«Канкурэнцыя архетыпаў»: выбары ў Польшчы і іх перспектывы

Паводле польскіх СМІ, ад вынікаў гэтых выбараў «залежыць лёс Еўропы». Але выглядае на тое, што гэта будзе толькі пачаткам доўгага перыяду турбулентнасці і ў самой Польшчы, і ў ЕС у цэлым.

Выбары ў польскі парламент, якія адбудуцца 15 кастрычніка, альбо прывядуць да беспрэцэдэнтнай у гісторыі Польшчы трэцяй запар перамогі правакансерватыўнай партыі «Права і справядлівасць» Яраслава Качыньскага, альбо прывядуць да ўлады шырокую кааліцыю апазіцыйных сіл былога прэм'ера Дональда Туска.

Вынікі выбараў важныя не толькі для Польшчы: працяг кіравання еўраскептыкаў або, больш за тое, уваходжанне ў кааліцыю ультраправай партыі «Канфедэрацыя» можа справакаваць далейшае аддаленне Варшавы ад Бруселя і не абяцае нічога добрага еўрапейскаму праекту ў яго цяперашнім выглядзе, піша «Бі-бі-сі».

Чакаюць заканчэння выбараў і ў Кіеве: на некаторы час тэма адносінаў паміж Украінай і Польшчай стала адным з дамінуючых матываў кампаніі і прывяла да заўважнага астуджэння паміж стратэгічнымі хаўруснікамі.

Апісваючы будучыя выбары, польскія СМІ часта не могуць утрымацца ад гучных фармулёвак кшталту «самыя важныя выбары ў гісторыі Польшчы пасля 1989 года».

«Марш мільёна сэрцаў». Паглядзіце, як выглядаў мітынг апазіцыі ў Варшаве (фота, відэа)

Такі пафас можна лёгка зразумець. Сёння, пасля васьмі гадоў кіравання партыі «Права і справядлівасць» (ПіС) Польшча — гэта аплот кансерватыўнай ідэалогіі ў гэтай частцы свету: краіна з самым строгім заканадаўствам аб абортах у Еўропе, з велізарнай роляй каталіцкай царквы ў грамадстве і палітыцы. Гэта краіна, у якой, на думку знешніх назіральнікаў, дэмакратыя знаходзіцца пад пагрозай, — што адлюстроўвалася ў шматлікіх рэзалюцыях праваабарончых арганізацый. Гэта краіна, якая знаходзіцца ў ніжэйшай кропцы сваіх адносін з Еўрапейскім Саюзам.

Але на сітуацыю можна паглядзець і з іншага боку. Бо, на думку прыхільнікаў улады, Польшча цяпер — гэта бастыён «традыцыйных каштоўнасцей» у сучасным свеце ўсёдазволенасці і лібералізму, з яго аднаполымі шлюбамі і мультыкультуралізмам, гэта самадастатковая і ганарлівая дзяржава, якая пярэчыць дыктату транснацыянальных карпарацый і брусэльскіх бюракратаў.

У немалой ступені цяперашнія выбары — гэта рэферэндум аб тым, ці лічыць большая частка польскага грамадства цяперашні курс краіны прымальным і вартым працягу.

Нельга змяншаць значэнне польскіх выбараў і для Еўропы ў цэлым. Перамога на іх еўраскептычных сіл, асабліва ў святле нядаўняга поспеху прарасійскай партыі Роберта Фіцы ў суседняй Славакіі, не нясе нічога добрага еўрапейскаму праекту ў яго цяперашнім выглядзе. Новы ж паварот Варшавы да Брусэля здольны зрабіць «міні-перазагрузку» Еўрасаюзу.

«На коне — будучыня Еўропы», — сказаў дырэктар Еўрапейскай рады ў міжнародных стасунках Марк Леанард варшаўскаму выданню «Polityka Insight».

Скептыкі пытаюцца, ці варта пераацэньваць значэнне цяперашняй кампаніі? Так, патэнцыйна выбары могуць змяніць расклад сіл у польскім парламенце, прывесці да змены курсу ўрада. Але вясной наступнага года ў Польшчы пройдуць мясцовыя выбары, летам ёй трэба прайсці праз выбары ў Еўрапарламент, і, нарэшце, у пачатку 2025 года палякі будуць выбіраць прэзідэнта. Парламенцкімі выбарамі Польшча ўваходзіць у перыяд палітычнай турбулентнасці, які працягнецца добрых паўтара года. І гэтыя выбары — толькі пачатак шляху, які трэба прайсці краіне.

15 кастрычніка палякі будуць абіраць дзве палаты парламента. Ужо сёння каментатары ўпэўненыя, што апазіцыі ўдасца захаваць ці нават умацаваць сваю большасць у верхняй з іх — Сенаце. Але, паколькі яе роля ў палітычнай сістэме мінімальная, усеагульная ўвага будзе прыкавана да выбараў у ніжнюю палату — Сейм.

Качыньскі супраць Туска

Мабыць, галоўнае слова, якое трэба засвоіць для размовы пра польскія выбары, — гэта «палярызацыя». Тэзіс пра тое, што польскае грамадства глыбока раз'яднанае, ужо даўно стаў агульным месцам. Лініі гэтага падзелу — паміж больш развітай Заходняй Польшчай і адсталым у эканамічным плане Усходам, паміж усё больш ліберальнымі буйнымі гарадамі і кансерватыўнай, рэлігійнай правінцыяй, паміж пакаленнем, якое заспела «будаўніцтва сацыялізму», і моладдзю, якая нарадзілася пасля падзення Берлінскай сцяны, — перакладваюцца на палітычны ландшафт краіны.

Суперніцтва паміж двума галоўнымі палітычнымі сіламі на гэтых выбарах — гэта канкурэнцыя архетыпаў. Увасабленне Польшчы ліберальнай, адкрытай Еўропе і свету, з абмежаванай роляй царквы ў жыцці грамадства — гэта «Грамадзянская кааліцыя», кангламерат апазіцыйных партый і грамадскіх арганізацый пад кіраўніцтвам былога прэм'ера Польшчы і кіраўніка Еўрапейскай Рады Дональда Туска. Польшча кансерватыўная, каталіцкая, якая чэрпае сілу са сваёй самабытнасці і асуджаная на вечнае супрацьстаянне з Масквой і Берлінам — гэта карціна свету «Права і справядлівасці» яшчэ аднаго былога прэм'ера Яраслава Качыньскага.

Гэтыя дзве партыі дамінуюць на польскай палітычнай сцэне ўжо без малога дваццаць гадоў. Супрацьстаянне паміж імі за гэты час ператварылася з жорсткай, хоць і, на думку некаторых экспертаў, крыху найгранай канкурэнцыі ў сапраўдную палітычную вайну.

У гэтай вайне шмат асабістага: Яраслаў Качыньскі не раз заяўляў, што Дональд Туск асабіста вінаваты ў гібелі яго брата, былога прэзідэнта Польшчы Леха Качыньскага, ў авіякатастрофе пад Смаленскам у красавіку 2010 года.

Напал у адносінах паміж імі не спадае і па сённяшні дзень. У траўні гэтага года Яраслаў Качыньскі заявіў, што перамога апазіцыі на кастрычніцкіх выбарах стала б «канцом Польшчы». Апазіцыя ў адказ абяцае пасля сваёй перамогі судзіць шэраг лідараў ПіС, у тым ліку і самога Качыньскага, у дзяржаўным трыбунале.

Таму не варта здзіўляцца, што цяперашняя выбарчая кампанія прайшла ў атмасферы ўзаемных абвінавачанняў і абраз двума вялікімі партыямі адна адной.

ПіС абвінавачвае Туска ў тым, што ён у бытнасць прэм'ерам ухваліў план абароны Польшчы, які прадугледжваў, што ў выпадку нападу Расіі польскія войскі займаюць лінію абароны па Вісле. «Туск хацеў, каб Люблін і Жэшуў (якія знаходзяцца на ўсходнім беразе Віслы) сталі польскай Бучай», — грозным голасам кажа ў тэлерэкламе міністр абароны Марыюш Блашчак. У адказ Дональд Туск абвінавачвае Качыньскага ў знішчэнні польскай эканомікі і ў развязванні ў краіне грамадзянскай вайны.

Пры гэтым, кажуць назіральнікі, прадметнага дыялогу наконт важных для краіны праблем паміж лідарамі выбараў не відаць. Кожная з вялікіх партый выбудавала ўласную карціну свету, якую транслюе свайму выбаршчыку пры дапамозе лаяльных медыя.

«Цяперашняя кампанія вельмі схематычная і не тычыцца важных для Польшчы і палякаў праблем. Яна канцэнтруецца на тым, што можна лёгка "прадаць" праз СМІ, што ўжо выкарыстоўвалася ў папярэдніх кампаніях», — кажа «Бі-бі-сі» доктар Матэвуш Каміёнка, палітолаг з кракаўскага Ягелонскага ўніверсітэта.

ПіС: бяспека і рэферэндум

Партыя «Права і справядлівасць» пабудавала сваю кампанію вакол каштоўнасці бяспекі, яе галоўны лозунг — «Бяспечная будучыня палякаў». На пачатку лета, калі на тэрыторыі Беларусі канцэнтраваліся выведзеныя з Украіны падраздзяленні ПВК «Вагнера», гэты пасыл чытаўся вельмі ясна: толькі цяперашняя ўлада сваімі рашэннямі — у прыватнасці, маштабнымі закупкамі ўзбраення для польскага войска і збудаваннем плота на мяжы з Беларуссю — зможа абараніць палякаў ад пагрозы з усходу.

Выяўленне нікім не заўважанай расійскай ракеты ў лесе пад Быдгашчам і парушэнне паветранай мяжы Польшчы двума беларускімі верталётамі дазволілі назіральнікам паставіць пад сумнеў кампетэнцыі людзей, якія гарантавалі палякам бяспеку.

Дадатковым ударам для ПіС стаў «візавы скандал»: у верасні журналісты высветлілі, што чыноўнікі МЗС стварылі сетку, удзельнікі якой масава выдавалі польскія візы мігрантам з краін Азіі і Афрыкі за ўзнагароджанне. Апазіцыянеры назвалі гэты скандал самай маштабнай афёрай у гісторыі Польшчы; яна, на іх думку, паказала крывадушнасць партыі ўлады, якая займае максімальна жорсткую пазіцыю ў пытаннях міграцыі.

Яшчэ адзін «канёк» ПіС — сацыяльная палітыка. Напярэдадні цяперашніх выбараў урад абвясціў аб пашырэнні сваёй флагманскай праграмы «500+», якая прадугледжвае выплаты 500 злотых у месяц на кожнае непаўналетняе дзіця, да «800+». Іншы перадвыбарчы крок улады — зніжэнне крэдытнай стаўкі на куплю першай кватэры для маладых сем'яў да 2% гадавых. У тую ж канву ўкладаецца і ініцыятыва «Бясплатныя лекі», якая тычыцца асоб, маладзейшых за 18 і старэйшых за 65 гадоў, — яна пачала дзейнічаць з 1 верасня гэтага года.

У сваёй агітацыйнай кампаніі ПіС актыўна выкарыстоўвае грамадскія сродкі масавай інфармацыі — асабліва «першую кнопку» польскага тэлебачання. Гэтыя СМІ па ідэі павінны былі б займаць нейтральную пазіцыю падчас выбарчай кампаніі, але на справе ўжо даўно ператварыліся ў прапагандысцкія рупары партыі ўлады.

Рэкордныя пратэсты ў Польшчы паказалі — шанцы на хуткую змену ўлады высокія

Нарэшце, яшчэ адна характэрная рыса цяперашняй кампаніі ПіС — відавочны еўраскептыцызм. Адносіны Варшавы з Брусэлем канчаткова сапсавала ініцыяваная партыяй Качыньскага рэформа сістэмы правасуддзя: у ЕС палічылі, што яна пераводзіць суды пад кантроль выканаўчай улады. Апошні акорд гэтай спрэчкі, якая доўжыцца некалькі гадоў, — адмова Брусэля выдзяляць Варшаве больш за 30 млрд. еўра з фондаў ЕС на постпандэмічнае аднаўленне эканомікі. Польшча адмаўляецца выконваць указанні з Брусэля: маўляў, будзем абараняць суверэнітэт да апошняга.

Нягледзячы на тое, што стаўленне палякаў да ЕС у цэлым застаецца пазітыўным, на мінулым тыдні лаяльны ўладзе штотыднёвік «Do Rzeczy» змясціў на сваю вокладку слоган «Так! Трэба выйсці з Еўрапейскага Саюза!». Польскія каментатары палічылі гэта спробай ПіС пашырыць сваё электаральнае поле за кошт нацыяналістаў-еўраскептыкаў: іншых рэзерваў для значнага павелічэння колькасці сваіх выбаршчыкаў у партыі ўлады не праглядаецца.