Прынцыповае пытанне: які статус павінна мець руская мова?
Апошнім часам у Беларусі зноў абвастрыліся моўныя спрэчкі. Выкліканы яны былі неасцярожнай заявай дарадцы Святланы Ціханоўскай у пытаннях адукацыі і навукі, прафесаркі ЕГУ Таццяны Шчытцовай пра «распаўсюд беларускай мовы праз гвалт».
Шчытцовай ужо адказаў Сяргей Навумчык. Але «Народная Воля» вырашыла паглядзець, як гэтае пытанне вырашаецца ў нашых блізкіх і далёкіх суседзяў, з якімі мы раней жылі ў адной дзяржаве — СССР. Там таксама шмат рускіх, і значная частка насельніцтва шмат гадоў размаўляла па-руску.
Як сведчаць даныя, размешчаныя на інтэрнэт-партале СНД, амаль ва ўсіх рэспубліках былога СССР аб’ёмы навучання на рускай мове скарачаюцца, большасць дзяржаў гарантуюць атрыманне адукацыі толькі на дзяржаўнай мове краіны.
Згодна з нашым законадаўствам, грамадзяне маюць права самастойна выбіраць мову зносін, а дзяржорганы і ўсе арганізацыі абавязаны разглядаць звароты, якія падаюцца як на рускай, так і на беларускай мовах, і адказваць на мове звароту. Што тычыцца работнікаў органаў улады, то яны павінны валодаць абедзвюма мовамі «ў аб’ёме, неабходным для выканання імі сваіх службовых абавязкаў».
У Казахстане руская мова мае статус афіцыйнай, па неабходнасці выкарыстоўваецца ў працы органаў улады і мясцовага самакіравання нароўні з казахскай. Пры гэтым у краіне зацверджана дзяржпраграма «трыадзінства моў». Яна «накіравана на стварэнне ўмоў для раўнацэннага выкарыстання і вывучэння казахскай, рускай і англійскай моў».
У Канстытуцыі Кыргызстана гаворыцца, што дзяржаўнай мовай у краіне абвяшчаецца кыргызская, аднак у якасці афіцыйнай дазваляецца выкарыстоўваць і рускую. Менавіта кыргызская мова з’яўляецца асноўнай для выкарыстання ў органах улады і сістэме адукацыі, аднак выкарыстанне рускай не забараняецца — ёю можна карыстацца «ў неабходных выпадках», патрабаванні да якіх не рэгламентаваныя.
Таджыкістан з’яўляецца адзіным на прасторы былога СССР, дзе за рускай мовай юрыдычна замацаваны статус мовы міжнародных зносін.
Згодна з прынятай у 1994 годзе Канстытуцыяй, дзяржаўнай мовай аб’яўлена таджыкская, на ёй жа вядзецца навучанне. Пры гэтым закон аб адукацыі дазваляе навучацца на іншых мовах, у тым ліку рускай. Арганізаваць гэта можна «пры значнай колькасці жадаючых навучацца на роднай мове і з умовай стварэння спецыяльных класаў або груп». Рускую мову можна свабодна выкарыстоўваць для зносін.
Статус замежнай рускай мове прысвоены ў дзвюх постсавецкіх краінах — Латвіі і Эстоніі.
У Літве заканадаўства толькі за літоўскай мовай замацоўвае статус дзяржаўнай, не вызначаючы статус рускай мовы. Пры гэтым у краіне дзейнічаюць нормы аб абароне правоў нацменшасцяў. У прыватнасці, закон аб адукацыі дазваляе весці навучанне на нацыянальных мовах у раёнах са шчыльным пражываннем прадстаўнікоў меншасцяў. Але ў школах там усё роўна прадпісваецца абавязковае вывучэнне літоўскай мовы.
Найбольш драматычна развівалася сітуацыя вакол рускай мовы ў Малдове і Украіне.
Закон «Аб функцыянаванні моў» быў прыняты ў Малдове яшчэ ў 1989 годзе, у ім за малдаўскай мовай у лацінскім напісанні замацоўваўся статус дзяржаўнай. Пазней у закон былі ўнесены папраўкі, якія пазначылі рускую як мову міжнацыянальных зносін. Спробы пазбавіць рускую мову гэтага статусу рабіліся ў парламенце краіны з 2013 года. На дадзены момант руская мова ў Малдове статусу не мае. Усё афіцыйнае справаводства і праца органаў улады ажыццяўляюцца на малдаўскай. Дзяржава гарантуе атрыманне адукацыі на дзяржаўнай мове і, па абставінах, на мовах меншасцяў.
Ва Украіне руская лічылася рэгіянальнай мовай там, дзе пражывалі больш за 10 працэнтаў яе носьбітаў. Цяпер у яе няма такога статусу, аднак Канстытуцыя краіны, называючы ўкраінскую мову як адзіную дзяржаўную, абяцае гарантаваць «свабоднае развіццё, выкарыстанне і абарону рускай мовы».
У Азербайджане руская таксама не мае афіцыйнага статусу. Закон аб дзяржаўнай мове ад 2002 года загадвае вывучаць азербайджанскую і выкарыстоўваць яе ў палітычнай, грамадскай, эканамічнай і навуковай сферах. Канстытуцыя краіны дазваляе атрымліваць адукацыю на мовах меншасцяў «з улікам пажаданняў грамадзян і навучальных устаноў» і «ў складзе груп і класаў».
У Арменіі тытульная мова таксама абвешчаная дзяржаўнай, аднак асноўны закон таксама гарантуе свабоду выкарыстання моў нацменшасцяў. Прыняты раней, у 1993 годзе, закон аб мове загадвае весці навучанне на армянскай, аднак дапускае для нацменшасцяў магчымасць вучыцца на нацыянальных мовах, але з абавязковым навучаннем армянскай.
Руская мова таксама не мае ніякага статусу ў Туркменістане, Узбекістане і Грузіі.
Як бачыце, толькі ў Беларусі руская мова фактычна займае дамінуючае становішча. І колькі гэта яшчэ будзе доўжыцца?
