Намінант на Нобеля: «Лукашэнка — пакаёвы сабачка Пуціна»

Энэс Кантэр, турэцкі баскетбаліст, які адыграў 11 гадоў у НБА, атрымаў амерыканскі пашпарт і ўзяў новае прозвішча — Фрыдам. Гэта слова перакладаецца з англійскай як «свабода» і мае вялікае значэнне для спартоўца. 

Сёння ён не можа вярнуцца дадому — турэцкія ўлады пазбавілі яго грамадзянства. У 2022-м Энэс, які актыўна крытыкуе аўтарытарныя рэжымы, быў нават намініраваны на Нобелеўскую прэмію міру. Журналісты «Люстэрка» паразмаўлялі з вядомым грамадскім дзеячам.

Пуцін, сабачка, Леўчанка

— Якое ваша стаўленне да вайны ва Украіне і ролі Беларусі ў расійскім уварванні?

— Пуцін пагражае не проста асобнай краіне ці мільёнам мужчын, жанчын, дзяцей, якія пацерпяць. Ён пагражае самой канцэпцыі свабоды. Калі Пуцін даб'ецца поспеху ва Украіне, то дасць магчымасць капіяваць сябе незлічоным дыктатарам і аўтарытарным пераймальнікам. Свет павінен дзейнічаць неадкладна. Вырашаецца будучыня Еўропы і ўсяго свету. Усе санкцыі супраць Расіі зараз неабходна распаўсюдзіць і на рэжым Лукашэнкі. Ён уцягнуў Беларусь у вайну, якую народ не прымае.

— Што вы ведаеце аб сітуацыі ў Беларусі?

— Я магу назваць гэта чарговай дыктатурай. У Лукашэнкі адна мэта — зрабіць Пуціна шчаслівым. Самаабвешчаны беларускі дыктатар — пакаёвы сабачка Пуціна. У вашай краіне няма свабоды слова, няма свабоды пратэсту, а ў турмах церпяць сотні палітвязняў.

— Як у вас з'явілася ідэя выступіць у падтрымку беларускіх палітвязняў?

— Пра сітуацыю ў Беларусі даведаўся ад Алены Леўчанка. Калі яе арыштавалі і пратрымалі ў турме 15 дзён, то быў першым спартоўцам, які падтрымаў яе. Пасля таго, як яна выйшла на волю, Алена прыляцела ў Амерыку. Мы сталі размаўляць, перапісвацца, яна прыйшла на адну з маіх гульняў НБА. Хаця мы яшчэ не сустракаліся асабіста.

Леўчанка — герой. Гэта адна з наймацнейшых жанчын, якіх ведаю. Дзякуючы ёй пачаў вывучаць тое, што адбываецца ў Беларусі. Зразумеў, што сітуацыя жахлівая. Людзі церпяць у турмах. Сотні палітвязняў (па стане на 1 траўня ў Беларусі 1499 палітычных зняволеных. — Заўв. рэд.) чакаюць дапамогі, таму тое, што я зрабіў, было правільна. Імкнуся дапамагчы кожнаму чалавеку ў свеце незалежна ад рэлігіі, колеру скуры або паходжання.

Беларусь, спартсмены, дыктатуры

— Што могуць зрабіць людзі ў Беларусі ва ўмовах дыктатуры?

— Ёсць некалькі крокаў, якія можна зрабіць, каб рухацца да свабоды. Давайце сфармулюю па пунктах.

Выказвайцеся. Народ у Беларусі павінен працягваць выступаць супраць злоўжыванняў уладай з боку ўрада. Гэта можа ўключаць пратэсты, абмен інфармацыяй у сацыяльных сетках і зварот у міжнародныя арганізацыі для павышэння дасведчанасці.

Арганізуйцеся. Людзі павінны аб'ядноўвацца ў групы і працаваць разам, каб адстойваць перамены. Гэта можа быць стварэнне палітычных партый, саюзаў ці арганізацый грамадзянскай супольнасці.

Узаемадзейнічайце з міжнароднай супольнасцю. Маю на ўвазе звароты да іншых краін па падтрымку, супрацоўніцтва з міжнароднымі праваабарончымі арганізацыямі і пошук дыпламатычных рашэнняў крызісу.

Адукоўвайцеся. Людзі ў Беларусі павінны даведвацца пра свае правы і прававую сістэму. Гэта можа дапамагчы ім лепш зразумець магчымасці кінуць выклік ураду і выступіць за перамены.

— Якая роля спартсменаў у гэтых працэсах?

— Перш за ўсё не маўчаць.

За спартсменамі сочаць па ўсім свеце, у нас мільёны падпісчыкаў у сацсетках. Мы павінны выкарыстоўваць платформы, каб быць голасам усіх тых нявінных людзей, у якіх забралі правы. Акрамя гэтага, спартсмены павінны натхняць і навучаць моладзь. Трэба пабудаваць будучыню, у якой дзеці будуць бясстрашныя, каб яны маглі адстойваць тое, што правільна, і не баяцца дыктатур. І гэта не палітыка, а размова аб фундаментальных каштоўнасцях. Таму заклікаю ўсіх спартоўцаў працягваць выступаць за правы чалавека.

— Вы вывучаеце сітуацыю ў той ці іншай краіне, перш чым зрабіць гучную заяву?

— Вядома. Мне важна дасканала разабрацца, праз што людзі праходзяць і чым магу дапамагчы. Я на сувязі са шматлікімі праваабаронцамі па ўсім свеце, палітычнымі зняволенымі і іх сем'ямі. Спрабуем данесці інфармацыю аб тым, што адбываецца, а таксама знайсці спосабы вызвалення зняволеных. Амаль усе дыктатуры аднолькавыя. Адзінае, чаго яны баяцца — гэта людзі, так што мы павінны аб'яднацца і змагацца, быць бясстрашнымі і ніколі не здавацца.

Свабода, пратэсты, адукацыя

— Што для вас значыць свабода?

— Пасля паветра, вады і ежы гэта самае важнае, што можа быць у чалавека. Гэта каштоўны дар, праз які атрымліваюць асалоду не ўсе ў свеце. Лёгка прыняць нашу свабоду як належнае і забыцца пра ахвяры, прынесеныя тымі, хто змагаўся за яе. Але трэба памятаць, што свабода не вечная. За яе даводзіцца плаціць, каб зрабіць свет лепшым. Яна павінна бараніцца і захоўвацца кожным пакаленнем. Усім неабходна выступаць супраць несправядлівасці, падтрымліваць прыгнечаных і маргіналізаваных.

— Ці трэба браць у рукі зброю дзеля гэтага?

— Я падтрымліваю толькі мірныя пратэсты.

— А людзі гатовыя да свабоды? Асабліва тыя, хто жыў і жыве шмат год пад жорсткім кантролем?

— Гатовыя. Але галоўнае, што трэба зрабіць — натхняць маладое пакаленне і навучаць адзін аднаго. Без адукацыі мы ўсяго толькі хадзячыя мерцвякі. Ёсць шмат спосабаў расказаць людзям пра свабоду і дэмакратыю. Напрыклад, выкарыстоўваць сацыяльныя сеткі для абмену артыкуламі, відэа. Можна завесці размову з сябрамі і калегамі, высветліць, што яны думаюць, падзяліцца сваім меркаваннем. Можна наведаць мерапрыемствы для публічных дыскусій. Можна пісаць лісты ў газеты ці весці блог, выказваючыся аб свабодзе. Затым — удзел у мірных дэманстрацыях, валанцёрства ў арганізацыях, якія абараняюць грамадзянскую супольнасць і правы чалавека. Таксама трэба галасаваць і падтрымліваць палітычных кандыдатаў, якія адстойваюць свабоду і дэмакратыю. Інфармаванне іншых — гэта бесперапынны працэс, які патрабуе цярпення, настойлівасці і непрадузятасці.

Эрдаган, Інтэрпал, НБА

— Што думаеце пра цяперашнюю сітуацыю ў роднай Турцыі?

— На жаль, абстаноўка прыкладна такая ж, як у Беларусі. Прэзідэнт Эрдаган разбурае краіну. Турцыя магла б стаць мостам паміж ісламам і захадам, але з палітыкай Эрдагана гэта немагчыма. У краіне няма свабоды слова, свабоды рэлігіі, самавыяўлення, пратэсту і дэмакратыі. Людзям трэба прачнуцца, пакуль не стала занадта позна, і прагаласаваць супраць яго на хуткіх выбарах 14 траўня. Паўтаруся, толькі народ можа спыніць дыктатараў.

— Вам бывае страшна пасля вашых выказванняў?

— Не. Ведаю, што Бог падтрымлівае мяне нягледзячы ні на што. Кожны тыдзень атрымліваю тысячы пагроз, у тым ліку аб забойстве. За маю галаву прызначана ўзнагарода. Мой бацька быў у турме нейкі час, а Турцыя аб'явіла мяне ў вышук праз Інтэрпал. Не бачыў сваёй сям'і амаль 10 гадоў і не магу размаўляць з роднымі, бо гэта небяспечна для іх. Але, як я ўжо казаў, свабода мае цану, таму ні пра што не шкадую і нікога не баюся.

— Яшчэ плануеце вярнуцца на пляцоўку?

— На жаль, не. У НБА мне забаронены шлях з-за пазіцыі па Кітаі (Фрыдам казаў, што лізе невыгодна ўздымаць праблемы з правамі чалавека ў гэтай краіне. — Заўв. рэд.). А ў Еўропе не магу гуляць з-за Эрдагана.

Якім можа быць ідэальны свет

— Якім павінен выглядаць ідэальны свет?

— У такім месцы да ўсіх паставіліся б з павагай і годнасцю, незалежна ад расы, полу, этнічнай прыналежнасці або сацыяльна-эканамічнага статусу. Гэта быў бы свет, у якім людзі мелі б доступ да якаснай адукацыі, аховы здароўя і асноўных чалавечых патрэб: ежы, вады і жытла. У ідэальным свеце клапаціліся б аб навакольным асяроддзі і прымалі б меры для змякчэння наступстваў змены клімату. Было б пачуццё агульнасці і супрацоўніцтва паміж людзьмі, калі яны працуюць для сумеснага дабра. У канчатковым выніку, ідэальным быў бы свет, у якім у кожнага ёсць магчымасць поўнасцю раскрыць свой патэнцыял і жыць шчаслівым, паўнацэнным жыццём.

— Як сфарміраваць здаровае грамадства?

— Яно нараджаецца праз дэмакратыю і свабоду. І ўрад любой краіны здольны рабіць крокі ў гэтым напрамку. Я пералічу асноўныя моманты:

• гарантыя асноўных правоў і свабод чалавека;
• незалежная і справядлівая судовая сістэма для забеспячэння вяршэнства закона;
• свабодныя СМІ, якім дазволена асвятляць дзейнасць урада, не баючыся цэнзуры або пераследу;
• празрысты і падсправаздачны ўрад, адкрыты для грамадскага кантролю і зваротнай сувязі;
• сумленныя і свабодныя выбары, якія дазваляюць грамадзянам выбіраць сваіх лідараў без умяшання або махлярства;
• моцная і актыўная грамадзянская супольнасць, здольная прыцягнуць урад да адказнасці за тыя ці іншыя дзеянні;
• інклюзіўная палітыка, якая спрыяе роўнасці, разнастайнасці і абараняе правы меншасцей.

Гісторыя, Рэйган, палітыка

— Чаму вы вырашылі займацца тым, што робіце? Маглі б гуляць спакойна ў баскетбол, зарабляць на нябедную старасць.

— Я гуляю вельмі важную ролю ў гэтыя дні — у мяне вялікая гісторыя. Спадзяюся, маладое пакаленне пазнае яе і зразумее, што свабода вельмі крохкая. Яе можна страціць у імгненне вока.

Некаторым даводзіцца чымсьці ахвяраваць, каб у нашых дзяцей і ўнукаў была светлая будучыня. Трэба зрабіць усё магчымае, каб стварыць здаровае грамадства. Ведаю, што, верагодна, я не здолею змяніць увесь свет, але я здольны змяніць чыйсьці свет. Маладое пакаленне сутыкаецца з мноствам праблем, у тым ліку змяненнем клімату, эканамічнай нявызначанасцю і палітычнай палярызацыяй. Як асоба магу распачаць устойлівыя дзеянні: памяншэнне вугляроднага следу, заахвочванне роўнасці і інклюзіўнасці, падтрымка адукацыі і інавацый, а таксама адстойванне палітыкі, якая ставіць у аснову дабрабыт нашай планеты і будучых пакаленняў. Акрамя таго, важна быць станоўчым узорам для пераймання і накіроўваць маладых людзей у прыняцці абгрунтаваных рашэнняў.

— У вас былі прыклады для пераймання ў палітыцы, іншых сферах?

— Рональд Рэйган, Махамед Алі.

— Ці прысутнічаюць у вас палітычныя амбіцыі?

— Думаю, у будучыні спачатку займуся палітыкай у Амерыцы, а затым вярнуся ў родную Турцыю. Стану лепшым прэзідэнтам, які калі-небудзь быў пры маім жыцці. Нават зараз магу быць нашмат лепшым за Эрдагана.