Літоўскі гісторык: Беларуская ідэнтычнасць, культура пасля Другой сусветнай вайны — самая пацыфісцкая ў Еўропе
У Літве ўжо некалькі месяцаў вядуцца спрэчкі і дыскусіі наконт так званага літвінізму беларусаў. Як на нашу агульную гісторыю глядзяць літоўцы і якімі ўвогуле яны нас бачаць?
У беларусаў і літоўцаў агульная гісторыя, яе не трэба дзяліць. Ілюстрацыйнае фота: lrt.lt
«Праблема літвінізму — гэта псеўданавуковая гіпотэза, яе трэба пакінуць у спакоі» — так ахарактарызаваў парталу LRT.lt гісторык, дырэктар Інстытута Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ), дацэнт Універсітэта Вітаўта Вялікага Русціс Камунтавічус тэму літвінізму, якая выклікае ўсё больш дыскусій у літоўскім грамадстве. На думку гісторыка, нерадыкальны літвінізм варта разглядаць як спосаб збліжэння беларусаў з Захадам, з якім яны маюць гістарычныя сувязі, і спробу адысці ад Расіі-агрэсара.
На думку Камунтавічуса, асноўныя спрэчкі ўзнікаюць праз тое, што да гэтага часу робяцца спробы падзяліць гістарычныя перыяды, але, на яго думку, мінулае нельга падзяліць і не варта ставіць пытанні зноўку.
— Паводле вашай ацэнкі як гісторыка, ці мае літвінізм гістарычную аснову? Дзе ляжаць вытокі гэтай канцэпцыі?
— Існуе мноства азначэнняў літвінізму, літоўцы аддаюць перавагу аднаму, беларусы — другому. Праблема ў публічнай сферы заключаецца ў тым, якое вызначэнне выкарыстоўваць. У Літве, як яго вызначае Дэпартамент дзяржаўнай бяспекі (ДДБ), як яго вызначае літоўская «Вікіпедыя», тэорыя вельмі радыкальная, базуецца на гісторыі ВКЛ, і тут сцвярджаюць, што беларусы яе спрабуюць прысвоіць.
Гэта зарадзілася ў Беларусі ў 1980-я гады дзякуючы працам Юозаса Ермалавічуса. Потым, пасля 2000 года, да канцэпцыі літвінізму ніхто не вяртаўся, яна засталася на форумах, у радыкальных групах, якія чамусьці вельмі заўважныя і чутныя тут, у Літве, і таму мы робім з гэтага вялікую трагедыю.
У самой Беларусі гэтая канцэпцыя літвінізму прызнаная псеўданавуковай, і ніхто яе сур'ёзна не ўспрымае. У нас складаная геапалітычная сітуацыя, таму такі спосаб падзелу народаў вельмі карысны для Расіі.
Іншая праблема заключаецца ў тым, што літоўцы часам блытаюць літвінізм з гістарычным наратывам, які дамінуе ў Беларусі.
Глядзіце таксама
— Што гэта за наратыў?
— Сучаснае ўспрыманне беларускага мінулага, якое выкладаецца ў школах, якое знаходзіцца ў публічнай сферы, — гэта лінія на тое, што ВКЛ было часткай беларускай гісторыі. Літоўцы не былі акупантамі, палякі не былі акупантамі, але гуды (так літоўцы называюць беларусаў часоў ВКЛ. — Заўв. рэд.), разам з літоўцамі, разам з палякамі, пабудавалі ВКЛ.
Цяпер літоўцы гэтага баяцца. Баяцца з некалькіх прычын. Па-першае, яны думаюць, што беларусы прысвойваюць сабе нашу гісторыю і што такім чынам яны могуць адабраць у нас ВКЛ. Гэта трызненне. Як можна адабраць мінулае?
— Журналіст Вітаўтас Бруверыс сказаў, што мы навучыліся дзяліць гісторыю з палякамі. Можа быць, і з беларусамі навучымся? Што вы думаеце з гэтай нагоды?
— Дзяліць нам няма чаго. Чаму некаторыя думаюць, што гісторыя — гэта торт, прынёс нож і дзеліш? Гэта не так. Ужо гадоў сто як усе ведаюць, што гісторыя пішацца ў рэтраспектыве, ад сённяшняга дня да мінулага. Наша сёння можа адрознівацца ад сучаснасці палякаў ці беларусаў. Кожны з нас глядзіць на мінулае па-свойму.
Вільня можа быць адначасова беларускай, літоўскай, польскай і яўрэйскай. Заходнія гісторыкі не робяць з гэтага праблему. Калі мы пачынаем дзяліць рэчы, праводзіць дэмаркацыйныя лініі, то мы ведаем, да чаго гэта прыводзіць.
Гістарычны аповед — гэта гістарычны аповед. У кожнага народа ёсць свая гісторыя. Вільня належыць усім народам, і не трэба рабіць з гэтага праблему. Калі вы пачнеце рабіць з гэтага праблему, вы створыце фікцыю і будзеце перажываць з гэтай нагоды.
— Ці можна таму лічыць, што для гісторыкаў літвінізм не з'яўляецца праблемай?
— Вядома, не. Хіба што ёсць гісторыкі, якія робяць з яго праблему, але ў прынцыпе ён не з'яўляецца праблемай для гістарычнай навукі і для вольнага заходняга свету. Гэта проста нелагічна, гэта не навуковая рэч, гэта проста адна з гіпотэз, а гіпотэз шмат — і розных.
Беларускае бачанне ВКЛ не менш каштоўнае, чым літоўскае. Літоўцы кажуць, што ВКЛ было літоўскай дзяржавай, беларусы кажуць, што гэта была беларуская дзяржава. Абодва бакі маюць рацыю. Але ні адзін з бакоў не збіраецца нічога з гэтым рабіць. Кіеў таксама ўваходзіў у склад ВКЛ, але гэта не значыць, што мы збіраемся яго вярнуць. Беларусы думаюць гэтак жа. Вільня таксама беларуская, там выходзілі першыя кнігі, там былі першыя беларускія школы,
Вільня таксама польская, там знаходзіўся самы галоўны польскі ўніверсітэт, але ні палякі, ні беларусы не збіраюцца ісці і забіраць яго назад. Калі б літвіністы прыйшлі і сказалі: «Мы збяромся ў чацвер з танкамі і гарматамі і пойдзем адбіраць Вільню», — тады можна было б турбавацца. Але гэтага ніхто ніколі не скажа, таксама як літвіністы ніколі не скажуць: «Мы возьмем Кіеў».
Глядзіце таксама
Тое, што Вільня з'яўляецца часткай іх ідэнтычнасці, для нас добра. Калі ВКЛ і Вільня стануць часткай іх гісторыі, яны стануць бліжэй да нас і далей ад Масквы. Калі ж мы зробім усё магчымае, каб яны не мелі з намі нічога агульнага, яны паедуць у Маскву.
Яшчэ адна цікавая рэч, якую я заўважыў, размаўляючы з беларусамі, — гэта тое, што мы, літоўцы, вельмі скептычныя, мы кажам, што нічога не дасягнулі, што мы няспелыя, а беларусы хочуць быць намі. Мы самі не вельмі цэнім літоўскую ідэнтычнасць, а тут цэлая краіна, прычым у тры разы больш па насельніцтве, якая хоча быць намі і глядзіць на нас як на нешта каштоўнае, з павагай. А мы кажам, што нам не патрэбныя сябры, і пасылаем іх бок Масквы.
— А ці не здаецца вам, што ў гэтай спробе закансерваваць гісторыю ёсць нешта большае? Можа быць, мы баімся зусім не беларусаў і не літвінізму?
— Мы ўсяго баімся, комплексы, фобіі, і часам нават інтэлектуальная частка грамадства іх падтрымлівае. Гэты страх вельмі глыбокі. Мы кажам, што беларусы няспелыя і знаходзяцца ў пошуках новай ідэнтычнасці, але мы самі няспелыя. Мы не спраўляемся са сваімі страхамі, мы самі прыдумляем фантомы і самі іх баімся.
Літва — адзіная краіна ў свеце, кажу па сваім досведзе, у якой ёсць два сцягі. Мы вывешваем іх ля кожнай установы. Ні ў адной іншай краіне такога няма.
— Што гэта сімвалізуе?
— Жоўты, зялёны і чырвоны колеры сімвалізуюць Літву XX стагоддзя, адносна невялікую, але Літоўскую Рэспубліку, максімальна дэмакратычную і ліберальную. Віціс — гэта імперыя. Калі ў вас справа імперыя, а злева малюсенькая рэспубліка, то, з аднаго боку, гэта сімвалізуе велізарную тэрыторыю, прэтэнзіі і моц, а з другога — стрыманасць, сталасць, сціпласць. Вы транслюеце гэта. Я думаю, што ў выніку пераможа адзін з іх, і я спадзяюся, што гэта будуць жоўты, зялёны і чырвоны колеры.
Збоку гэта выглядае няспела. Нацыя ў 2 мільёны чалавек нясе сцяг Віціса з прэтэнзіямі, кажа нашым суседзям, што мы не так глядзім на мінулае, што яны нешта ў нас забіраюць, што мы прайшлі ад мора да мора.
Глядзіце таксама
— Калі вярнуцца да літвінізму, то вы ў адным са сваіх артыкулаў напісалі, што ў канцэпцыі літвінізму няма будучыні. Чаму?
— Канцэпцыя літвінізму, якая выкарыстоўваецца радыкаламі, якая таксама вылучалася ДДБ, што беларусы захопліваюць гісторыю, яна, вядома, не мае будучыні, яе ніхто не выкарыстоўвае. Незразумела, хто гэтыя радыкалы, можа быць, гэта расійскія тролі. Навошта нам такія рэчы, навошта іх распрацоўваць?
Калі б расійцы хацелі напасці на Вільню, яны б дакладна не сталі шукаць гісторыю — ім бы не патрэбны быў літвінізм. Калі радыкалы ўбачаць, што тэорыя літвінізму не працуе, яны прыдумаюць нешта новае, але да гісторыі гэта не мае ніякага дачынення. Беларуская ідэнтычнасць, культура пасля Другой сусветнай вайны — самая пацыфісцкая ў Еўропе. Яны ядуць бульбу, моляцца, каб не было вайны. І апазіцыя, і пазіцыя проста хочуць, каб іх пакінулі ў спакоі і яны жылі сваім жыццём.
— Гэта значыць праблема не ў гісторыі, а ў нашых галовах?
— Так. Мы ствараем праблему, яна магла б заставацца праблемай, але геапалітычная сітуацыя вельмі складаная, і калі мы будзем развіваць праблему далей, то канфлікт узмоцніцца. Ці трэба нам гэта, калі расіец стаіць на мяжы?