«Да многіх выканаўцаў не даходзяць урокі гісторыі». З гісторыкам Кузняцовым не працягнулі кантракт у БДУ

16 жніўня вядомы даследчык сталінскіх рэпрэсій гісторык Ігар Кузняцоў атрымаў апавяшчэнне аб тым, што яго кантракт, які заканчваецца ў канцы кастрычніка, не будзе працягнуты на новы тэрмін, піша «Салідарнасць».

Дацэнт, кандыдат гістарычных навук, даследчык сталінскіх рэпрэсій выкладаў ва ўніверсітэце 23 гады. І раптам аказаўся непатрэбным на кафедры дыпламатычнай і консульскай службы факультэта міжнародных адносін БДУ.

— Я прыйшоў працаваць у БДУ ў 1998 годзе, і роўна праз тыдзень паступіў першы данос ад камуністаў пра тое, што сваімі даследаваннямі сталінскіх рэпрэсій я нібыта ачарняю нечую памяць, — распавядае гісторык. — Але ўсе папярэднія гады гэта ніяк не перашкаджала выкладчыцкай працы, хоць я не мяняў сваіх поглядаў, не «пераабуваўся», як цяпер кажуць.

І хоць у той перыяд мне моцна даставалася на старонках «Народнай газеты» ад Адама Залескага, які ўзначальваў Рэспубліканскае аб'яднанне «Гістарычныя веды» і крытыкаваў мае публікацыі — маўляў, не так разумее Кузняцоў сутнасць падзей, ва ўсім бачыць рэпрэсіі, — усё ж гэта была навуковая спрэчка, а не пераход на асобы.

Пра мінулае. «Справы аб абароне гонару годнасці не было, але хаця б праводзілася пракурорская праверка»

Спрэчкі пра «правільнае» асвятленне падзей мінулага стагоддзя, здаецца, разгараюцца тым гарачэй, чым далей у часе сыходзяць гэтыя падзеі.

Напрыклад, у 2017-м, успамінае Ігар Кузняцоў, ён упершыню падаў пазоў аб абароне гонару і годнасці — пасля публікацый на сайце КПБ у газеце «Камуніст Беларусі», аўтар якіх прасоўваў свае версіі расстрэлу ў Курапатах і называў гісторыка «фальсіфікатарам, які атрымлівае фінансаванне для ажыццяўлення антыдзяржаўнай дзейнасці на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь». Знаёмая рыторыка, ці не так?

Суд (што не дзіўна) пазоў адхіліў.

А вось далей якраз дзіўнае. У тым жа 2017 годзе рэдакцыя «СБ. Беларусь сегодня» арганізавала круглы стол «Курапаты — мемарыял памяці і смутку», запрасіўшы да ўдзелу намесніка старшыні КДБ Ігара Сяргеенку (цяпер кіраўнік Адміністрацыі прэзідэнта), Упаўнаважанага па справах рэлігій і нацыянальнасцей Леаніда Гуляку, доктара гістарычных навук Аляксандра Каваленю, дэкана ФМА БДУ Віктара Шадурскага, кандыдатаў гістарычных навук Уладзіміра Адамушку і Ігара Кузняцова. Гаварылі — хто цяпер паверыць?! — пра тое, што Курапаты павінны стаць агульнанацыянальным мемарыялам, куды «павінны прыходзіць хлопцы з БРСМ і "маладафронтаўцы", усе, хто любіць Беларусь і жадае ёй дабра».

А ўсяго праз два гады Ігар Кузняцоў, з пункту гледжання ідэолагаў, раптам перастаў быць кампетэнтным спецыялістам. Яго і кандыдата гістарычных навук Дзяніса Марціновіча лёгкім узмахам пяра запісалі ў «ілжэгісторыкі». Так называўся артыкул Андрэя Мукавозчыка, апублікаваны на сайце выдання Адміністрацыі прэзідэнта (неўзабаве пасля звароту вучонага ў рэдакцыю знік з электроннай версіі газеты — але і абвяржэння распаўсюджаных звестак не было).

Таксама безвыніковым аказаўся зварот у пракуратуру з пазовам аб паклёпе: пракуратура спусціла скаргу ў раённае УУС, а тое адказала, што «падставы для пачатку адміністрацыйнага працэсу няма».

Гучныя словы публіцыста расцанілі як «асабістае меркаванне», а лінгвістычная экспертыза, на якой настаяў гісторык, палічыла абразлівыя выказванні «ацэначным меркаваннем», а не фактам, які падлягаў бы юрыдычнай ацэнцы.

Ігар Кузняцоў і сёння, успамінаючы тую спробу абараніць свае гонар і годнасць, гарачыцца:

— Атрымліваецца, ні мой даследчы досвед, ні абароненая амаль 30 гадоў таму дысертацыя «Аб масавых рэпрэсіях на тэрыторыі Заходняй Сібіры і рэабілітацыі ахвяр тэрору» — адна з першых, калі зусім не першая, на гэтую тэму — не перашкода для галаслоўных абвінавачванняў і ў тым, што я «ангажаваны ілжэгісторык»!

Аднак у той час пракурорская праверка і экспертыза хоць бы праводзілася, цяпер усё звялося да адпіскі. Напрыклад, на зварот у Адміністрацыю прэзідэнта, куды я хацеў запісацца на прыём, атрымаў выдатны адказ: маўляў, у другой палове года асабістыя прыёмы будуць праходзіць у фармаце выязных прыёмаў у рэгіёнах, сачыце за графікам.

Пра сучаснасць. «...Пачаць разбірацца з навукоўцамі калабарантамі»

Папярэдні кантракт у выкладчыка мінаў у кастрычніку 2020-га, і ён быў амаль упэўнены, што ў гэты год праца ў ВНУ скончыцца — ужо занадта зручны быў час, каб развітацца з «нелаяльным» гісторыкам, да таго ж, які дасягнуў пенсійнага ўзросту. Аднак гэтага не адбылося — магчыма, абараніў тагачасны дэкан факультэта Віктар Шадурскі, але яго і самога вясной 2021 года «сышлі» з універсітэта.

Пачаўся новы віток цкавання гісторыкаў: адных «вычысцілі» з профільнага інстытута Акадэміі навук, іншых тапталі дзяржаўныя медыя, з'едліва адзначаючы, маўляў, «апазіцыянеры сядзяць пад ліштвой».

А 22 чэрвеня выйшла яшчэ адно інтэрв'ю — пра тое, ці можна было пазбегнуць вайны ў 1941 годзе і хто на самой справе нясе адказнасць за жахлівыя страты Савецкага Саюза. Ужо праз две гадзіны (!) пасля публікацыі на сайце «СБ. Беларусь Сегодня» з'явіўся «адказ Чэмберлену» — аўтарская калонка ўжо згаданага прапагандыста, які прапанаваў «пачаць разбірацца з навукоўцамі-калабарантамі».

У завочнай спрэчцы з прафесійным гісторыкам апанент пераблытаў першакрыніцу, дзе выйшла інтэрв'ю, якое выклікала яго «накіпанне», і аперыраваў фактамі з «Вікіпедыі» і кніг іншага — расійскага — гісторыка.

Меў месца пераход ад абраз (нашу калегу аўтар ахрысціў «недожурналисткой», гісторыка называў «дрэнню» і «духоўным спадчыннікам фашысцкіх паслугачоў»; абвінаваціў у хлусні, фальсіфікацыі, ачарненні народнай памяці і далей па спісе) да патрабаванняў «не давяраць такому навуковы і адукацыйны працэс» і «праверыць па асноўных напрамках недапушчэння рэабілітацыі нацызму ў адпаведнасці з законам», распачаць вытворчасць і правесці следства.

А паміж радкоў — рэмарка: «Ёсць жа месцы, дзе ні яны нам перашкаджаць не будуць, ні мы іх лішні раз не патрывожым».

Нягледзячы на мінулы сумны вопыт, Ігар Кузняцоў вырашыў дзейнічаць у рамках існуючых законаў — звярнуўся ў пракуратуру, хоць на шчасны зыход справы і не разлічвае.

— Чыста па-чалавечы не баіцеся, што ў пракуратуры вас зноў не пачуюць, затое пачуюць патрабаванне аўтара «разабрацца і праверыць» вашы інтэрв'ю і публікацыі «на прадмет недапушчэння рэабілітацыі нацызму»?

— У тым самым інтэрв'ю, якое «прэпараваў», вырваўшы асобныя цытаты, аўтар выдання — заўважу, які знаходзіцца ў падпарадкаванні Адміністрацыі прэзідэнта, — няма наогул ні слова на гэтую тэму, мы абмяркоўвалі пралікі савецкага кіраўніцтва і перадгісторыю, якая прывяла да такога выніку. Паколькі ўжо прайшло дастаткова шмат часу, думаю, каб пракуратура магла знайсці падставу для ўзбуджэння справы, як гэта ўжо адбылося.

Пасля гэтага інтэрв'ю Ігару Кузняцову дэкан прапанавала напісаць заяву «па ўласным жаданні». На пытанне пра прычыну такога рэзкага разрыву пачуў адказ, што за інтэрв'ю, дадзенае несвоечасова.

Калі суразмоўца такога жадання не выказаў, яму было паведамлена, што кантракт з ім будзе спынены датэрмінова. Але пасля звароту ў рэктарат БДУ кіраўніцтва факультэта часова адступілася.

16 жніўня прыйшло паведамленне: «Кантракт, заключаны з вамі па 27.10.2021, на новы тэрмін працягвацца не будзе».

— Ва ўніверсітэце ёсць два асноўныя крытэры для ацэнкі ўзроўню рэйтынгу выкладчыкаў, — тлумачыць Ігар Кузняцоў. — Гэта індэкс цытуемасці ў сэрвісе «Google Scholar Citations», які ўлічвае колькасць цытаванняў аўтара навуковых і навучальных публікацый у розных крыніцах (у тым ліку, міжнародных сховішчаў) — па гэтым паказчыку я ў першай дзясятцы з больш за 3 тысячы выкладчыкаў БДУ.

І другі — так званы рэйтынг дадатковага стымулявання работнікаў БДУ з ліку прафесарска-выкладчыцкага саставу. Летась я быў у ім на 58-м месцы, цяпер вынікі «засакрэчаныя», але, наколькі я чуў ад калег, уваходжу ў першую сотню. Я нават атрымліваў даплату — нешта каля 120 рублёў, — за высокія паказчыкі.

Таму аб'ектыўных прычын звальняць мяне ва ўніверсітэта няма. У сувязі з гэтым я звярнуўся з заявай на імя рэктара БДУ: «Прашу растлумачыць, на якой падставе гэта будзе праведзена».

Зрэшты, амаль упэўнены, што да канца належнага тэрміну атрымаю фармальны адказ. Напрыклад, што скарачаюць маю пасаду дацэнта, або ў сувязі з рэарганізацыяй (нашу кафедру далучаюць да іншай), або ў сувязі з дасягненнем пенсійнага ўзросту ці нешта падобнае. Але сапраўдная прычына непрацягнення кантракта названая не будзе.

Пра будучыню. «Калі камусьці хочацца, каб я замоўк — гэтага не будзе»

— Можна звольніць дацэнта з ВНУ, але ж нельга звольніць навукоўца з гісторыі. Вы працягнеце даследаваць тэму рэпрэсій?

— Шчыра кажучы, калі па мне хацелі нанесці ўдар — гэта атрымалася. Таму што тое, што адбываецца, вельмі складана перажываць і ў маральным, і ў матэрыяльным дачыненні.

Але тэму, у якой я працую, цалкам сапраўды не пакіну — больш за тое, з'явіцца дадатковы час для гэтага. Таму, калі камусьці хацелася, каб я замоўк, — такога не будзе. Тое, што я рабіў на працягу гэтых 23 гадоў працы ў БДУ, я ажыццяўляў у адпаведнасці са сваім сумленнем і перакананнямі, і спадзяюся, збольшага дзякуючы, у тым ліку, і маёй працы, за гэты час з ФМА выйшла шмат думаючых, талковых спецыялістаў.

— Відавочна, што 2020-2021 гады ўвойдуць не толькі ў найноўшую гісторыю, але і праз шмат гадоў іх ролю і значэнне будуць разглядаць з розных пунктаў гледжання. На ваш погляд, якім убачаць гэты час гісторыкі наступных пакаленняў — як нешта цёмнае, канец складанага перыяду, або наадварот пачатак шляху да дэмакратыі?

— Заўсёды складана прагназаваць, як нашчадкі будуць разглядаць тое, што адбывалася з намі. Тым больш, што многія з нас, верагодна, чыста фізічна не змогуць у гэтым паўдзельнічаць.

Часта цяперашнюю сітуацыю параўноўваюць з 1937-1938 годам, і тут сапраўды шмат паралелей: хай пакаранні для «ворагаў рэжыму» не такія жорсткія, не вышэйшая мера пакарання і не 20 гадоў лагераў, але ўзровень жорсткасці і маштабы рэпрэсій дзівяць.

Я ўжо казаў раней, паўтаруся: упэўнены, што хто б ні прыйшоў у выніку да ўлады, непасрэдныя вінаватыя вельмі многіх злачынстваў, на жаль, не панясуць належнага пакарання. Па-першае, скажуць: «Нам цяпер проста не да таго, трэба тэрмінова вырашаць эканамічныя пытанні, разбірацца з пацярпелымі і асуджанымі і гэтак далей». А па-другое, прызначаць «казлоў адпушчэння» з розных структур, але да ўсіх арганізатараў і выканаўцаў справа не дойдзе.

З іншага боку, дзіўна, што да многіх выканаўцаў не даходзяць урокі гісторыі: рэпрэсіўная машына не спыніцца, і ўчарашнія суддзі, пракуроры, супрацоўнікі органаў заўтра могуць стаць яе ахвярамі.

А нават калі не — утаіць свой удзел не атрымаецца, усё гэта фіксуецца. Фота, відэа, аудыё — усе крыніцы інфармацыі ўжо «зачысціць» немагчыма.