«Пакт Молатава-Рыбентропа — гэта падзел суверэннай дзяржавы, акупацыя, агрэсія»
17 верасня, якое Лукашэнка назваў «Днём народнага адзінства», — насамрэч сумная дата і не можа быць дзяржаўным святам, лічыць гісторык Святлана Куль-Сяльверстава.
Прапагандысты прыдумалі «Дзень народнага адзінства», каб пазлаваць суседзяў. Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
Ужо трэці раз у Беларусі будуць адзначаць 17 верасня так званы «Дзень народнага адзінства». У гэты дзень у 1939 годзе ў адпаведнасці з сакрэтнымі дамоўленасцямі паміж Гітлерам і Сталіным савецкія войскі ўварваліся ў Польшчу, а Заходняя Беларусь стала часткай БССР. Ці можа быць святам дзень з вельмі супярэчлівымі наратывамі, як жылося беларусам у тыя гады па абодва бакі мяжы і ці прагнулі яны ўз’яднання? Пра гэта «Радыё Ўнэт» пагаварыла з доктарам гістарычных навук Святланай Куль-Сяльверставай.
— 17 верасня стала дзяржаўным святам больш чым праз чвэрць стагоддзя пасля ўстанаўлення той улады ў Беларусі, якую маем цяпер. Чаму толькі ў 2021 годзе гэта адбылося?
— Гэта чарговы здзек з суседняй Польшчы, бо для палякаў гэта дзень жалобы. Гэта робіцца, каб пазлаваць суседзяў. Да таго ж, рэвалюцыя наша 2020 года паказала, што Заходняя Беларусь не была спацыфікаванай. Усё ж пратэсты гродзенскія і брэсцкія былі адны з найбольш моцных, апрача Мінска. Плюс Гродзеншчына дала яшчэ і пратэсты ў невялічкіх гарадах. Як бы ідзе гаворка пра адзінства народа з пункту гледжання ўлад. Пазначыць гэтую дату — гэта таксама ўдар па людзях, якія жывуць у Заходняй Беларусі, старэйшае пакаленне і сярэдняя пакаленне ў сем’ях палякаў. Для іх гэта дата са знакам мінус, а не са знакам плюс.
Глядзіце таксама
— А як увогуле жылі беларусы ў 20-я — 30-я гады мінулага стагоддзя?
— Не ўсё адназначна, бо былі часы і для развіцця беларускай культуры, мовы. Потым пачалася санацыя, напрыканцы 20-х гадоў моцная паланізацыя, асадніцтва на нашых тэрыторыях, уплыў каталіцкага касцёла моцны. Зразумела, што ціск паланізацыі і дэнацыяналізацыі беларусаў быў. Але ўсё пазнаецца ў параўнанні. Давайце параўнаем Заходнюю і Усходнюю Беларусь. Калі тут абыходзіліся турмамі альбо штрафамі, то там была яма ў Курапатах. Так што ёсць з чым параўнаць. Ну і раю на зямлі, як часам кажуць, тут не было. Капіталістычная краіна з эксплуатацыяй, з усімі мінусамі такога грамадства, але і жудасцей нейкіх не было, жахаў, як гэта было ва Усходняй Беларусі.
— Беларуская праўладная прэса сцвярджае, што эканамічна гэтыя тэрыторыі, тэрыторыі Заходняй Беларусі, былі такія занядбаныя, як калонія, Польшча адсюль усё цягнула, а народ жыў бедна...
— Калоніяй яны не былі, эксплуатацыі як калоніі не было. Статус гэтых тэрыторый быў такі самы, як усёй Польшчы. У трактоўцы ўладаў гэта былі «даўнія тэрыторыі Рэчы Паспалітай», якія проста трэба развіваць. Развівалася прамысловасць, развіваўся транспарт, сельская гаспадарка. Чыгунка вельмі актыўна ў той час развівалася. Белавежскую пушчу акурат у той час пачалі аднаўляць пасля нямецкай акупацыі Першай сусветнай вайны, калі там палова пушчы была вырубленая, там быў заснаваны Нацыянальны парк. Аднавілі, добра аднавілі, зубра пачалі аднаўляць. Гэта менавіта ў той час адбывалася. Таму казаць, што гэта калонія… Няхай на сябе паглядзяць, што рабілася ў Савецкім Саюзе. Узяць крайнюю Поўнач, Сярэднюю Азію. Там сапраўды была калонія, бо выціскалі ўсё што можна. Выціскалі ўсё з вёскі, вёска трапіла пад страшнейшы прыгнёт. Яе не развівалі, а выцягвалі ўсё, каб прыспешыць індустрыялізацыю і ўзброіцца. У Другой Рэчы Паспалітай гэтага не было.
Глядзіце таксама
— 20-я — 30-я гады ў СССР — гэта барацьба з рэлігіяй. А тут у той час утварылася аўтакефальная праваслаўная царква. Ці можна гаварыць пра прыгнёт праваслаўных?
— Насельніцтва ва Усходняй Беларусі фактычна перайшло напалову ў паганства, бо не было цэркваў, не было святароў, людзі не хрысціліся, не бралі шлюб у царкве, дзяцей не хрысцілі ў царкве. Такога ў Заходняй Беларусі не было, дзе захаваўся касцёл, праваслаўная царква, вера захавалася. Зразумела, паколькі каталіцтва было прызнана пануючай і дзяржаўнай рэлігіяй, то ціск на праваслаўную царкву, на праваслаўных быў. Але сама рэлігія і праваслаўныя заставаліся. Параўноўваючы з Усходняй Беларуссю, дзе суцэльная пустэча і кроў святароў у тым ліку, калі дзясяткамі іх вынішчалі, і тое, што было тут, —мгэта іншая справа.
— Калі 17 верасня 1939 года войскі Чырвонай арміі перакрочылі польскую мяжу, як большасць беларускага насельніцтва ўспрыняло гэтую падзею?
— Па-рознаму. Вядома пра Гродзенскую бітву, калі самі гараджане абаранялі горад, бо часткі польскага войска адышлі ў Літву, інтэрнаваліся там. У межах горада баі былі. Гэта адзін эпізод. А другі — Дубічы-Цэркеўнэ, рэгіён, дзе праваслаўныя былі. Там аркі ставілі з кветак, каб сустрэць Чырвоную армію, гэта значыць іх сустракалі як вызваліцеляў, як братоў праваслаўных з Усходу, якія дадуць ім вызваленне ад палякаў. Гэта было. Гродзенскі, Сапоцкінскі рэгіён, Парэчча, Адэльск – там на іх глядзелі як на варвараў, бо прыйшлі брудныя, абтрапаныя, страшныя, ніколі масла сметанковага ў жыцці не бачылі.
То-бок усё па-рознаму, у залежнасці ад таго, праваслаўны рэгіён ці каталіцкі, які працэнт польскага насельніцтва сярод гэтых жыхароў. Але вельмі хутка наступіла ацверазенне людзей, якія чакалі, што прыйдуць «нашы» і ўсё будзе вельмі добра, бо амаль адразу пачаліся акцыі пакарання, па-першае, адміністрацыі, старастаў, ляснікоў, паліцэйскіх. Высылалі не па адным чалавеку, а сем’ямі. 1200 сем’яў было вывезена толькі з аднаго Сапоцкінскага рэгіёна, прычым зімой 1940 года, калі маразы был страшэнныя. Таму там пачаліся пратэсты. Былі нават пару выпадкаў забойства актывістаў, якіх улада паставіла. Пачаліся моцныя рэпрэсіі…
Глядзіце таксама
— Цяпер наратыў беларускай праўладнай прапагадны: Рыжская дамова была несправядлівай, быў падзелены народ і гэтак далей. Наколькі напрыканцы 30-х гадоў у тагачаснай БССР тэма неабходнасці ўз’яднання з Заходняй Беларуссю была актуальнай?
— Была вельмі актуальнай. Пра гэта пастаянна пісалі, фільмы здымалі пра гнёт «польскіх паноў». Нават тэрмін «польскія паны» менавіта тады ўзнік і замацаваўся. Гэта быў такі слоган, які пазначаў усю Польшчу. Звычайны народ, які жыў пры мяжы, займаўся кантрабандай. Хадзілі сцежкамі праверанымі адны да другіх, часцей з Усходу на Захад, на рынках штосьці купіць і правезці. Зразумела, што і сваякі засталіся, і нейкія сяброўскія сувязі засталіся. Але сказаць, што з боку насельніцтва Усходняй Беларусі было моцнае жаданне вярнуць гэтую тэрыторыю і далучыць да сябе, нельга. У любым выпадку, мы не маем шырокай базы доказаў, каб людзі пра гэта шчыра выказваліся.
— Якое ваша стаўленне да даты 17 верасня 1939 года?
— Неадназначная гэта дата, падвойнае яе значэнне. Так, нарэшце беларусы аб’ядналіся ў адной краіне, узмацнілі свой этнас, змаглі кансалідавацца і далей развівацца разам. Гэта вялізарны плюс. Хоць я часам думаю, можа, было б лепей забраць гэтую частку ў Рэч Паспалітую падчас Рыжскай дамовы. Тады нас не змаглі б асіміляваць палякі, бо нас занадта многа было, і маглі б у больш-менш дэмакратычнай краіне развівацца як належыць, а не так, як мы мелі, што была вынішчана ўся інтэлігенцыя, наша беларуская культура.
Глядзіце таксама
Так, мы аб’ядналіся, разам маглі жыць і развіваць сябе. Ну а з іншага боку, механізм гэтага вяртання і як гэта было зроблена — гэта траўма і для нас, і траўма для нашых суседзяў, палякаў, гэта адназначна. Пакт Молатава-Рыбентропа, хто б што ні гаварыў, як бы яго ні адмывалі, але гэта падзел суверэннай дзяржавы, гэта акупацыя, гэта агрэсія. Мы аб’ядналіся паводле агрэсіўнага пакта, які нельга ўпісаць у міжнароднае права.
— Вы не лічыце, што 17 верасня мусіць быць святам?
— Абсалютна не можа быць святам. Дзяржаўным святам павінна быць дата, якая для ўсіх з’яўляецца сапраўды прымальнай, не абразлівай. 17 верасня — дата контраверсійная. Я не лічу, што яе трэба рабіць дзяржаўным святам.