«Літвінізм» — ідэя расійцаў?
Калумніст «Delfi» Кірыл Касцян разважае пра тое, што трактоўкі ВКЛ як беларускай гісторыі без уліку ўдзелу літоўцаў гуляюць на руку Крамлю.
Беларускі нацыянальны герб «Пагоня» і бел-чырвона-белы сцяг. Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
Нядаўняя дыскусія пра т.зв. «літвінізм» выклікала мноства эмоцый як сярод літоўцаў, так і сярод беларусаў. Гэтай тэме прысвечана дастаткова матэрыялаў і, хутчэй за ўсё, будуць яшчэ новыя падставы для розных публікацый. Сітуацыя вакол так званага «літвінізму» паказала, што гісторыя і яе інтэрпрэтацыі працягваюць мець вялікае значэнне для грамадстваў краін, якія перажылі камунізм. Акрамя таго, яна наглядна дэманструе, што гісторыя можа быць зброяй гібрыднай вайны для нядобрасумленных дзеячаў.
Сённяшніх літоўцаў і беларусаў аб'ядноўвае шматвекавая агульная гісторыя. Не дзіўна, што часта і тыя, і іншыя апелююць да тых жа гістарычных падзей і маюць агульных нацыянальных герояў. Для гэтага дастаткова згадаць урачысты антураж вакол перапахавання кіраўнікоў і ўдзельнікаў паўстання 1863-1864 гадоў у лістападзе 2019 года. Гэты прыклад толькі падкрэслівае, што гісторыя шмат у чым аб'ядноўвае літоўцаў і беларусаў, а розныя яе трактоўкі толькі ўпісваюцца ў агульны еўрапейскі трэнд.
Аднак на дадзены момант мы назіраем іншую праблему. Дэмакратычная Літва са змяняльнай уладай мае цалкам устояную трактоўку гістарычных падзей. Гэта тычыцца не толькі іх інтэрпрэтацыі ў розных юрыдычных дакументах, пачынаючы ад Канстытуцыі краіны, але і гістарычнай палітыкі ў цэлым. Варта згадаць «твіт», зроблены Гітанасам Наўседам у кастрычніку 2022 года пра тое, як ён наведаў помнік Францыску Скарыну на пражскіх Градчанах. Дадзеная гісторыя выклікала цэлую гаму эмоцый у беларускім сегменце інтэрнэту, але ў цэлым яе можна разглядаць як праяву інклюзіўнасці ў літоўскім падыходзе, калі ў гістарычны наратыў сённяшняй Літвы ўключаюцца не толькі этнічныя літоўцы, але і прадстаўнікі нацыянальных меншасцей.
Глядзіце таксама
У сваю чаргу, аўтарытарная Беларусь з нязменнай уладай і ўсё большай залежнасцю ад Масквы з'яўляецца зваротным прыкладам. Ілюстрацыяй гэтага можа быць ліквідацыя школ і грамадскіх арганізацый літоўскай меншасці ў краіне. Але яшчэ больш гэта выяўляецца ў гістарычных наратывах, якія транслююцца рэжымам Лукашэнкі і яго прапагандыстамі. І гэта тоіць небяспеку не толькі для беларуска-літоўскіх адносінаў на ўзроўні грамадстваў абедзвюх краін, але і для самога беларускага грамадства.
ВКЛ вачыма беларусаў і цень Крамля
Наратыў пра Вялікае Княства Літоўскае (ВКЛ) як адну з форм гістарычнай беларускай дзяржаўнасці не з'яўляецца чымсьці новым. У прэамбуле беларускай Канстытуцыі, прынятай у сакавіку 1994 года, гаворыцца пра тое, што сучасная Беларусь абапіраецца на «шматвекавую гісторыю развіцця беларускай дзяржаўнасці». Пры гэтым, дадзеная фармулёўка перажыла ўсе маніпуляцыі, праведзеныя з беларускай Канстытуцыяй у выніку шматлікіх лукашэнкаўскіх «рэферэндумаў». Здавалася б, у дадзенай фразе няма якіх-небудзь згадак пра ВКЛ. Але нават беглы погляд на беларускую гісторыю ў кантэксце слова «шматвекавой» гаворыць пра тое, што сучасная Беларусь бачыць у ВКЛ адну з гістарычных форм беларускай дзяржавы. Акрамя таго, вядома што ў праекце Канстытуцыі доўгі час прысутнічала згадка пра ВКЛ, Беларускую Народную Рэспубліку (БНР), а таксама БССР, аднак актывізацыя прарасійскіх настрояў у значнай часткі дэпутатаў тагачаснага беларускага парламента прывяла да таго, што згадкі пра гэтыя дзяржаўныя фармацыі былі прыбраныя з канчатковай версіі дакумента. Гэтая гісторыя вакол прэамбулы Канстытуцыі сведчыць пра дзве рэчы.
Па-першае, аналагічныя адсылкі да ВКЛ як да формы беларускай дзяржаўнасці можна знайсці і ў статутных граматах БНР. Яны там таксама не згаданыя наўпрост, але аналіз тэксту і простая матэматыка ў прывязцы да падзей гісторыі Беларусі пра гэта выразна сведчаць. Інакш кажучы, такое стаўленне да ВКЛ мае дастаткова доўгую гістарычную традыцыю і наўрад ці ўяўляе хоць нейкую пагрозу афіцыйнаму літоўскаму наратыву. Хутчэй, абедзве гэтыя інтэрпрэтацыі камплементарныя.
Глядзіце таксама
Па-другое, згадкі пра прарасійскія настроі сярод беларускіх парламентарыяў у 1990-х у цэлым паказваюць праблему беларускіх палітычных эліт, якія прывыклі азірацца на меркаванне Масквы ў пытаннях, звязаных з ідэнтычнасцю і яе адлюстраваннем у дзяржаўнай палітыцы. Нядаўна Павел Латушка расказаў гісторыю пра тое, што ў свой час яго ідэя зняць фільм паводле твора «Каласы пад сярпом тваім» Уладзіміра Караткевіча была забракаваная тагачасным кіраўніком адміністрацыі Лукашэнкі, а пасля міністрам замежных спраў Уладзімірам Макеем. Аргумент Макея быў у тым, што кантэкст фільма будзе негатыўна ўспрыняты ў Маскве як антырасійскі, хоць як справядліва падкрэслівае Латушка, «практычна ўся беларуская класіка гістарычна і нацыянальна арыентаваная». Падобныя пасылы ў той час нярэдка транслявалі і беларускія чыноўнікі сярэдняга і ніжэйшага звяна. Такая вечная аглядка на Маскву сярод чыноўніцкага апарату рэжыму Лукашэнкі заўсёды была ахілесавай пяткай беларускай гістарычнай палітыкі. Яна ж і дала Крамлю практычна неабмежаваны патэнцыял для маніпуляцый у сферы гістарычнай палітыкі Беларусі.
Масква ў галаве, або Ці што змянілася пасля жніўня 2020 года
Пасля жніўня 2020 года заўважная ўразлівасць беларускага наратыву перад крамлёўскім бачаннем гісторыі яшчэ больш узмацнілася. Згаданыя вышэй падзеі вакол перапахавання паўстанцаў здаюцца цяпер неймавернымі. І гаворка не ідзе пра вялікую колькасць беларусаў, якія прыехалі ў Літву, каб ушанаваць памяць герояў, а пра фармальны ўдзел у дадзеным мерапрыемстве прадстаўнікоў беларускіх уладаў.
Калі ў ліпені 2021 года Пуцін апублікаваў артыкул «Аб гістарычным адзінстве рускіх і ўкраінцаў», многія звярнулі ўвагу на згадку Вялікага Княства Літоўскага ў ім. «Паўднёвыя і заходнія рускія землі ў асноўным увайшлі ў склад Вялікага Княства Літоўскага, якое, хачу звярнуць на гэта ўвагу, у гістарычных дакументах называлася Вялікім Княствам Літоўскім і рускім», — так напісана ў з пуцінскім артыкуле. Тут у наяўнасці відавочная гістарычная маніпуляцыя вакол тэрміна «рускі». Для беларусаў такая інтэрпрэтацыя азначае, што крамлёўскі лідар адмаўляе ім ва ўласнай ідэнтычнасці. Для літоўцаў гэта прыніжэнне ці нават ігнараванне важнасці балцкай часткі ў ВКЛ. Для абодвух народаў такая інтэрпрэтацыя Пуціна азначае прэтэнзію Крамля на іх гістарычную спадчыну. І калі беларусы і літоўцы паміж сабой спрачаюцца, каму і ў якой ступені належыць той ці іншы кавалак спадчыны ВКЛ, то Крэмль заяўляе пра сваю прэтэнзіі на ўсю гістарычную спадчыну гэтай гістарычнай фармацыі.
Глядзіце таксама
Але вернемся да Беларусі. 3 ліпеня 2021 года Лукашэнка выступіў з прамовай, якую можна назваць знакавай у плане змен у гістарычнай палітыцы мінскага рэжыму. Ён заявіў, што маўчанне рэжыму было абумоўлена «нежаданнем закрануць пачуцці дружалюбных нам народаў, якія не павінны адказваць за грахі ваенных злачынцаў: такіх як літоўскія "Лясныя браты", бандэраўцы, бандыты Арміі Краёвай, іншыя забойцы мірнага насельніцтва Беларусі».
У кантэксце Літвы тут важна падкрэсліць тое, што рыторыка Лукашэнкі ў дачыненні да літоўскіх партызан у цэлым працягвае шматгадовую кампанію па іх ачарненні, за якімі стаялі спачатку савецкія, а пасля і расійскія органы. Па супадзенні ці не, менавіта летам 2021 года з'явіліся першыя прыкметы наступнай ліквідацыі літоўскіх (а таксама польскіх) школ у Беларусі. Тады беларускія ўлады вырашылі адмяніць абавязковыя выпускныя экзамены па літоўскай мове для вучняў 9-х і 11-х класаў школ.
У кантэксце Беларусі гэтая прамова пазначыла іншую небяспечную тэндэнцыю, якую Лукашэнка назваў «адкладзеным дзеяннем калабарацыянізму». Гаворачы пра сваіх праціўнікаў пасля выбараў 2020 года, ён параўнаў іх з тымі беларускімі элітамі, якія падчас руска-французскай вайны 1812 года прынялі бок Напалеона, а падчас Першай і Другой сусветных войнаў «прысягнулі кайзераўскай і гітлераўскай Германіі». Аднак дадзены наратыў з'яўляецца абсалютна прарасійскім, паколькі ва ўсіх гэтых выпадках гэта былі людзі, якія змагаліся за незалежнасць Беларусі ад Масквы. І тут у наяўнасці відавочнае раздваенне свядомасці, паколькі прывязка да Масквы і прасоўванне яе наратываў і інтарэсаў выглядае больш важнай, чым жаданне разабрацца ва ўласнай гісторыі і знайсці прымірэнне ўнутры ўласнага грамадства.
Гаворачы пра ВКЛ, мы таксама назіраем гэтае раздваенне. Не, рэжым Лукашэнкі не адмаўляецца ад звароту да спадчыны ВКЛ, але тут важныя акцэнты. Яны беларусацэнтрычныя. Так, у ліпені 2022 года Лукашэнка сцвярджаў, што «менавіта на аснове беларускага этнасу стварылася ўнікальнае для свайго часу дзяржаўнае аб'яднанне Вялікае Княства Літоўскае», назваўшы яго першай беларускай дзяржавай. Гаворачы пра яго як славяна-балцкі «абарончы саюз», Лукашэнка падкрэсліў, што славянскі элемент навучыў балтаў грамаце і пазнаёміў з філасофіяй хрысціянства. Дадзены канструкт мае прыкметы т.зв. «літвінізму», хоць у цэлым ён не адмаўляе прысутнасці балцкага (чытай: літоўскага) элемента ў генезісе ВКЛ. Сюды ж можна аднесці і фразу пра тое, што «Вільня — гэта таксама беларускі горад, і землі вакол», сказаную Лукашэнкам у верасні 2021 года.
З іншага боку, яго рыторыка ўключае слоўную эквілібрыстыку вакол слова «рускі». Напрыклад, у сакавіку 2023 года Лукашэнка заявіў, што «Вялікае Княства Літоўскае, ВКЛ, як мы кажам, было таксама рускім, гэта значыць усходнеславянскім, гэта значыць нашым. Для тых, хто занепакоены тэмай "рускага свету" і хто дрыжыць ад згадкі рускіх, скажу проста: рускае — гэта не толькі расійскае, гэта і наша». Зноў жа, тут назіраюцца элементы т.зв. «літвінізму», паколькі балцкі кампанент ВКЛ ігнаруецца. І яны шмат у чым пераплятаюцца з рыторыкай Пуціна, якая згадвалася вышэй. Аднак, нягледзячы на ўгаворванні Лукашэнкі, што «рускае — гэта не толькі расійскае», відавочна, што Крэмль не пацерпіць якога-небудзь падзелу ўмоўнага гістарычнага пірага і захоча прысвоіць усё сабе.
Глядзіце таксама
Гісторыя вакол ВКЛ як элемента дзяржаўнай ідэнтычнасці і гістарычнай ў фармаце дыялогу грамадстваў Літвы і Беларусі гіпатэтычна з'яўляецца нармальным працэсам, характэрным для многіх еўрапейскіх суседзяў. Пры ўсіх рознагалоссях паміж імі, гэтыя падыходы ў цэлым камплементарныя. Яны самацэнтрычныя, паколькі накіраваны ў першую чаргу на ўнутранае спажыванне. Адначасова яны праеўрапейскія ў культурна-цывілізацыйным кантэксце і антырасійскія, паколькі войны з Масквой — гэта значная частка знешняй палітыкі ВКЛ. Але гэта толькі гіпатэтычна, і справа тут не ў адсутнасці дыялогу паміж Вільняй і цяперашняй адміністрацыяй у Мінску. Галоўнай пагрозай з'яўляецца пастаянная аглядка на Маскву і прыўнясенне расійскіх наратываў у гістарычны кантэкст, што робіць адміністрацыя Лукашэнкі ў Мінску, бо Масква не захоча ні з кім дзяліцца, як бы абсурдна ні гучала яе аргументацыя.