Як перамены залежаць ад дынамікі каштоўнасцей
2020 год не здарыўся сам па сабе, ён стаў магчымым дзякуючы шматлікім зменам, якія адбыліся ў грамадстве за апошнія два (а то і болей) дзясяткі гадоў. Што аб'яднала людзей і як гэта можна выкарыстаць на будучыню?
Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
Нават для тых, хто глыбока цікавіўся палітычнай і эканамічнай сітуацыяй у Беларусі, маштаб і працягласць пратэстаў 2020 года аказаліся нечаканай і незаконнай з'явай. Разам з тым асобы, адказныя за прыняцце палітычных і эканамічных рашэнняў, асаблівай увагі на змену каштоўнасцей не звярталі. Пасля шматлікіх спроб растлумачыць сутнасць падзей 2020-га стала відавочным, што пратэсты былі следствам змены каштоўнасных сістэм беларусаў. У сувязі з гэтым у дадзеным артыкуле робіцца спроба прасачыць каштоўнасную трансфармацыю, якую зведала беларускае грамадства, а таксама вылучаецца гіпотэза аб тым, што, нягледзячы на палітычную адлучанасць беларускага грамадства, знайшліся фактары, якія паспрыялі аб'яднанню і салідарызацыі беларусаў падчас пратэстаў 2020 года (і раней — на пачатку пандэміі COVID-19), а таксама для фарміравання запыту на перамены.
Пры разглядзе каштоўнасных сістэм у цэлым становіцца заўважнай адсутнасць значнай дынамікі ў перакананнях беларусаў за апошнія 20 гадоў, пішуць эксперты партала «Наше мнение». Так, на карце каштоўнасных сістэм Інглхарта беларусы ўсё яшчэ знаходзяцца ў зоне каштоўнасцей выжывання, хоць і ёсць невялікі зрух у бок каштоўнасцей самавыяўлення. Са светапогляднымі каштоўнасцямі сітуацыя яшчэ горшая: Беларусь адносіцца да «(Пост)аўтарытарнай» групы краін, у якой аказалася ў сярэдзіне 1990-х пасля пераходу з больш «прагрэсіўнай» «ліберальна-тэхніцысцкай» групы.
Калі паспрабаваць разабраць каштоўнасныя сістэмы на складнікі, то сітуацыя з палітычнымі каштоўнасцямі да 2020-га развівалася досыць заканамерна: каля 60% рэспандэнтаў Сусветнага апытання каштоўнасцей з Беларусі лічылі, што ў іх жыцці роля палітыкі няважная. Больш цікава, што такія адказы назіраюцца як у 1996-м, так і ў 2018-м гадах. У дадатак, беларусы не вылучаліся і асаблівай цікавасцю да палітыкі: у 2018 годзе 56% рэспандэнтаў адзначалі, што не асабліва цікавяцца палітыкай (на 12 п.п. больш, чым у 1996 годзе).
Даследаванне, праведзенае «Global Voices» у студзені 2020 года, адзначае сур'ёзны разрыў паміж пакаленнямі беларусаў па шэрагу ключавых палітычных пытанняў: стаўленне да распаду Савецкага Саюза, бачанне галоўнай геапалітычнай сілы, упадабанай палітычнай сістэмы і г.д. Так, сярод людзей ва ўзросце 18-45 гадоў была больш папулярная ідэя заходняй дэмакратыі, а сярод старэйшых рэспандэнтаў — савецкая палітычная сістэма. Палова рэспандэнтаў ва ўзросце 18-60 гадоў на момант апытання лічыла, што шлях, якім рухаецца Беларусь — няправільны.
Глядзіце таксама
У сувязі з гэтым узнікае заканамернае пытанне: чаму, нягледзячы на розныя палітычныя перавагі і адсутнасць якой-небудзь палітычнай дынамікі, пакаленні ў большасці сваёй сышліся ў меркаванні пра няправільнасць напрамку развіцця краіны? Для адказу на гэтае пытанне мэтазгодна декампазіраваць розныя індыкатары каштоўнасных сістэм і, у прыватнасці, эканамічных каштоўнасцей. Таму для аналізу былі ўзяты пытанні з эканамічнага блока чатырох хваль Сусветнага агляду каштоўнасцей, у якіх была прадстаўлена Беларусь.
Эканамічныя каштоўнасці беларусаў
Запыт на рост долі прыватнага бізнесу
Нягледзячы на не самую спрыяльную і пераменлівую пазіцыю ўлад адносна бізнесу і прадпрымальніцтва, запыт на павелічэнне долі прыватнай уласнасці заўважна вырас. Паводле даных апытання 1996 года, 24% насельніцтва Беларусі лічыла, што доля прыватнай уласнасці ў бізнесе і прамысловасці павінна быць большай, а ў 2018-м экспансію прыватнай уласнасці падтрымлівалі ўжо 40%. Сярод еўрапейскіх краін Беларусь займае 6-е месца па падтрымцы павелічэння прыватнай уласнасці.
Ва ўзроставай разбіўцы людзі ад 16 да 54 гадоў у большай ступені падтрымліваюць павелічэнне долі прыватнай уласнасці, чым дзяржаўнай. Насельніцтва, старэйшае за 55 гадоў, размеркавалася прапарцыйна: траціна лічыць, што доля прыватнай уласнасці ў бізнесе павінна быць павялічана, траціна рэспандэнтаў падтрымлівае рост долі дзяржаўнай уласнасці.
Пазітыўнае стаўленне да канкурэнцыі
Стаўленне да канкурэнцыі — адзіны эканамічны аспект, у якім дынаміка не назіраецца. Большая частка беларусаў даўно лічыць, што канкурэнцыя — гэта добра (64% у 2018 годзе). Для параўнання, падобнае стаўленне можна назіраць у Чэхіі і Славакіі, меншы працэнт падтрымкі канкурэнцыі характэрны для Расіі і Украіны.
Глядзіце таксама
У дачыненні да канкурэнцыі таксама варта звярнуць увагу на адсутнасць істотных адрозненняў паміж пакаленнямі: большасць беларусаў ва ўсіх узроставых стратах лічаць, што канкурэнцыя — гэта добра. Падобная карціна, да прыкладу, назіраецца ў Швецыі.
Жаданне браць на сябе адказнасць
Па прыняцці каштоўнасці «сам пра сябе не паклапоцішся — ніхто не паклапоціцца» ў Беларусі здарыўся прарыў: у 2018 годзе 46% рэспандэнтаў адзначылі, што павінны несці больш адказнасці за тое, каб сябе забяспечваць, што на 30 п.п. больш, чым у 1996 годзе. У дынаміцы па гэтым пытанні Беларусь, Украіна і Расія аказаліся падобнымі: паводле вынікаў апытанняў 1995-1999 гадоў, больш за палову насельніцтва гэтых краін лічыла, што адказнасць за іх забеспячэнне і дабрабыт павінна несці дзяржава. Паступова сітуацыя змянялася. Так, у 2018-2023 гадах ужо каля 40% насельніцтва Расіі і Украіны, а таксама траціна рэспандэнтаў Беларусі перастаюць перакладаць адказнасць на дзяржаву.
У пакаленчым разрэзе па гэтым пытанні таксама не назіраецца вялікіх дыспрапорцый: большасць беларусаў і ўкраінцаў па ўсіх узроставых групах лічаць, што яны павінны самі несці адказнасць за сваё забеспячэнне (за выключэннем самых маладых рэспандэнтаў: у Беларусі 52% людзей ва ўзросце 16-24 гадоў гатовы браць на сябе адказнасць, ва Украіне — 36%). Самая значная розніца ў адказах назіраецца ў людзей, старэйшых за 65 гадоў: у Беларусі 48% адказалі, што людзі павінны браць на сябе адказнасць, ва Украіне так лічаць — 43%, у Расіі — 23%.
Вынікі і перспектывы
Працэс трансфармацыі эканамічных каштоўнасных сістэм знайшоў адлюстраванне ў развіцці прыватнага сектара і прадпрымальніцтва ў Беларусі. Ва ўмовах адсутнасці значных мер падтрымкі, але пасля планамернай лібералізацыі ўмоў вядзення бізнесу (якая завяршылася ў 2020-м) новы прыватны сектар стаў найбольш дынамічнай часткай беларускай эканомікі, а міф пра дамінуючую ролю дзяржсектара быў разбураны.
Рост запыту беларускага грамадства на павелічэнне долі прыватнай уласнасці, гатоўнасць браць адказнасць за сваё забеспячэнне і пазітыўнае стаўленне да канкурэнцыі наўпрост звязаны з павелічэннем унёску прыватнага сектара ў асноўныя эканамічныя паказчыкі. У 2020 годзе 45,5% беларусаў былі заняты ў прыватным сектары, які справядліва асацыюецца з больш высокім узроўнем аплаты працы і вялікімі магчымасцямі для самарэалізацыі. Таксама інтэнсіўная дынаміка назіраецца ў долі экспарту тавараў і паслуг: рост на 33.9 п.п. да 2012 года. З 2012 па 2020 гады ўклад прыватнага сектара ў ВУП вырас на 14.6 п.п. і склаў 55%.
Глядзіце таксама
Безумоўна, эвалюцыя эканамічных каштоўнасцей, а таксама падабенства пакаленняў беларусаў у дачыненні да эканамічных каштоўнасцей не могуць у поўнай меры растлумачыць феномен такога працяглага і маштабнага пратэсту 2020 года. У гэтым кантэксце значным фактарам таксама з'яўляецца ўзровень даверу ў грамадстве. У Беларусі 40% насельніцтва лічыць, што большасці людзей можна давяраць, што з'яўляецца параўнальна высокім узроўнем: беларусы займаюць 12 месца ў рэйтынгу сярод еўрапейскіх краін (апярэджваючы ўсе суседнія краіны) і знаходзяцца на 17 месцы ў свеце.
Нароўні з дынамікай індыкатараў эканамічных каштоўнасцей узровень даверу з'яўляецца істотнай дапамогай для будучых рэформ і сумесных дзеянняў, паспяховасць якіх будзе залежаць ад рэлевантнасці ініцыятыў каштоўнасным сістэмам беларускага грамадства.