Чатыры сцэнары для краін «Усходняга партнёрства»

Даклад «Scenarios for Eastern Partnership 2030» (Сцэнарыі для «Усходняга партнёрства» 2030), які апісвае магчымыя сцэнары развіцця рэгіёну, быў прадстаўлены 16 сакавіка ў Варшаве.

Аўтары дакумента — старэйшы навуковы супрацоўнік па Цэнтральнай і Усходняй Еўропе Амерыканскага Фонду Маршала Ёрг Форбрыг і галоўны рэдактар ​​"Visegrad Insight", кіраўнік фонду «Res Publika» Войцэх Пшыбыльскі апісалі найбольш верагодныя варыянты развіцця сітуацыі ў рэгіёне. У аснову дакумента ляглі кансультацыі, дыскусіі і круглыя ​​сталы з аналітыкамі, журналістамі, палітыкамі, грамадзянскімі актывістамі, бізнесменамі і прадстаўнікамі лічбавай індустрыі з Беларусі, Украіны, Малдовы, Грузіі, Азербайджана і Арменіі, а таксама экспертамі з Славацкай асацыяцыі знешняй палітыкі, Чэшскай асацыяцыі міжнародных адносін, Вугорскага цэнтра Еўраатлантычнай інтэграцыі і дэмакратыі, рады «Украінская прызма», Беларускага дома (у Варшаве) і iSANS.
Аляксандр Атрошчанкаў схадзіў на прэзентацыю, вывучыў даклад і падзяліўся самым характэрным з чытачамі Reform.by.
«У 2009 годзе Еўрапейскі Саюз і шэсць яго ўсходніх партнёраў запусцілі праграму "Усходняга партнёрства" з мэтай "пабудовы агульнай прасторы дэмакратыі, дабрабыту, стабільнасці і ўзмацнення супрацоўніцтва". Але праз дзесяцігоддзе працэсы, якія адбываюцца ў краінах-удзельніцах праграмы, вельмі розныя. З аднаго боку, Грузія, Малдова і Украіна сталі на курс цяжкай дэмакратычнай і эканамічнай трансфармацыі і выбудавалі як ніколі блізкія і разгалінаваныя пагадненні аб візавым рэжыме і свабодным гандлі з Еўрапейскім Саюзам. Нядаўна на гэты шлях стала чацвёртая краіна — Арменія. У той жа час Азербайджан і Беларусь захоўваюць прыхільнасць аўтарытарнаму status quo, які перашкаджае рэалізацыі ўсяго патэнцыялу супрацоўніцтва з ЕС. Сітуацыя ўскладняецца паслядоўным інтэнсіўным і агрэсіўным нарошчваннем уплыву Расіі, якая адначасова з’яўляецца і суседам рэгіёну краін „Усходняга партнёрства“, і краін ЕС», — гаворыцца ва ўступе.
Стваральнікі дакладу сабралі прагнозы экспертаў аб тым, якія працэсы будуць адбывацца ў рэгіёне краін «Усходняга партнёрства» і вакол іх у 2020-2030 гадах, і аб’ядналі іх у 4 верагодныя сцэнары.

Сцэнар першы: прагматычная інтэграцыя

У бліжэйшыя дзесяць гадоў пры адсутнасці асаблівых палітычных затрымак або турбулентнасці ў сферы бяспекі большасць краін «Усходняга партнёрства» будуць мець дастаткова нядрэнныя шанцы на палітычную асацыяцыю і эканамічную інтэграцыю з ЕС. Мяккая сіла найбуйнейшага ў свеце гандлёвага саюза і імкненне атрымаць выгаду ад большай эканамічнай інтэграцыі і тэхнічнага збліжэння стандартаў разаўецца ў прагматычнае, не кідкае ў вочы, але эфектыўнае збліжэнне. Не будзе гучных лозунгаў, сімвалаў або чаканняў сяброўства ў ЕС, але прамыя замежныя інвестыцыі, гандаль і эканамічная ўзаемазалежнасць будуць узрастаць і прыводзіць да развіцця інфраструктуры і ўзаемапранікнення.
У сваю чаргу гэта прывядзе да эфектыўнай кансалідацыі ўнутры самога «Усходняга партнёрства», па меншай меры ў выпадку Украіны, Грузіі і Малдовы, на падставе пагадненняў аб асацыяцыі (АА) і свабоднага гандлю з ЕЗ (DCFTA).
Тры іншых краіны рэгіёну «Усходняга партнёрства» — Азербайджан, Арменія і Беларусь — будуць рухацца ў тым жа кірунку, але ў больш непрыкметных формах інтэграцыі, кіраваныя прагматызмам, але стрымваныя сваімі сувязямі з Расіяй.
Гэтая дывергенцыя паставіць Еўрапейскі Саюз перад неабходнасцю перафарматаваць «Усходняе партнёрства», улічваючы розніцу падыходаў да адносін з гэтымі двума групамі краін. Пры гэтым перад Еўракамісіяй будзе стаяць задача пабудаваць такую ​​форму супрацоўніцтва, якая дазволіць захаваць пазітыўную траекторыю на збліжэнне, але пазбегнуць акцэнту на «геапалітычны» наратыў. У адваротным выпадку гэта магло б выклікаць вострую рэакцыю з боку Масквы, якая ўбачыць, што такая інтэграцыя занадта далёка і занадта хутка адводзіць краіны рэгіёну з яе арбіты. Тым не менш палітычны каркас застанецца на парадку дня, які падтрымліваецца яго лабістамі ў ЕС — Швецыяй, краінамі Вышаградскай чацвёркі, Аўстрыяй і Германіяй, кожная з якіх гуляе прыкметную ролю ў поспехах, дасягнутых у рамках палітыкі добрасуседства, уключаючы некалькі Пагадненняў аб асацыяцыі, Пагадненняў аб свабодным гандлі і візавую лібералізацыю.
У той жа час у саміх краінах рэгіёну адсутнасць сур’ёзных палітычных зменаў прывядзе да адчування стагнацыі. Пакуль будуць адбывацца тэхнічныя паляпшэнні — такія як стварэнне ўніфікаванай сеткі сотавага роўмінгу і павышэнне ўзроўню жыцця, — захаваецца моцны недахоп палітыкі, якая адказвае выклікам грамадзянскай супольнасці.
Той факт, што ЕС будзе дэманстраваць усё менш жадання ўзмацняць дэмакратыю ў рэгіёне, прывядзе да росту ліку тых, хто крытычна настроены да еўрапейскага праекту. Запатрабаванасць вяршэнства права будзе абмежаваная толькі прыватнай уласнасцю, кантролем за выкананнем кантрактаў, арбітражам, інвестыцыямі. Але некаторы рост узроўня жыцця можа прывесці да зваротнай міграцыі ў краіны «Усходняга партнёрства».
Расіі не ўдасца прапанаваць альтэрнатыву павелічэнню гандлю і эканамічнаму росту, і яна будзе прадпрымаць спробы затармазіць працэс інтэграцыі, нарошчваючы ўзаемапранікненне з краінамі «Усходняга партнёрства». Масква можа звярнуцца да абмежаванага, але грубага ўжывання сілы ў тых краінах, дзе будзе ўзнікаць магчымасць больш глыбокай палітычнай інтэграцыі з ЕС.
На працягу дзесяцігоддзя краіны «Усходняга партнёрства» дасягнулі адчувальнага, але абмежаванага прагрэсу па шляху ў Еўропу, а наступны прагрэс будзе магчымы толькі пры новым пашырэнні ЕС. Гэты «рэжым чакання» будзе вымываць з гэтых краін прыкметную частку найбольш маладых, прадпрымальных людзей, што будзе несці пагрозу радыкалізацыі ўнутранай палітычнай сцэны.

Беларусь у гэтым сцэнары

Беларусь не ставіць на мэце паскарэнне заключэння эканамічных пагадненняў з ЕС. Тым не менш рост гандлю і з’яўленне новых сувязяў і інфраструктуры паміж Беларуссю і ЕС непазбежныя, асабліва ў святле новай лагістыкі дастаўкі нафты і газу. Беларускія ўлады запускаюць магутную іміджавую кампанію з мэтай прыцягнення інвестыцый і забяспечваюць абсалютныя гарантыі замежнай уласнасці, інвестыцый і персаналу. ЕС, у сваю чаргу, інвестуе ў падтрымку інфраструктуры і энергетычных праектаў, каб забяспечыць адпаведнасць беларускай энергетычнай сістэмы стандартам ЕС. Супрацоўніцтва ў ваеннай сферы і бяспекі з ЕС і НАТА застаецца на нізкім узроўні, але праграмы абмену і навучання чыноўнікаў адбываюцца больш актыўна, чым ва ўсе папярэднія дзесяцігоддзі.

Сцэнар другі: вяртанне расійскай гегемоніі

Пры захаванні высокага попыту сусветнай эканомікі на нафту і газ і недастатковасці намаганняў па падтрымцы «зялёнай» альтэрнатывы Расіі ўдаецца мадэрнізацыя арміі і эканомікі, нягледзячы на ​​захаванне рэжыму санкцый. Расія ідзе ў наступ і прадпрымае новыя меры для праекцыі сваёй улады і ўплыву на бліжэйшых суседзяў. Узнікненне новага канфлікту ў адной з краін «Усходняга партнёрства» ставіць крыж на амбіцыйных планах на асацыяцыю і інтэграцыю з ЕС.
Масква паспяхова завяршае будаўніцтва «Паўночнага патоку-2» і спаўна чэрпае з яго палітычныя і эканамічныя выгады. У святле крызісу ўнутры ЕС і НАТА незмяняльнае палітычнае кіраўніцтва Расіі вырашае скарыстацца слабасцю сваіх еўрапейскіх суседзяў і ўзяць пад кантроль стратэгічныя сектары эканомікі краін «Усходняга партнёрства».
Напружанне паміж Масквой і асобнымі лідарамі краін «Усходняга партнёрства» прыводзіць да таго, што Расія дзейнічае агрэсіўна, жадаючы прадэманстраваць сваё жаданне і магчымасць кантраляваць увесь рэгіён. Пасля працяглага канфлікту з нагоды прыбытку ад транзіту энерганосьбітаў з Беларуссю, Расія ўводзіць войскі для забеспячэння бяспекі транзітнай інфраструктуры, а таксама бярэ пад кантроль іншыя стратэгічныя аб’екты.
З гэтага моманту Мінск абмежаваны ў прасторы для манёўру выключна двухбаковымі адносінамі з Масквой, а яго еўрапейскі напрамак аказваецца пад яшчэ больш строгім кантролем усходняга суседа, што падвешвае магчымасць уключэння ва «Усходняе партнёрства».
У іншых краінах Масква захоўвае фінансавыя сувязі з палітычнымі элітамі і, паспяхова камбінуючы матывіровачныя інструменты з пагрозамі, прымушае іх урады дзейнічаць зыходзячы з інтарэсаў Расіі. У выніку гэтага Еўрапейскае Партнёрства ператвараецца ў інструмент распаўсюджвання расійскага ўплыву супраць ЕС пасродкам паўзучай карупцыі. У цэлым кірунак Еўрапейскай інтэграцыі скошаны падтрымкай напружання ў кропках замарожаных канфліктаў і спансаваннем маргінальных палітычных груп, якія дэстабілізуюць палітычную сцэну як у краінах «Усходняга партнёрства», так і на захад ад іх.
Як следства, адны краіны чакае падзел (Украіна) і палярызацыя (Малдова), крушэнне сістэмы падзелу ўладаў і барацьба за эканамічнае выжыванне, а іншыя — прамая залежнасць і спробы пазбегнуць яшчэ больш блізкай інтэграцыі з Расіяй (Беларусь). На Каўказе Арменія і Азербайджан ускладаюць на расійскую дыпламатыю надзеі на рашэнне канфлікту (у Нагорным Карабаху — reform.by).
Грузія спрабуе захаваць максімальна блізкія двухбаковыя адносіны з ЗША, але амерыканская тэндэнцыя да ізаляцыянізму і неадназначная ацэнка кіруючай у Грузіі кааліцыі адчыняе дзверы для яшчэ большага ціску і росту ўплыву Расіі.
Унутры ЕС распаўсюджваецца дэзінфармацыя і наратывы, якія падрываюць у грамадстве пачуццё ўпэўненасці. У лічбавай сферы адбываюцца скаардынаваныя кібератакі, у выніку чаго ЕС становіцца ўсё больш слабым і дэзарганізаваным у сваёй здольнасці супрацьстаяць гібрыдным пагрозам. Захоўваецца неліберальны трэнд у краінах Вышаградскай чацвёркі, у выніку чаго ў ЕС памяншаецца колькасць прыхільнікаў паглыблення адносінаў з краінамі «Усходняга партнёрства». Больш за тое, у краінах ЕС набіраюць папулярнасць нацыяналістычныя і еўраскептычныя сілы, якія апярэджваюць традыцыйныя еўрапейскія палітычныя партыі. Гэта прыводзіць да таго, што кансэнсусу ўнутры еўрапейскіх структур становіцца дасягнуць усё больш складана. Карыстаючыся паслабленнем ЕС, свой эканамічны і палітычны ўплыў у Еўропе ўзмацняе Кітай.
Турцыя падтрымлівае партнёрскія адносіны з Расіяй у многіх галінах, што аслабляе альянс НАТО.
Да 2030 года Расія ўсталёўвае гегемонію ва ўсім рэгіёне, а ЕС аказваецца занадта слабым, каб выступіць з прывабнай прапановай краінам «Усходняга партнёрства». У сітуацыі, калі Масква атрымлівае рычагі для вызначэння будучай формы Еўропы, губляецца ўвесь прагрэс, дасягнуты ў напрамку пабудовы бяспекі ва Усходняй Еўропе. Гэты рэгіён губляе веру ў праеўрапейскіх лідараў і згаджаецца на вялікую залежнасць ад Расіі.

Сцэнар трэці: разварот ЕС да Масквы

Выявіўшы рэдкае адкрыццё вакна магчымасцяў, лідары ЕС вітаюць змены падыходу да Расіі з мэтай знізіць эканамічнае і палітычнае напружанне і забяспечыць глебу для новай еўрапейскай структуры бяспекі. Эканамічная рэцэсія апынулася менш разбуральнай, чым меркавалася, скончылася перыядам стабілізацыі. Асноўныя ўнутраныя і міжнародныя праблемы не стаяць так востра, але і не вырашаныя. ЕС згаджаецца заплюшчыць вочы на ​​палітычныя супярэчнасці, аддаўшы прыярытэт эканамічнаму развіццю.
Даведзеныя да канца гэтым прыярытэтам праекты, такія як «Паўночны паток-2», пачынаюць рэалізоўвацца ў імкненні звязаць расійскія і еўрапейскія інтарэсы ў эканоміцы і бяспецы. Тым часам ЗША пераключае сваю ўвагу на Кітай, і ў працяглай канкурэнцыі за рэсурсы еўрапейская бяспека ўсё больш залежыць ад Расіі. Такі разварот, які нагадвае асцярожны але аптымістычны падыход з 1990-х, закрывае сваім ценем мэты «Усходняга партнёрства».
У той жа час з’яўляюцца знакі, якія гавораць аб тым, што ў Расіі вось-вось адбудзецца транзіт улады і, хоць ён застаецца кіраваным працэсам, адраджаюцца некаторыя надзеі на дэмакратыю. Хоць яе ўвага засяроджана на ўнутранай дынаміцы, прысутнасць у рэгіёне працягваецца праз падтрыманне замарожаных канфліктаў. Але ў Еўропе адбываецца эканамічны крызіс, і санкцыі, накладзеныя на Расію за Украіну, атакаваныя палітыкамі, жадаючымі вяртання на расійскі рынак.
Жаданне знайсці пагадненне паміж ЕС і Расіяй падаграецца фактарам Кітая, чый узрослы ўплыў з’яўляецца прадметам турботы як у Маскве, так і ў Бруселі.
Пакуль ЕС паляпшае адносіны з Расіяй і адмаўляецца ад ідэі інтэграцыі краін «Усходняга партнёрства», Расія рыхтуецца скарыстацца сітуацыяй незадаволенасці і фрустрацыі ў рэгіёне і прапануе новыя эканамічныя стымулы. Шэсць краін «Усходняга партнёрства» вяртаюцца ва ўжо знаёмы стан небяспечнай залежнасці ад Расіі, а інтэграцыя з ЕС не выглядае больш рэальнай альтэрнатывай. Да канца 2030 года дэмакратычны прагрэс у гэтых краінах цалкам спыняецца. Іх прыгнятаюць знешнія эканамічны і палітычны ўплыў, што абмяжоўвае магчымасці іх грамадскіх інстытутаў і стрымлівае праеўрапейскія амбіцыі.

Беларусь у гэтым сцэнары

Беларусі даводзіцца пазнаваць цяжкасці рынкавай эканомікі. Цэны на паліва, што растуць, падаткі, закрыццё дзяржаўных заводаў, новыя рынкава-арыентаваныя фінансавыя рэгуляцыі і фінансавая стратэгія Нацбанка пакладуць канец датацыям, якімі раней фінансаваліся дзяржаўныя прадпрыемствы. Пастаўка сыравіны і энерганосьбітаў дыверсіфікавана, і беларуская квазі-сацыялістычная мадэль падыходзіць да сканчэння. Для Еўропы і Кітая роля Беларусі ў прадастаўленні надзейнага аўтамабільнага, чыгуначнага і трубаправоднага транзіту застаецца ключавой, асабліва ў святле росту непрадказальнасці і адсутнасці эфектыўнага кантролю ва Украіне.

Сцэнар чацвёрты: грамадзянская эмансіпацыя

Эмансіпатарская сіла грамадзянскай супольнасці вызначаць, абараняць і патрабаваць зменаў у грамадстве становіцца ключавой у будучыні рэгіёну «Усходняга партнёрства». У гэтых краінах, як і ва ўсім свеце, адбываецца рост ролі пратэстных рухаў з бачным уплывам на палітычны працэс. Людзі на вуліцах ствараюць палітычную павестку, патрабуючы стабільнасці, доступу да адукацыі і эканамічных магчымасцяў.
Змены апошніх гадоў прывялі да канструктыўнай і рэалістычнай пераацэнкі мінулых няўдач, прызнання неабходнасці фундаментальных змен у падыходах і прызнанне абмежаванай магчымасці змяняць рэгіён звонку. Гэта пераклікаецца са слабай Расіяй, якая не з’яўляецца прывабнай ролевай мадэллю для краін «Усходняга партнёрства». І надзеяй на змены становяцца толькі мясцовыя актывісты, якія абапіраюцца на рэальныя памкненні людзей.
Гэты сцэнар не дае перспектывы хутчэйшай або больш рэальнай інтэграцыі ў ЕС, але стварае стратэгічную перспектыву здабыцця народамі рэгіёну самадастатковасці і здольнасці прытрымлівацца памкненнямі сваіх грамадзян. Гэта азначае, што краіны «Усходняга партнёрства» ў нейкім сэнсе прадастаўлены самі сабе і павінны пабудаваць уласныя магчымасці і прылады для больш шчыльнага міжрэгіянальнага супрацоўніцтва і ўзаемапранікнення. Зрэшты, гэтыя магчымасці тармозяцца ўпартым характарам кіраўнікоў некаторых краін рэгіёну, што прыводзіць да мабілізацыі грамадства і ціску знізу, як гэта адбылося ў час нядаўняй «аксамітнай рэвалюцыі» ў Арменіі.
Падтрымка такіх эмансіпацыйных намаганняў з боку ЕС вельмі абмежаваная. Хоць і прысутнічае некаторае сімвалічнае ўзбадзёрванне ад краін Балтыі і Паўночнай Еўропы, ключавую ролю адыгрывае франка-германскі тандэм. Падтрымка носіць маральны характар ​​і не мае адчувальных формаў. Таму новыя лідары з’яўляюцца спантанна з грамадзянскай супольнасці, падтрыманыя значным і большым крэдытам даверу, чым постсавецкае пакаленне, якое яны спачатку маргіналізуюць, а затым замяняюць.
Гэтыя новыя лідары заваёўваюць сваю легітымнасьць тым, што кідаюць выклік карупцыі, змагаюцца за вяршэнства закона і куюць падмурак для доўгатэрміновых змяненняў. Як следства, рэформы спрыяюць больш шчыльнай інтэграцыі шасці краін «Усходняга партнёрства» з перспектывай стварэння рэгіянальнай зоны свабоднага гандлю.
Наяўнасць яркіх дэмакратычных лідараў і апора на іх з’яўляюцца таксама ўразлівасцю сістэмы, якая мае патрэбу ў інстытуалізацыі дэмакратычных працэсаў.
Праз дзесяць гадоў рухомыя глабальнай хваляй пратэстаў краіны «Усходняга партнёрства» ўпэўнена будуюць грамадствы, заснаваныя на дэмакратычных стандартах, і выбудоўваюць сістэмную ўстойлівасць, як стрыжань  супраціву знешняму ўплыву.

Беларусь у гэтым сцэнары:

Вулічная актыўнасць і грамадзянская супольнасць у Беларусі адыгрываюць найменшую ролю ў параўнанні з іншымі краінамі рэгіёну, хоць беларускія ўлады вымушаныя надаваць значна больш уплыву сацыяльным запытам. Урад захавае сур’ёзныя абмежаванні на публічныя сходы дысідэнтаў і палітычную самаарганізацыю грамадзян. Вядучую ролю ў змене сацыяльна-эканамічнага ландшафту і правілаў гульні для бізнесу адыграюць маладыя тэхнакраты. Гэтая група маладых рэфарматараў паступова, у бліжэйшы дзесяцігоддзе, трансфармуецца ў палітычны клас, вышэйшы за сярэдні. Так ці інакш, часткова яны застануцца ў закладніках існага палітычнага досведу ў пабудове свайго бачання рэформаў.
Паводле reform.by