Паэт. Светлай памяці Самсона Пярловіча

Ён стаяў на самым сіверы. На гэтым рагу сыходзіліся ці не ўсе самыя злыя і халодныя вятры невялікага гарадскога базарчыка. Старая пляскатая драпавая кепка, з-пад якой выбіваліся ссівелыя пасмы, даўно ўжо не грэла, як і не ўкрывала ад халадоў зацяганае чорнае паліто.

Калючая пранізлівая дуйка часам адчайдушна кідалася ў твар, тады ён адварочваўся, стараючыся хоць крыху захінуцца ад пякучага холаду. Зрэшты, яму не прывыкаць — не такія маразы перажыў у чужых непрыветных краях. Колькі давялося памерзнуць на голых дошках у бараку, колькі калеў на лесапавале, на этапе — хто  калі лічыў тыя дні…

Воля здавалася недасяжнаю, але надзея сагравала, не давала згінуць у страшнай гулагаўскай куламесе. Перажыў, выжыў, выстаяў, вярнуўся на родную зямлю. А безліч касцей назаўжды засталося ляжаць у той, усеянай пакутамі, крывёй і слязьмі, далёкай старане.

Ён дастаў хусцінку, адвярнуўшыся, высмаркаў вялікі, учырванелы ад доўгага стаяння на холадзе нос, і зноў схаваў яе ў кішэню. На невялікім дашчатым прылаўку ляжаў няхітры тавар — рознае, былое ва ўжытку начынне, нейкія прылады і, самае галоўнае, яго кнігі «Заяц на бярозе». З просценькім подпісам «Паэт прадае свае творы» яны сіратліва стаіліся сярод нагрувашчанага жалеззя. Кніга немудрагелістая, зробленая ў мясцовай друкарні, але якой жа дарагой была яна для яго!

Людзей у гэты час няшмат, дый тыя стараліся хутчэй прабегчыся, купіць што патрэбнае, каб зноў схавацца ва ўтульных кватэрах. Яму ж не было як, яму трэба стаяць, стараючыся хоць кольвечы-што ўгандляваць —  вяртаць пазыкі неабходна. А што на тавар увагі звярталі мала — дык тое звыклы малюнак. Нічога не зробіш, не гандляр ён, жыццё прымусіла стаяць.

Пракацілася чарговая халодная хваля, і ён шчыльней падаткнуў шарсцяны пярэсты  шалік на худой зморшчанай шыі. Зірнуўшы ўбок, на аўтастанцыю, чамусьці адразу прыгадаў мінулае. Памяць бліскавічна азарылася ўспамінамі. Яны палезлі з глыбіні цэлымі пластамі, нібы прасіліся на паперу, каб ён занатаваў іх для нашчадкаў, каб тыя не забыліся пра жахлівае мінулае. Толькі пісаць пра перажытае ён ужо не будзе, усё, што мог зрабіць — зрабіў. Вершы, напісаныя ім, засталіся, не згінулі, іх чытаюць, і верыцца, што будуць чытаць — а там уся праўда.

І ноччу, і днём падхалімы скуляць,

Пра росквіт жыцця, пра свабоду,

Ад гэтай «свабоды» аж стогне зямля,

А ў росквіце тым — смерць народу.

Люцыпар — кат Сталін — старых і малых,

Запрогшы ў калгасныя ёрмы,

Нявіннай крывёй суцяшае іклы,

Каму колькі жыць, ставіць норму.

Радкі гэтыя напісаліся ў памятным 1947 годзе. Ужо падгаіліся раны і пабоі, атрыманыя пасля некалькіх спробаў няўдалых уцёкаў з нямецкага палону — яго, як і многіх іншых юнакоў, забралі на прымусовыя работы ў Германію. Уцяклі па дарозе, іх злавілі, зноў уцёкі, палон, здзекі, цяжкая праца ў далёкай Аўстрыі. 

І вось калі вярнуўся дамоў, крыху акрыяў, сяк-так набраўся моцы, зразумеў, што новая ўлада не дасць свабодна дыхаць беларускаму народу на роднай зямлі, што Беларусь не будзе вольнай, як марылася. Па-злачыннаму, начамі, людзей хапалі і вывозілі, сялян заганялі ў калгасы, народ, які перажыў страшэнную вайну, зноў апынуўся пад прыгнётам. 

Сэрца сціскалася ад крыўды і несправядлівасці. І тады ж даведаўся, што ён не адзін, што ёсць аднадумцы, якія бачаць Беларусь толькі незалежнай. Патрыёты гэтыя стварылі Саюз вызвалення Беларусі. Напоўнілася сэрца кволай надзеяй — можна паспрабаваць штосьці змяніць, перайначыць на роднай зямлі. Хай не адразу, хай паціху, але перамяніць, даць людзям надзею на іншае жыццё. Бо тое, што робяць з людзьмі, з зямлёю, з радзімаю бальшавіцкія ўлады, супярэчыла ўсялякаму здароваму сэнсу. І ён з радасцю далучыўся да падпольнай працы. Але радасць нядоўгаю была…

Трэба ж было яму звязацца са здраднікам, даверыца. Нагадваў жа Генадзь Казак: будзь асцярожным. Не выйшла. Помніцца тая ноч, як грукалі ў дзверы прыкладамі, а затым яе ўвогуле выламалі, як груба, па-звярынаму, рабілі ператрус, як пасля  піхалі ў чорны варанок, як чорнымі жудаснымі плямамі нема зеўралі вокны ў горадзе. Нават сабакі не брахалі, стаіўшыся, як і ўсе жыхары, у жывёльным  страху і здранцвенні перад чорным энкавэдысцкім груганнём, а тыя п’яніліся ад уседазволенасці, усёўладнасці і беспакаранасці.

Страху і шкадобы да сябе не было, паспела загартаваць яго жыццё. Ён усведамляў, што за гэтым арыштам можа стаяць вышэйшая мера. Калі наканавана — няхай, за родную зямлю ён гатовы скласці галаву. Ён і сапраўды верыў, што некалі праўда закрасуе.

Жар мне сэрца паліў,

Вочы слеплі ад мукі,

Пот змахнуць не маглі

Закаваныя рукі.

Ці не яго аднаго пацягнулі да ка́та беларускай зямлі — лысага, з бародаўкай, вельмі агіднага з выгляду Цанавы. Найперш, за верш: як мог асмеліцца нейкі чарвяк-беларус назваць самога Сталіна ка́там. Няўжо існуюць такія? Як падляцеў усутыч да яго разлютаваны брыда-Цанава, як тупаў нагамі і са злосцю крычаў: «Як ты мог напісаць такое пра «бацьку народаў?» А ён тады, малады, гарачы і перакананы ў сваёй праўдзе, смела кінуў у адказ пачвары: «Для вас ён, можа, і бацька народаў, а для беларускага народа — кат». Ох, як затупацеў той, як раз’юшана закрычаў па-беларуску: «Не мані!!!»  

Развіталіся з хлопцамі ў лёхах. Ды не, не сталі іх забіваць, па выраку пагналі на поўнач, на лесапавалы. А ён і там не кінуў паэзію, нават у тых нечалавечых умовах задумваліся радкі, якія ён, не маючы магчымасці занатоўваць, проста завучваў. Кастусь Рамановіч побач з ім на нарах быў, завучвалі разам. А як было тое кінуць? Аніяк, людзі павінны ведаць, павінны памятаць пра тое, што тварылася крываваю ўладаю і яе прыслужнікамі.

Я не пісаў бы вам

Пра страшны здзек шалёны,

Калі б цярпеў здзек толькі сам,

А не людзей мільёны.

Як жа цягнула тады дахаты, на мілыя ўзгорачкі наваградскія, зірнуць хоць адным вокам на родныя Католышы. Пэўне, толькі надзея і ратавала, надзея на тое, што ціск чорнага наслання аслабне, што будуць і лепшыя часы. І вярнуўся, пакінуўшы там некаторых верных паплечнікаў-аднадумцаў дый проста незлічоную колькасць бязвінных ахвяр крывавай зграі. Недзе там застаўся і Генадзь Казак. Эх, братка, як жа марыў ты пра незалежную Беларусь, мабыць, болей за ўсіх. Але верылася, што не зніклі яны, што хоць пасля смерці адляцелі на родную зямлю, да родных палёў, да продкаў…

На радзіме многія адвярнуліся ад яго: хто з-за боязі перад уладамі ці начальствам, хто проста са страху вечнага — каб чаго не здарылася, некаторыя і шчыра ненавідзелі, лічылі здраднікам, за спіною называлі фашысцкім халуём. Ён ніколі не пярэчыў такім, верыў, зноў жа, верыў, што час усё паставіць на сваё месца. Цяжка было, але  свет не без добрых людзей, і яго рукам справа знайшлася. Ён не шукаў іншых шляхоў — як прыйшоў на завод, так і застаўся. Цягам часу і сям’я зладзілася, дачка з’явілася. Нязменным заставалася толькі адно — яго любоў да скону, паэзія, толькі яна ніколі не пакідала — як не пакінула нават у няволі, — толькі ў ёй душа знайшла сабе патаемны куточак, у якім можна было ўволю насалодзіцца свабодаю, аддаць сваім думкам увесь прастор. Ён разумеў, што яго не надрукуюць, але адмовіцца ад таго, чым жыў, не мог. А вось рабочы люд упадабаў яго вершы і гумарэскі, нярэдка нават са сцэны ён чытаў свае творы пад гучны рогат і шчырыя воплескі. Сшыткі папаўняліся новымі радкамі...

Нават не думаў, што запаветная юначая мара збудзецца яшчэ пры ягоным жыцці — Беларусь стала незалежнаю. Збылося тое, за што ён і ягоныя сябры распачыналі барацьбу. Многія не дажылі да светлага дня, але галоўнае — яны ўсе не злачынцы цяпер, як было пры савецкай уладзе, а сапраўдныя сыны сваёй зямлі. Значыць, яго сябры загінулі недарэмна. Хай сабе гэта высокія словы, але ён мае права так сказаць перад усімі: іхнія лёсы пакладзены ў падмурак незалежнасці. І дыхаць стала вальней, і сонца засвяціла па-іншаму, і твары людскія, здавалася, пасвятлелі. Яго творчасцю зацікавіліся, яго прызналі, друкаваць пачалі — і гэта ўжо поўніла сэрца радасцю. А потым дапамаглі добрыя людзі і кніжку зладзіць, вершы паклалі на музыку, загучалі песні, — роднае слова набыло для яго новае гучанне. Памятаецца, як упершыню слухаў сваю «Шыпшыну» ў выкананні мясцовага хору, падпяваў у шчаслівым тумане следам за спевакамі:

Ой, шыпшына, шыпшына,

Чар любімай зямлі,

Да красы да нявіннай

Ты мяне прытулі.

Пачуцці перапаўнялі, хацелася, каб гэта доўжылася далей. Толькі жыццё — не песня. Да сямейна-бытавых нягод, якія ён хаваў ад усіх, звалілася бяда — хвароба дачкі. Аперацыя за мяжою каштавала немалых грошай, ён зрабіў амаль немагчымае. Таму цяпер даводзіцца адрабляць.

…Праляцела купка падлеткаў. Нешта гаварылі паміж сабою, глянуўшы на яго, засмяяліся і пабеглі далей. Не надта пакуль яны прыслухоўваюцца да гукаў матчынай мовы, не закрасавала пакуль ва ўсю моц насенне, пасеянае мінулымі пакаленнямі змагароў за беларушчыну. Неяк нядаўна выступаў ён на першавераснёўскай урачыстай лінейцы ў мясцовым ПТВ. Дзеці гудзелі, гаманілі, хто слухаў на паўвуха, а хто і ўвогуле не слухаў, што прыкрасцю лягло на сэрца. Што ж, у іх сваё жыццё, свая дарога. А якім будзе той шлях, якая будучыня чакае іх? Хочацца спадзявацца, што будзе светлай, што чорная мінуўшчына згінула назаўжды. Галоўнае — каб яны, дзеці, адчулі сябе сапраўднымі беларусамі, не грэбавалі б сваёй моваю, ганарыліся б сваёю краінаю, каб зярняты, кінутыя ім і яго сябрамі, трапілі ва ўрадлівую глебу. Вось гэтага яму цяпер хочацца больш за ўсё. А ці складзецца так, як марыцца?

Праз цяжкія свінцовыя лістападаўскія хмары прабліснула сонца. Ён зірнуў на гадзіннік: час збірацца. Сёння зноў амаль нічога не ўгандляваў, але нічога не паробіш. Начынне прылаўка паціху склалася ў пабіты часам і жыццём чорны скураны партфель. Кнігі на нейкі момант ён затрымаў у руках, пасля акуратна склаў і іх.

Шчоўкнуў замок. Азірнуўшыся, ён выйшаў і пашыбаваў на выхад. Яшчэ хвіліна — і яго прыгорбленая самотная постаць знікла за агароджаю, растварыўшыся ў гарадскім тлуме.