адно з ключавых у палітычным парадку дня адміністрацыі правадыра КНР Сі Цзіньпіна.

Між тым, стаўкі падвышаюцца. Прэм'ер-міністр Тайваня не так даўно заклікала ў рамках ліквідацыі культу Чан Кайшы ажыццявіць правасуддзе пераходнага перыяду, у рамках якога, у тым ліку, узняць пытанне канфіскацыі партыйнай маёмасці партыі Гаміньдан. Такая мера па сутнасці будзе азначаць маргіналізацыю пракітайскіх сіл на востраве.