«Лукашэнку ніколі ўсур'ёз не ўспрымала, на выбары не хадзіла, спадзявалася на лёс». Хто такая Аляксандра Ханевіч, гераіня фільма Дудзя

«Як жыць, калі пазбаўляюць радзімы» — так называўся фільм пра беларускія пратэсты, які ўзімку 2022 года зняў расійскі журналіст Юрый Дудзь. Аляксандра Ханевіч была адной з гераінь гэтага фільма. Яна была вымушаная ўцякаць з краіны ад пераследу. Пра сваё жыццё да і пасля 2020 года жанчына расказала «Салідарнасці».

— Шчыра кажучы, я толкам не ведала, хто такі Дудзь, пагадзілася на інтэрв'ю і сказала сыну, што ўвечары да нас прыйдуць расійскія журналісты. Заходзяць, здымаюць маскі, і сын проста як закрычыць: «Дудзь!» А я думаю, на каго дзьмуць, каму дрэнна, хацела нават за ручніком бегчы на кухню, — смяецца Аляксандра Ханевіч, успамінаючы сустрэчу з вядомым журналістам.

Аляксандра Мікалаеўна — адна з гераінь знакамітага фільма пра беларускія пратэсты. У 2020 годзе яна займала пасаду старшыні ветэранскай арганізацыі завода «Хімвалакно» ААТ «Гродна Азот».

Гэта тая самая жанчына, якая на сёмым дзясятку праходзіла марафонскія дыстанцыі па спартыўнай хадзе хутчэй за мужчын. Тая самая, якая ў 68 гадоў вымушана была бегчы ад рэпрэсій са сваёй краіны і агаломшыла польскіх памежнікаў.

У шчырым інтэрв'ю «Салідарнасці» яна расказала пра тое, як падзеі 2020 года ў яе родным Гродне перавярнулі яе жыццё, і пра тое, як жыве цяпер.

«"За бутэльку" падпісацца за Лукашэнку пагадзіўся адзін з трох заўсёднікаў на лавачцы ля пад'езда»

— Па адукацыі я тэхнік-механік, на заводзе адпрацавала больш за 30 гадоў, 12 з якіх — у шкодных умовах, хоць жанчынам для ранняга выхаду на пенсію дастаткова 7,5, а мужчынам — 10, — расказвае Аляксандра Мікалаеўна. — У 2009 годзе я прыйшла ў ветэранскую арганізацыю і мяне практычна адразу выбралі намесніцай старшыні. Старшынёй быў палкоўнік у адстаўцы, усіх былых вайскоўцаў на пенсіі прыстройваюць на такія пасады.

У 2018 годзе ён сышоў, наш аддзел ідэалогіі ўжо нагледзеў на гэтае месца свайго чалавека, але на справаздачна-выбарнай канферэнцыі раптам здарыўся разгул дэмакратыі — і людзі прагаласавалі за мяне.

Сама я не вельмі хацела за гэта брацца, уяўляла аб'ём працы: у арганізацыю ўваходзілі больш за 1750 чалавек, колькасць, практычна роўная штату самога прадпрыемства. Толькі ў савет, так званы актыў, уваходзілі 15 чалавек.

Акрамя таго, той год у мяне быў трагічным. Раптоўна ў 39 гадоў праз праблемы з сэрцам памёр мой малодшы сын, і я папрасіла: «Давайце лепш каго-небудзь навучу», — таму што мела досвед арганізацыйнай працы, калісьці была ў прафкаме, потым дэпутатам абласнога савета. Але людзі настаялі.  

«Хімвалакно», паводле слоў суразмоўцы, прадпрыемства не беднае, сродкаў на падшэфныя арганізацыі не шкадавала. У лепшыя часы, на пачатку 2000-х, былым работнікам на святы ладзілі пышныя ўрачыстасці, вазілі ў турпаездкі, дапамагалі матэрыяльна.

— Калісьці нам нават цалкам аплачвалі туры ў Санкт-Пецярбург, потым за паездкі мы сталі даплочваць. На святочны стол сталі накрываць толькі закускі, спіртное — за свой кошт.

На Дзень хіміка, Дзень пажылога чалавека, Новы год і іншыя святы раней заўсёды дарылі грошы — бывала, і па 100 рублёў. А потым сталі падпісваць паштовачкі, — расказвае яна, як на прадпрыемстве заканчваліся «лепшыя часы». — А сёлета ў студзені «Хімвалакно» адзначала 45-годдзе, і людзям падарылі, смешна сказаць, бульбу: супрацоўнікам — па 100 кг, ветэранам — па 50 кг. Але і іх дагэтуль не ўсім аддалі. У завода ёсць падшэфны калгас, мабыць, там бульба засталася.

Я вырашыла, што з арганізацыі сама не пайду, я ж адпрацавала там столькі гадоў, дагэтуль перадаю ўнёскі. Але бульбу мне не даслалі, — смяецца актывістка.

Лукашэнку, прызнаецца жанчына, яна ніколі ўсур'ёз не ўспрымала, на выбары не хадзіла, як і многія, спадзявалася на лёс. Трыгер, пасля якога Аляксандра Ханевіч змяніла сваё стаўленне да ўлады і заняла выразную пазіцыю, здарыўся ў траўні 2020.

— Тыдзень пасля затрымання Сяргея Ціханоўскага ў нас у Гродне я пераглядала гэтыя жудасныя відэа і не магла паверыць у тое, што адбываецца. Пастаянна ўсплывалі словы Лукашэнкі, сказаныя напярэдадні пра «збітага» міліцыянта.

Немагчыма было не ўбачыць відавочнага, тым больш што на плошчы, дзе ўсё здарылася, было шмат бусаў з мінскімі нумарамі. Многія людзі тады ўсё зразумелі і былі вельмі абураныя.  

Кампанія па выбарах для мяне пачалася крыху раней. 30 сакавіка патэлефанаваў старшыня ветэранскай арганізацыі нашага Кастрычніцкага райвыканкама і сказаў, што трэба сабраць 200 галасоў за вылучэнне Лукашэнкі ў кандыдаты.  

У адказ адправіла смс, што знаходжуся на пахаванні, маўляў, пакуль не да гэтага. Але мне тут жа паўтарылі ў загадным тоне: «Трэба тэрмінова!»

Аднак тады мы так і не збіралі гэтыя подпісы: мае актывісты адмовіліся хадзіць па дамах падчас пандэміі, у нас даўно ўсе сустрэчы былі адмененыя.

І вось пасля затрымання Ціханоўскага амаль увесь горад выйшаў, каб падпісацца за Святлану. Памятаю, сын пад праліўным дажджом адстаяў у чарзе чатыры з паловай гадзіны. На наступны дзень і я стаяла амаль столькі ж. Подпісы збіралі адразу ў некалькіх палатках. Паблізу знаходзіліся палаткі штабоў Віктара Бабарыкі і Валерыя Цапкалы, там чэргаў не было, аднак людзі ішлі пастаянна.  

У тыя дні сярод жадаючых пакінуць подпіс за альтэрнатыўных кандыдатаў стаялі вельмі шмат супрацоўнікаў і «Хімвалакно», і «Гродна Азота», у тым ліку і прадстаўнікоў адміністрацыі. Некаторыя з іх потым хадзілі разам з азатоўцамі і на мітынгі.

— За Лукашэнку тады такім чынам подпісы не збіралі, палаткі за яго з папярэдне сабранымі грамадзянамі з'явіліся ў горадзе значна пазней. Аднак людзі з розных прадпрыемстваў расказвалі, што іх прасілі прыходзіць на працу з пашпартамі і прымушалі падпісвацца, пагражаючы непадаўжэннем кантракту.  

Тут і мяне выклікаў намеснік дырэктара па ідэалогіі. Для гэтай сустрэчы ён прыйшоў на працу ў свой выхадны дзень, уручыў мне пасведчанне сябра ініцыятыўнай групы па вылучэнні Лукашэнкі і лісты для подпісаў.

Раздаўшы гэтыя лісты членам свайго савета, я ўсім шчыра сказала, што ні на чым настойваць не буду, хай кожны дзейнічае як лічыць патрэбным.

У чат нашай арганізацыі, дзе было больш за тысячу чалавек, напісала, дзе і калі ахвотныя могуць пакінуць подпіс за Лукашэнку. А ў адказ на мяне пасыпалася столькі гадасцей, што вам не перадаць! У выніку прыйшлі каля 20 шчыра жадаючых, з некалькіх соцень пенсіянераў, самага «вернага электарату».

У нашым Савеце аказалася трое самых адказных, якія прынеслі цалкам запоўненыя лісты на наступны дзень, у асноўным там былі члены сем'яў і суседзі.  

Я таксама прапаноўвала пакінуць подпіс розным людзям, аднойчы нават у заўсёднікаў на лавачцы ля пад'езда спытала, можа, хто падпішацца «за бутэльку». Пагадзіўся адзін з трох, — успамінае Аляксандра Мікалаеўна перыпетыі перадвыбарнай кампаніі. — Таксама мы павінны былі даць сваіх людзей у выбарчыя камісіі і ў якасці назіральнікаў. Звычайна адпраўлялі адных і тых жа «правераных» грамадзян, якія не былі супраць і не задавалі лішніх пытанняў.

За папярэднюю кампанію па выбарах дэпутатаў ім заплацілі вялікія грошы, тады нават назіральнікам далі па 200 рублёў. Таму гэтым разам доўга шукаць ахвотных не давялося, некаторым нават адмаўлялі.

Але якое ж было іх расчараванне пасля, калі назіральнікам не заплацілі наогул нічога, — смяецца суразмоўца «Салідарнасці».

«Ніяк не магла прыйсці ў сябе, а тут вывелі сабак і яны пачалі гучна брахаць»

Усе падрабязнасці галоўнага дня выбараў, працягвае суразмоўца, з-за драматычных падзей, якія адбыліся з ёю, і моцнага ўзрушэння, яна да гэтага часу ўспомніць не можа:

— На выбары я пайшла ўся ў белым, прыбраная, толькі сумачку ўзяла чырвоную. Чаргі на нашым участку не было, але людзі ішлі ўвесь час, большасць, як і я, з белымі бранзалетамі або стужачкамі.

Вярнуліся дадому ўвечары, інтэрнэту няма, я вырашыла паехаць пераначаваць на нашу другую кватэру, з якой бліжэй дабірацца раніцай на дачу. Сын пайшоў праводзіць мяне на прыпынак. Выйшлі з пад'езда, і тут ён злавіў інтэрнэт, пачытаў і кажа: «Глупства нейкае, пішуць, што ў нас у цэнтры пратэсты і забіраюць усіх запар».

Пакуль мы гэта абмеркавалі, сышоў апошні аўтобус, давялося дабірацца на тралейбус, які ішоў якраз з цэнтра. Ля моста праз Нёман убачылі да халеры АМАПа, яны да таго моманту адціснулі на іншы бок людзей, якія крычалі: «Лукашэнка, сыходзь!» На цэнтральнай плошчы стаялі шэрагі сілавікоў са шчытамі.

На нашых вачах ад моста ад'ехалі аўтазакі. Я падышла да амапаўцаў, пытаюся, як прайсці на вуліцу Савецкую, на прыпынак тралейбуса? Адказваюць, ніяк, тралейбус не ходзіць, ідзіце адсюль.

Мы з сынам пайшлі ў абыход ачаплення і праз некалькі хвілін пачулі за спінамі шум. Паварочваюся: двое амапаўцаў цягнуць хлопца, скруцілі яго так, што галава практычна дакранаецца да зямлі. Страшнае відовішча. Мая рэакцыя была імгненнай: я не паспела ні пра што падумаць, проста ў два скачка ўчапілася ў гэтага хлопца і стала вырываць яго з іх рук.

І далей у памяці ўсплываюць толькі фрагменты: вось нас нясуць ўжо разам з гэтым хлопцам, болю не памятаю, толькі пасля ўбачыла сінякі на руках. Паспела заўважыць сына і крыкнуць яму, каб сыходзіў дадому.

«Вамі ганарыцца не толькі "Хімвалакно"»

Пасля вызвалення Аляксандра Ханевіч хацела сысці з пасады старшыні, настроілася на сур'ёзную размову з начальствам, аднак яе папрасілі застацца.

— 12 жніўня я, яшчэ падыходзячы да будынка завода, пачула, што ўнутры шумна, ішоў сход, актавая зала была забітая людзьмі, але мяне адразу прапусцілі наперад. За сталом сядзела начальства: намеснік старшыні канцэрна «Белнафтахім», абласное кіраўніцтва, толькі нашага дырэктара не бачыла.

Выступалі завадчане, эмацыйна расказвалі пра бязмежжа, якое рабілася ў горадзе, усе пацвярджалі, што не галасавалі за Лукашэнку, і патрабавалі сумленных выбараў. Гэта было вельмі дзіўна.

Мне таксама далі слова, я расказала, што са мной адбылося, як шукала сына, як чула пад СІЗА на вуліцы Гая крыкі людзей і бачыла, што адтуль выходзілі збітыя.

Пасля выступу наш ідэолаг сказаў мне: «Аляксандра Мікалаеўна, вамі ганарыцца не толькі "Хімвалакно", нават "Азот"».

Але ганарыліся яны не доўга. 22 жніўня ў Гродна прыехаў Лукашэнка, для яго сагналі на плошчу людзей. Пасля гэтага мітынгу мы выйшлі на чарговы пратэст і нас пачалі разганяць.

Яшчэ нейкі час выходзілі невялікімі групкамі пенсіянераў. Ідзём, нас чалавек дваццаць — і столькі ж міліцыянтаў вакол, здымаюць нас, лаюцца, — успамінае суразмоўніца.

Увосень у Гродне пачаліся затрыманні актывістаў. Аляксандру Ханевіч сталі выклікаць на допыты, а потым добразычліўцы папярэдзілі, што на яе збіраюцца завесці крымінальную справу.

У снежні Аляксандра Мікалаеўна з сынам з'ехалі з краіны.

Вайна і Дудзь

— Калі пачалася вайна, я плакала. У нас на заводзе працавалі шмат спецыялістаў з Чарнігава, Харкава. З некаторымі я маю кантакты. Пасля таго, як выклалі ў сацсеткі ролік, дзе я сказала, што, калі ў мяне дрэнны характар, гэта не значыць, што да мяне ў дом трэба прыйсці і расправіцца са мной, украінцы сталі пісаць: «У гэтай бабулі, мабыць, тэлевізар зламаўся».

Але больш за ўсё Аляксандру Ханевіч сталі пазнаваць пасля фільма Дудзя.

— Ён убачыў мяне ў іншай праграме і захацеў сустрэцца. Мы прагаварылі некалькі гадзін, але я ніяк не магла ўспомніць, хто ён і дзе яго бачыла. І вось яны ўжо сыходзяць, развітваемся, і тут я ўспомніла, што глядзела разам з сынам адно яго інтэрв'ю. Кажу: «Юра, дык гэта ж ты — Дудзь!» Ён доўга смяяўся.

Пасля фільма мяне пазнавалі на вуліцы, падыходзілі, дзякавалі, расказвалі, як паказвалі мяне сваім бацькам.

Цалкам інтэрв'ю з Аляксандрай Ханевіч можна прачытаць тут.