Дыктатура і выбары

Нават псеўдавыбары даюць апазіцыі дадатковы шанец для рашэння тактычных задач.

Мая папярэдняя Азбука паліталогіі была прысвечана стратэгіі апазіцыі. Нагадаю асноўную ідэю. Ва ўмовах аўтарытарнага рэжыму апазіцыя (не блытаць з псеўдаапазіцыяй) можа быць толькі рэвалюцыйнай. З гэтага сцвярджэння, аднак, не вынікае, што ўсю сваю энергію прафесійным апазіцыянерам неабходна накіроўваць на падрыхтоўку рэвалюцыі. Рэвалюцыю бессэнсоўна рыхтаваць, да рэвалюцыі трэба рыхтавацца.
Тэма стратэгіі апазіцыі знайшла нечаканы працяг на «Партызане» ў артыкуле «Выбары і дыктатура» палітолага Паўла Усава. Прывяду першы абзац: «Прыхільнікі ўдзелу ў сфальсіфікаваных выбарах у Беларусі прыводзяць масу розных, часам дзіўных довадаў, якія павінны апраўдаць “актыўны” ўдзел беларускай апазіцыі ў выбарчым працэсе. Яны спрабуюць пераканаць сваіх апанентаў і выбаршчыкаў, што з дапамогай выбараў, арганізацыя і правядзенне якіх знаходзяцца пад поўным кантролем аўтарытарнай улады, можна змяніць гэтую самую ўладу або дамагчыся нейкіх саступак з яе боку».
З чым тут можна пагадзіцца, а з чым не?
Бясспрэчна, сучасныя аўтарытарныя рэжымы, і беларускі ў іх шэрагу не з’яўляецца выключэннем, не для таго арганізуюць выбары, каб саступіць сваю манаполію на ўладу. Калі ж у ходзе выбараў страта ўладнай манаполіі (цалкам або часткова) магчымая, то такі рэжым не з’яўляецца аўтарытарным. Пра яго можна казаць толькі як пра недастаткова дэмакратычны. Такім ён быў у Беларусі з канца 1991 года да лета 1994 года.
Але адкуль вынікае, што зменай улады або саступкамі з яе боку павінен быць абмежаваны спіс тактычных задач апазіцыі падчас выбараў? А найбліжэйшыя задачы практычна заўсёды з’яўляюцца тактычнымі, і таму паспяховая палітыка нідзе і ніколі не выбудоўвалася па прынцыпе «ўсё або нічога».
Жыццё складанейшае за любыя нашы ўяўленні пра яго, так навошта іх (уяўленні) свядома спрашчаць? Адзін гістарычны прыклад. Дзяржава «з’яўляецца там і тады, дзе і калі з’яўляецца падзел грамадства на класы, калі з’яўляюцца эксплуататары і эксплуатаваныя». Знаёмае вызначэнне, ці не праўда?
Камунізм — бяскласавае грамадства. Такім чынам, самаліквідацыя дзяржавы непазбежна. Па меншай меры ў гэтым мяне пераконвалі выкладчыкі стандартнага курса марксізму-ленінізму ў гады маёй студэнцкай маладосці. Зразумела, спатрэбіцца пераходны перыяд — сацыялізм.
У тэорыі ўсё было проста і лагічна, але на практыцы па меры руху да поўнай і канчатковай перамогі сацыялізму дзяржава замест таго, каб адміраць, бесперапынна ўзмацняла свой кантроль над эканомікай і грамадствам. Чаму? Ды таму, што пералік «абавязкаў» дзяржавы нідзе і ніколі не зводзіўся да падаўлення пратэстаў тых, каго эксплуатуюць. Адмова ж ад рынкавых механізмаў рэгулявання запатрабавала ўзмацнення адміністрацыйнага ўмяшання ва ўсе сферы жыцця. Супраць чаго бальшавікі бароліся, на тое яны і напароліся.

Інвестары любяць выбары

Але вернемся да артыкула Паўла Усава: «Па маім глыбокім перакананні, выбары, асабліва калі яны знаходзяцца пад сістэмным кантролем аўтарытарнай улады, ніколі не з’яўляліся самадастатковым фактарам звяржэння альбо дэмакратызацыі дыктатур. Ролю выбараў у гэтым працэсе была і застаецца выключна інструментальнай. Выбарчы працэс не мае ніякага практычнага значэння, калі толькі за ім не стаіць актыўнае супрацьдзеянне насельніцтва палітыцы аўтарытарнай улады».
Далей на прыкладзе Чылі, Аргенціны і Нікарагуа палітолаг тлумачыць, што паспяховыя для апазіцыі выбары «з’яўляюцца толькі вынікам барацьбы з дыктатурай і ўнутранага аслаблення апошняй».
Акрамя аслаблення дыктатуры ў артыкуле пералічваюцца яшчэ тры абавязковыя ўмовы, якія спрыяюць трансфармацыі выбараў у інструмент палітычных і дэмакратычных змен:– гатоўнасць кіруючай эліты пайсці на кампраміс з апазіцыяй / грамадствам;– гатоўнасць аўтарытарнага кіраўніцтва правесці сумленныя і свабодныя выбары, што прадугледжвае паўсюдны кантроль з боку дэмакратычнай супольнасці за арганізацыяй і падлікам галасоў;– кансалідацыя апазіцыі і мабілізацыя апазіцыйна настроенага супольнасці, бо толькі гэта зробіць апазіцыю самастойным палітычным гульцом, а таксама дазволіць кантраляваць усе этапы выбарчага працэсу.
Хто супраць спіса Усава? Я «за»! Вось толькі не зразумела, чаму апазіцыі не варта выкарыстоўваць выбары для вырашэння тактычных задач ва ўмовах негатоўнасці кіруючай эліты і грамадства да пераменаў.
«Калі зоркі запальваюць, значыць, гэта каму-небудзь трэба». З выбарамі — тая ж гісторыя. Аднак галоўная прычына, па якой аўтарытарныя рэжымы не могуць адмовіцца ад іх правядзення, — не ўнутраная, а знешняя. Гэта асабліва справядліва для дзяржавы, размешчанай у геаграфічным цэнтры Еўропы з аб’ёмам экспарту каля 70% ВУП.
Электаральны аўтарытарызм заахвочваецца інвестарамі. Яны разглядаюць такія рэжымы як больш стабільныя, а значыць — больш прыдатныя для інвестыцый, чым неэлектаральныя. Таму на парламенцкіх і прэзідэнцкіх выбарах у Беларусі заўсёды прысутнічалі і прысутнічаюць назіральнікі не толькі з СНД, але і з Еўропы.
З гэтай асаблівасці электаральнага аўтарытарызму беларуская апазіцыя можа атрымаць сваю маленькую выгаду ў выглядзе прамых кантактаў з заходнімі палітыкамі, што апазіцыя, дарэчы, і робіць.

Будзем з кармамі

«Аўтарытарызм, — тлумачыць палітолаг Рыгор Галасоў, — неадэкватная сучаснаму свету форма праўлення, таму для яе захавання трэба прыкладаць асаблівыя намаганні. Але бываюць эканамічныя абставіны, якія могуць зрабіць гэтыя намаганні больш паспяховымі. Парадаксальна, але захаванню аўтарытарызму дапамагаюць два абсалютна розныя станы эканомікі: альбо бурны рост, альбо імклівы спад».
Рост беларускай эканомікі ў «нулявыя» стаў важным фактарам, які забяспечыў палітычнае даўгалецце адзінага палітыка (АП). Але сваёй перамозе на першых прэзідэнцкіх выбарах ён абавязаны не росту, а спаду. Абодва гэтыя фактары гулялі супраць арыентаванай на заходнія каштоўнасці апазіцыі. А сёння сітуацыі мяняецца, і мяняецца кардынальна.
Калі крызіс 1990-х быў выкліканы зменай мадэляў, калі савецкая ўжо не працавала, а квазірынкавая яшчэ не сфармавалася, то цяперашні крызіс ёсць прамое следства поспехаў будаўніцтва ў Беларусі «моцнай дзяржавы». Менавіта сіла дзяржавы блакуе прыватную ініцыятыву, без якой немагчыма ўстойлівае развіццё ва ўмовах пераходу ад індустрыяльнай да постіндустрыяльнай эканомікі.
Абмяжуюся адным прыкладам, запазычаным з выступу АП на ўрачыстай цырымоніі ўшанавання найлепшых работнікаў аграрнай галіны 9 лютага: «Мы шмат нарыхтоўваем кармоў, а эфектыўнасць ад іх, мякка кажучы, жадае быць лепшай. І першы крок у гэтым кірунку — неабходны добрыя сховішчы. Рашэнні прынятыя. Урад, губернатары прынялі іх да выканання. Яны няўхільна павінны быць выкананыя. Мы атрымаем ад гэтага грандыёзны эфект».
Нарэшце! На зыходзе чвэрці стагоддзя знаходжання на вышэйшай дзяржаўнай пасадзе АП зрабіў першы крок у напрамку павышэння эфектыўнасці кармоў. Мяч на баку ўрада і губернатараў. Шкада, што да другога кроку ні аўтар Азбук, ні большасць яго чытачоў не дажывуць.

«Акно магчымасцяў»

Вяртанне да ранейшых тэмпах росту ВУП і даходаў насельніцтва ў рамках «беларускай мадэлі», што вычарпала свой рэсурс, немагчыма. Не ведаю, як урад і губернатары (яны сёння збянтэжаныя будаўніцтвам добрых сховішчаў для кармоў), але большасць беларусаў гэтую сумную ісціну яшчэ не ўсвядоміла.
Вось тут і адкрываецца «акно магчымасцяў» для апазіцыі. Чаму б ім не скарыстацца, у тым ліку і падчас выбарчых кампаній? І не важна, што яны праводзяць у «сумным рэжыме». Беларускі аўтарытарызм у адрозненне ад савецкага таталітарызму абапіраецца не на мабілізацыйную энергію мас, а на іх апатыю. Тым не менш, хай і ў мінімальнай ступені, але мабілізацыйны эфект мае месца быць.
Пры гэтым неабходна памятаць, што «выбаршчык нідзе не чытае перадвыбарчыя праграмы. Гэта тое, што эканамісты называюць рацыянальнай недасведчанасцю».
Пагаджуся з Аляксандрам Аузанам, спецыялістам у галіне інстытуцыянальнай эканомікі, дадаўшы пры гэтым ад сябе, што на цяперашнім этапе развіцця «беларускай мадэлі» намаганні па яе дыскрэдытацыі маюць шанец знайсці водгук сярод апалітычнага насельніцтва.