«Кошт прынцыповай пазіцыі сёння празмерна вялікі»

Што могуць рабіць беларусы ў сітуацыі, калі зрабіць нічога немагчыма? Гэтым пытаннем задаецца на sn-plus.com Ян Бертановіч.

Чым сёння жывуць людзі ў краіне пад назвай Рэспубліка Беларусь? Якія ў іх погляды і наколькі яны трансфармуюцца пад уплывам таго, што адбываецца вакол? Ці не расчараваліся, не зняверыліся? Гэтае пытанне, прызнацца, я задаю сабе даволі часта.

І не толькі я. Яно хвалюе палітыкаў, аналітыкаў, журналістаў. Але вось толькі... Ці можна сёння ў прынцыпе знайсці на яго зразумелы адказ?

Кошт пытання

Як ні дзіўна, сацыялогія ў Беларусі пакуль яшчэ існуе — у асобе замежнага, вядома, праекта «Chatham House». Ініцыятыва рэгулярна праводзіць інтэрнэт-апытанні, каб вызначыць дынаміку стаўлення грамадства да ключавых падзей: ці гэта размяшчэнне ядзернай зброі, ці вайна ва Украіне. Атрыманыя даныя актыўна абмяркоўваюць аналітыкі, на іх падставе робяцца высновы.

Я не стаўлю пад сумнеў кваліфікацыю спецыялістаў. Аднак у маім разуменні любое сацыялагічнае апытанне магчымае толькі пры адной умове: рэспандэнты павінны разумець, што ім за гэта нічога не будзе.

Не так даўно адзін знаёмы журналіст незалежнага СМІ (па нейкім недаглядзе, пакуль не «экстрэмісцкага») шукаў для інтэрв'ю героя з арт-супольнасці, які пагадзіўся б падзяліцца сваім меркаваннем наконт той жудасці, якая цяпер адбываецца з «чорнымі спісамі». Пошукі былі марнымі. Публічна выказвацца на якія б там ні было вострыя тэмы наадрэз адмовіліся не толькі тыя, што засталіся, але і з'ехалі.

І не таму, што яны баязліўцы або беспрынцыповыя. А проста таму што ў іх на радзіме засталіся справы, нерухомасць, блізкія…

NB: журналіст звяртаўся да тых людзей, з якімі асабіста знаёмы і якія разумеюць, што ім піша не бот! Уяўляю рэакцыю сярэднестатыстычнага беларуса, калі на яго выходзяць невядомыя яму сацыёлагі і задаюць тыя пытанні, «няправільныя» адказы на якія могуць наўпрост каштаваць кар'еры, а то і свабоды!

Кошт прынцыповай пазіцыі сёння празмерна вялікі. І ці варта здзіўляцца, што толькі вельмі нешматлікія гатовыя яго плаціць?

Звычка даносіць

Я не сацыёлаг, методыкай замераў не валодаю. Таму індыкатарам vox populi для мяне заўсёды былі таксісты. І калі прыязджаў у Беларусь апошні раз, мы так бурна з імі дыскутавалі, што яны ледзь паспявалі на наступныя выклікі.

Спытаў у знаёмай з Мінска: «А пра што гавораць таксісты цяпер?» Тая адказала: «Пра што заўгодна, але толькі не пра палітыку. А калі ты сам гэтую тэму закранеш, яны палічаць за лепшае прамаўчаць». Яно і зразумела: стукачоў вакол хапае.

Галоўная небяспека — што да сітуацыі, якая склалася людзі звыкнуць і яна пачне здавацца нармальнай. І працэсы, ужо запушчаныя ў грамадскай прасторы, пусцяць метастазы глыбока ў душах.

На гэтую тэму ўспомніўся такі прыклад з нядаўняга... ужо не зусім мінулага. Аднойчы хлопчык Ваня гуляўся на ўроку з цыркулем. Здарылася непапраўнае: яго вастрыё выбіла вока. Не самому хлопчыку (гэта было б яшчэ паўбяды), а бацьку народаў таварышу Сталіну, чый партрэт у тыя шчаслівыя гады ўпрыгожваў сшытак кожнага савецкага школьніка.

Што зрабіў тады аднакласнік Вані — звычайны пацан, які жыў, мабыць, у той жа вёсцы? Вядома, адразу «настукаў» настаўніку. Што зрабіў настаўнік? Адвёў пацана да дырэктара. На шчасце, дырэктар далей нікуды яго не павёў, і толькі дзякуючы гэтаму Ваня стаў народным пісьменнікам Іванам Шамякіным.

Ці варта здзіўляцца, што класіка часта абвінавачвалі ў баязлівасці і сервільнасці? А ён жа быў проста тыповым прадстаўніком свайго пакалення.

Як, зрэшты, і яго сусед па парце. Ён з малых пазногцяў ведаў: калі ты не «настучыш», могуць «настукаць» на цябе.

І вось гэтая ненармальная кругавая парука вяртаецца. Скажам, для таго, каб уладкавацца на любую дзяржаўную працу, неабходна атрымаць характарыстыку з ранейшага месца, дзе абавязкова павінна быць адлюстравана «стаўленне работніка да канстытуцыйнага ладу і наяўнасць антыдзяржаўных праяў».

Гэта значыць, калі ты не данясеш на свайго былога супрацоўніка, перакрыўшы яму кісларод, то потым наракай на сябе: сам галаву складзеш.

Ці вялікая верагоднасць таго, што хутка вось гэта вось усё ўбярэцца глыбока пад скуру? Гэта залежыць ад некалькіх фактараў, як аб'ектыўных (наколькі яно зацягнецца?), так і суб'ектыўных.

Дадае аптымізму ў гэтай сітуацыі толькі адно. Неўзабаве пасля таго, як правадыр адправіўся да продкаў, звычка даносіць на суседзяў паступова знікла. Затое заквітнелі буяным колерам анекдоты і прыпеўкі. Адсюль выснова: усё-ткі знешні фактар не змог кардынальна змяніць чалавечую сутнасць…

Злосць мае межы

Зрэшты, цалкам абгрунтаваны страх — гэта толькі адна з прычын не гаварыць пра палітыку. Другая не менш відавочная. Усё занадта сумна, каб гэта абмяркоўваць.

Ды і што абмяркоўваць, уласна? Новыя пасадкі, новыя пэрлы прапагандыстаў або самога «гэтага», новыя выкрыцці «прыкарытнікаў»? Ну дык ужо столькі ўсяго гэтага было... Нават боль, злосць і абурэнне маюць свае межы.

І ўжо зусім нецікава абмяркоўваць унутрыапазіцыйныя сваркі. Без шкадавання варта канстатаваць: тэма гэтая паступова маргіналізуецца, сыходзячы па-за межы поля ўвагі нават «профільных» СМІ.

Магчыма, усплёск жывой цікавасці да таго, што адбываецца (прынамсі, у часткі аўдыторыі) выклікалі б праекты ўладкавання «новага жыцця». Скажам, рэформы адукацыі або медыцыны. Яны змаглі б абудзіць цалкам канструктыўную — і, хочацца верыць, карысную ў будучыні — дыскусію.

Але вось якраз такіх падстаў для размовы чамусьці не з'яўляецца. Хоць ва ўмовах цяперашняга штылю самы час заняцца падобным праектаваннем. Бо любая здаровая актыўнасць — гэта яшчэ і спосаб перамагчы роспач і апатыю.

Ну і нарэшце... Куды сёння можна гэтую сваю прынцыповую пазіцыю падзець? Як трансфармаваць яе ў канкрэтны палітычны жэст, які мае хоць мінімальны ККД? У сітуацыі, якая склалася адказ відавочны: ніяк.

Не дзіўна, што людзі ў сваім жыцці замыкаюцца. У дачах, машынах, працы, хобі. У тых сферах, дзе можна дасягнуць чаканага выніку, калі прыкласці для гэтага дастаткова намаганняў. А значыць і прынесці гэтак неабходную нашай псіхіцы радасць здзяйснення.

Менавіта так рабілі і нашы продкі, якім выпала жыць у беспрасветныя ў палітычным плане часы — Брэжнева або Аляксандра ІІІ. Тады (як і цяпер) з грамадскага поля ўсе беглі ў прыемныя прыватнасці. Сыходзілі ў горы, напрыклад, спявалі ля вогнішча пад гітару... або ў навуку, або ў сям'ю. Ну, ці на шклянку садзіліся, што хаваць.

Але стэрыльныя часы рана ці позна заканчваліся, у раме акна магчымасцей з'яўляліся шчыліны. І тады, адкуль ні вазьміся, палітычнае лібіда ўзнікала ў людзей зноў. Раптам высвятлялася, што перыяды вымушанага ўстрымання толькі яго ўзмацнялі.

* * *

Што ж водзіцца ў гэтым ціхім віры пад назвай Рэспубліка Беларусь? Якія думкі рояцца за непранікальнымі тварамі ў метро? Баюся, на гэты конт пакуль можна толькі здагадвацца.

Зрэшты, сёе-тое можна сцвярджаць цалкам пэўна: якой бы ні была сёння грамадская думка беларусаў, ад яе на дадзены момант рашуча нічога не залежыць. Наважуся выказаць здагадку, што большасць грамадзян гэта выдатна разумеюць. І жывуць зыходзячы з сітуацыі, якая склалася.