Ці можна называць Лукашэнку тыранам?

Лукашэнку, які ўтрымлівае ўладу ўжо амаль трэць стагоддзя, нярэдка называюць тыранам, дыктатарам і ўзурпатарам. Зеркало разбіралася, у якой ступені гэтыя тры тэрміны сапраўды падыходзяць для характарыстыкі Лукашэнкі з лінгвістычнага пункту гледжання.

Тыран

Слова "тыран" паходзіць з старажытнагрэцкай мовы. У ім так называлі аднаасобных кіраўнікоў, якія захапілі ўладу ў дэмакратычных і алігархічных гарадах-дзяржавах (полісах), а таксама іх нашчадкаў.

Важна, што першапачаткова (у VII стагоддзі да н.э.) у яго не было негатыўнага падтэксту — гэта быў тытул падобна «каралю» або «цару». Больш за тое, многія жыхары полісаў былі незадаволеныя ўладай арыстакратычных рэжымаў, у якіх уладай валодала абмежаванае кола гараджан высакароднага паходжання. У такой сітуацыі тыраны, часта якіх паходзіла з нізоў, лёгка маглі знайсці падтрымку ў асяроддзі менш шляхетных слаёў грамадства. Часта захоп улады тыранамі быў падобны на працэс, які мы б назвалі народнай рэвалюцыяй, а тыраны ў іх выступалі ў ролі рэвалюцыйных лідараў.

Зрэшты, з часам аказалася, што такія ўладары схільныя да ўстанаўлення дэспатыі — палітычнага рэжыму з неабмежаванай уладай кіраўніка і вузкай групы прывілеяваных асоб. Некаторыя з старажытнагрэцкіх тыранаў былі эфектыўнымі менеджарамі, заступнікамі мастацтваў і будаўніцтва. А многія тыраніі ў выніку дапамагалі полісам пераходзіць ад улады вузкай праслойкі арыстакратыі да больш дэмакратычнай форме праўлення. Але ў цэлым старажытных грэкаў з часам пачаў моцна раздражняць незаконны спосаб прыходу тыранаў да ўлады і спробы засяродзіць яе ў адных руках. Тыранія набыла благую славу, а тыраназабойцы сталі лічыцца народнымі героямі.

З часам слова "тыран" змяніла сэнс і стала пазначаць наогул любога дрэннага і жорсткага кіраўніка, які дзейнічае з дапамогай самавольства і гвалту. Яго сінонімам стала слова "дэспат". Іншасказальна тыранамі таксама называюць не толькі кіраўнікоў дзяржаў, але і наогул людзей, якія сістэматычна мучаць і пазбаўляюць спакою навакольных.

Ад Цэзара да Пачвары: жахлівая трансфармацыя Нэрона ў Антыхрыста

Ці падыходзіць пад сучаснае вызначэнне слова "тыран" Аляксандр Лукашэнка? Для адказу на гэтае пытанне трэба вызначыць, ці дзейнічае палітык у сваіх мэтах з дапамогай самавольства, жорсткасці і гвалту.

Словам "самавольства" называюць нічым не абмежаванае свавольства, адсутнасць законнасці, справядлівасці. Таксама "самавольства" з'яўляецца антонімам слову "законнасць".

Пасля таго як вынікі прэзідэнцкіх выбараў 2020 года былі фальсіфікаваныя (факт фальсіфікацыі прызнаны незалежнымі назіральнікамі, міжнароднымі арганізацыямі і нават часткай членаў выбарчых камісій), Беларусь ахапілі самыя масавыя пратэсты ў яе гісторыі. Многія грамадзяне ўспрынялі агучаныя вынікі выбараў як несправядлівыя, выйшлі на вуліцы для таго, каб выказаць сваё меркаванне — і сутыкнуліся з сапраўдным самавольствам з боку сілавікоў у выглядзе беспрэцэдэнтнага па маштабах і жорсткасці гвалту і масавых рэпрэсій. Пры гэтым сотні скаргаў на злачынныя дзеянні сілавікоў засталіся без разгляду з боку дзяржаўных органаў.

Утрыманне ўлады з дапамогай незаконных гвалту і жорсткасці цалкам адпавядае слоўнікавым вызначэнні слова «тыран». Лукашэнка стаў прамым выгадаатрымальнікам ад падаўлення пратэстаў у 2020 годзе — а ў дзяржаве з жорсткай вертыкаллю ўлады няма сумненняў, што за арганізацыяй усяго гэтага самавольства стаіць менавіта ён. Больш за тое, у верасні 2020 года палітык, які павінен быць «гарантам Канстытуцыі», у размове з супрацоўнікамі беларускай пракуратуры адкрыта дапусціў магчымасць парушэння законаў у сітуацыях, якія ўяўляюць пагрозу для ўтрымання ім аднаасобнай улады.

Такім чынам, адных толькі падзей 2020 года з лішкам хапае для таго, каб лічыць Лукашэнку тыранам. Але ў яго палітычнай біяграфіі хапае і іншых праяў самавольства і беззаконня. Адно з іх — знікненне і верагоднае забойства палітычных праціўнікаў Лукашэнкі на мяжы стагоддзяў, у якіх, па мностве сведчанняў і нават паводле афіцыйнай інфармацыі беларускіх сілавых ведамстваў, былі замяшаныя людзі з бліжэйшага атачэння палітыка.

У 2019 годзе экс-баец беларускага Сахра Юрый Гараўскі прызнаўся ў тым, што 20 гадоў таму ўдзельнічаў у выкраданнях і забойствах палітычных праціўнікаў Лукашэнкі Юрыя Захаранкі, Віктара Ганчара і Анатоля Красоўскага. Са слоў Гараўскага, загад на ліквідацыю Ганчара сілавікі атрымалі праз тое, што» ў яго быў стоадсоткавы кампрамат для адхілення Лукашэнкі ад улады.

Дыктатар

Гэты тэрмін паходзіць з латыні. У Рымскай рэспубліцы так называлі асаблівую часовую пасаду з вялікімі паўнамоцтвамі, на якую ставілі людзей для вырашэння дзяржаўных крызісаў. Дыктатар таго часу — гэта такі антыкрызісны кіраўнік агульнадзяржаўнага маштабу.

Як і грэцкі «тыран», слова першапачаткова не мела негатыўнай афарбоўкі (у перакладзе яно наогул азначае проста «прызначэнец»), але з ходам часу і ў іншых мовах набыло іншы сэнс. Цяпер так прынята называць дзяржаўных лідараў, якія звяртаюцца да сілы і махлярству для атрымання ўлады. Дыктатары ўтрымліваюць яе з дапамогай запалохвання, тэрору і падаўлення грамадзянскіх свабод. Таксама яны актыўна выкарыстоўваюць прапаганду для таго, каб набыць і захаваць падтрымку з боку хаця б часткі грамадства.

Такія рэжымы вельмі разнастайныя па сваёй прыродзе і паходжанні. У Лацінскай Амерыцы дыктатарамі вельмі часта станавіліся афіцэры і генералы, якія прыйшлі да ўлады ў ходзе ваенных пераваротаў (але не толькі яны). У першай палове XX стагоддзя ў Еўропе паўстаў новы тып таталітарных дыктатараў, у якіх дзяржава атаясамлівалася з адзінай масавай кіруючай партыяй і яе харызматычным лідарам — як у сталінскім СССР (дзе дыктатура партыйнага лідара маскіравалася пад «дыктатуру пралетарыяту») і ў нацысцкай Германіі. А ў новых дзяржавах Афрыкі і Азіі, якія з'явіліся пасля Другой сусветнай вайны на аскепках каланіяльных імперый, дыктатарскую ўладу захапілі многія выбраныя на падставе дэмакратычных працэдур прэзідэнты і прэм'ер-міністры. Аказалася, што канстытуцыйныя механізмы былых еўрапейскіх метраполій без развітога сярэдняга класа эфектыўна не працуюць.

Красулін: Хто вінаваты, што ў Беларусі пануе дыктатура і што не так з беларусамі?

Цікава, што дыктатура не абавязкова выглядае як нейкі трыумф беззаконня: для яе дастаткова адсутнасці дзейсных канстытуцыйных абмежаванняў дыктатарскай улады. Гэта значыць фармальна дыктатар можа кіраваць на законных падставах. Той жа Адольф Гітлер у нацысцкай Германіі паспяхова спраўляўся з наданнем бачнай легітымнасці свайму рэжыму, атрымаўшы велізарныя паўнамоцтвы на падставе закона.

Па сучасных уяўленнях, дыктатар — гэта асоба, якая валодае абсалютнай (гэта значыць неабмежаванай) палітычнай уладай у нейкай краіне, альбо член невялікай групы, якая валодае такой уладай. Адпаведна, форма дзяржаўнага кіравання, пры якой уладай валодае дыктатар (аднаасобны або калектыўны — напрыклад, у выглядзе партыі), называецца дыктатурай.

Зараз палітычныя сістэмы дыктатарскага тыпу існуюць у двух асноўных формах: таталітарнай (больш жорсткай) і аўтарытарнай. Некаторыя дыктатуры палітолагі адносяць да змешаных — яны спалучаюць у сабе рысы як таталітарызму, так і аўтарытарызму.

Адпаведна, каб зразумець, ці можна лічыць кіраўніка дыктатарам, варта адказаць на пытанне: наколькі неабмежаваная яго ўлада? Ён не так просты, як можа здацца на першы погляд. Сучасныя дыктатуры часта "прыкідваюцца" дэмакратыямі, а ў іх заканадаўстве могуць быць нават прадугледжаныя нейкія фармальныя інструменты для абмежавання дыктатарскай улады.

Нават у адпаведнасці з неаднаразова змененай Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь яе прэзідэнт фармальна ўсё яшчэ можа быць зрынуты са сваёй пасады ў выпадку сістэматычнага або грубага парушэння ім гэтага дакумента. Правам ссоўваць прэзідэнта ў свежай версіі асноўнага закона нададзены Усебеларускі народны сход. Вядома, у Беларусі працэдура імпічменту яшчэ ні разу не была даведзеная да канца — але такое бывае і ў па-сапраўднаму дэмакратычных, не дыктатарскіх краінах.

Каб адказаць на пастаўленае пытанне, мы звернемся да іншага інструменту. Адсутнасць адказнасці дзяржавы перад грамадзянінам і грамадствам з'яўляецца найважнейшай характарыстыкай дыктатуры, бо гэта форма праўлення, якая ў найважнейшых пытаннях палітычнай самаарганізацыі грамадства з'яўляецца поўнай супрацьлегласцю дэмакратыі. Дзякуючы гэтаму з адказам на пытанне, ці з'яўляецца Беларусь дыктатурай, а Лукашэнка — дыктатарам, нам дапаможа індэкс дэмакратыі, які штогод разлічваюць аналітыкі брытанскага часопіса The Economist.

Паводле апошняга рэйтынгу за 2022 год, Беларусь аказалася самай недэмакратычнай краінай Еўропы. Яна набрала ўсяго 1,99 "бала дэмакратыі" з 10 магчымых, саступіўшы не толькі далёка не самай узорнай Расіі (2,28), але і Кубе, Судану, Венесуэле, Саудаўскай Аравіі, Лівіі і Эрытрэі. Пры гэтым складальнікі рэйтынгу лічаць аўтарытарнымі краіны, якія набралі менш за 4 балы. З менш чым двума баламі Беларусь атабарылася ў групе найменш дэмакратычных і найбольш аўтарытарных дзяржаў свету, у якой размясціліся такія агульнапрызнаныя дыктатуры, як Іран, Туркменістан, Сірыя, КНДР, М'янма і Афганістан.

На падставе гэтага можна канстатаваць, што Аляксандра Лукашэнку цалкам можна называць дыктатарам, нягледзячы на захаванне ў Беларусі фармальных заканадаўчых працэдур для яго адхілення ад улады. 

Узурпатар

Тэрмін "узурпатар" таксама прыйшоў з латыні, у якой слова usurpare азначае "захапіць", "гвалтоўна ўзяць", "выкарыстоўваць" (і гэта адзіны тэрмін у нашым спісе, які яшчэ з часоў антычнасці нёс негатыўную афарбоўку). Так называюць чалавека, незаконна які захапіў і ўтрымліваючага ўладу, пасаду, становішча, чужое месца або маёмасць. Іншымі словамі, узурпатар у палітычным сэнсе — гэта чалавек, які кіруе краінай, рэгіёнам або горадам без фармальнага і юрыдычнага права прэтэндаваць на такую ўладу.

Рэспубліка Беларусь, згодна з Канстытуцыяй, з'яўляецца дэмакратычнай і прававой дзяржавай, адзінай крыніцай улады ў якой застаецца народ. Гэта значыць, што фальсіфікацыя прэзідэнцкіх выбараў з мэтай атрымання або ўтрымання ўлады гэта акт узурпацыі-роўна як і гвалт у дачыненні да беларусаў, якія не пагадзіліся з гэтай самай фальсіфікацыяй. Факты, якія пацвярджаюць гэта, мы пералічвалі вышэй у раздзеле аб слове "тыран". 

Зрэшты, паводле некаторых ацэнак, Лукашэнка ўзурпаваў уладу ў Беларусі значна раней за 2020 год. Пісьменнік Васіль Быкаў ужо ў красавіку 1995 года (пасля збіцця дэпутатаў Вярхоўнага Савета, здзейсненага, верагодна, па ўказанні Лукашэнкі) заявіў, што краінай цяпер «кіруе прэзідэнцкая хунта» (гэта значыць група людзей, якія прыйшлі да ўлады ў ходзе дзяржаўнага перавароту).

Дыктатар памрэ — і муры рухнуць. А што кажа навука: ці вялікія на гэта шанцы?

У сваю чаргу, Прэзідыум Вярхоўнага Савета Беларусі ў лістападзе 1996 года назваў момантам захопу ўлады Лукашэнкі юрыдычна спрэчны рэферэндум па змене Канстытуцыі, у адпаведнасці з якім палітык атрымаў практычна неабмежаваную ўладу. Нагадаем, тады на працягу года паміж Лукашэнкам і парламентам развіваўся канфлікт, які мог прывесці да імпічменту з-за абвінавачванняў у парушэнні палітыкам Канстытуцыі, аднак у выніку з сітуацыі выйшаў пераможцам як раз Лукашэнка, які замяніў Вярхоўны Савет лаяльным двухпалатным Нацыянальным сходам і надзяліў сябе заканадаўчымі паўнамоцтвамі. 

Такім чынам, можна канстатаваць, што і «тыран», і «дыктатар», і «узурпатар» — карэктныя тэрміны для апісання Аляксандра Лукашэнкі як палітыка.