Тры сцэнарыі для кіраўніка Палаца Незалежнасці

Час не падманеш — тым ці іншым чынам Лукашэнка вызваліць пасаду. Што будзе пасля яго сыходу?

Ні смерць Аляксандра Лукашэнкі, ні якая-небудзь форма яго прыжыццёвага сыходу з пасады прэзідэнта не гарантуюць, што сістэма дэмакратызуецца. Але амаль напэўна адбудзецца сур'ёзнае перафарматаванне мадэлі кіравання. Сістэма перастане быць такой аднаасобнай і «лукашэнкацэнтрычнай», якой з'яўляецца з 1996 года, піша Алесь Гудзія на «Позірку».

На пачатку верасня «Радыё Свабода» расказала пра праведзенае рэдакцыяй апытанне экспертаў на тэму палітычнай будучыні Беларусі. Большасць з іх палічылі, што найбольш верагодным сцэнарыём змены ўлады ў краіне з'яўляецца смерць цяперашняга кіраўніка.

Мэта гэтага артыкула не ў тым, каб абмеркаваць вынікі апытання; яны толькі служаць адпраўной кропкай для аналізу таго, што адбудзецца з рэжымам пасля сыходу Лукашэнкі. Разгледзім тры магчымыя сцэнарыі такога сыходу:

1. Смерць.

2. Сыход у цень: Лукашэнка пакідае ўсе значныя пасады, захоўваючы хіба што сімвалічныя пасады.

3. Ракіроўка: адстаўка з пасады прэзідэнта, пры якой Лукашэнка застаецца старшынёй Усебеларускага народнага сходу (УНС) і/або сакратаром Савета бяспекі.

Смерць

Статыстычна, смерць аўтакрата рэдка прыводзіць да змены палітычнага рэжыму. Андрэа Кендал-Тэйлар і Эрыка Франц даследавалі 79 выпадкаў смерці аўтакратаў у перыяд з 1946 па 2012 год і выявілі, што ў пераважнай большасці выпадкаў (92%) аўтарытарная сістэма захоўвалася. Так, ні смерць Іосіфа Сталіна ў 1953 годзе, ні Мао Цзэдуна ў 1976-м, ні Кім Ір Сена ў 1994-м не прывялі да распаду створаных імі сістэм, хіба што пацягнулі нязначныя змены.

Прыклады нядаўняй гісторыі — смерць Уга Чавеса ў Венесуэле, Фідэля Кастра на Кубе або Іслама Карымава ва Узбекістане — таксама паказваюць, што сістэма цалкам нядрэнна спраўляецца з задачай самазахавання пасля сыходу свайго лідара.

Больш за тое, смерць аўтакрата можа нават спрыяць стабілізацыі рэжыму. Гэта звязана з тым, што дзяржаўная прапаганда актыўна выкарыстоўвае культурны імператыў павагі да памяці нябожчыка. Арганізуюцца пышныя пахаванні, аб'яўляецца шматдзённая жалоба, ствараецца атмасфера смутку і шанавання, што абцяжарвае апанентам магчымасць распачаць якія-небудзь дзеянні. Гэта дае кіруючай эліце час пераналадзіць механізмы ўтрымання ўлады, а пераемнасць з курсам «вялікага папярэдніка» становіцца фактарам легітымацыі.

Гіпатэтычная смерць Лукашэнкі, безумоўна, стане выпрабаваннем для сістэмы, улічваючы высокую ступень персаналізацыі ўлады і адсутнасць інстытуцыйных механізмаў для распрацоўкі палітычнага курсу.

Тым не менш, гэта не тая сітуацыя, калі пасля смерці лідара ўлада стане «валяцца на зямлі». Пытанне ў тым, наколькі паспяхова пераемнікі змогуць утрымліваць уладу без сур'ёзных змен. Верагодна, ім давядзецца выбіраць паміж поўным падначаленнем Крамлю і пошукам кампрамісу з прыхільнікамі перамен унутры краіны.

Сыход у цень

Сцэнар сыходу Лукашэнкі ў цень здаецца малаверагодным як добраахвотнае рашэнне. Хутчэй, гэта можа здарыцца ў выглядзе «добраахвотна-прымусовага» сыходу, калі, напрыклад, пагаршэнне стану здароўя зробіць яго няздольным актыўна ўдзельнічаць у кіраванні. У такой сітуацыі ключавую ролю будзе адыгрываць той, каго кіруючая эліта палічыць лепшым гарантам сваіх інтарэсаў і стабільнасці рэжыму.

Складана назваць канкрэтныя імёны прэтэндэнтаў на ролю кіраўніка ў выпадку сыходу Лукашэнкі ў цень, але можна выказаць здагадку два магчымыя цэнтры ўплыву ў барацьбе за ўладу.

Першы — гэта прадстаўнікі сілавых структур, пераважна з прарасійскай арыентацыяй (умоўны Мікалай Карпянкоў). Іх стратэгія, верагодна, будзе ўключаць далейшае ўзмацненне жорсткасці рэпрэсіўнай палітыкі і яшчэ большае збліжэнне з Расіяй, што дазволіць ім заручыцца падтрымкай Крамля для захавання кантролю над сітуацыяй.

Другі цэнтр уплыву можа быць прадстаўлены так званымі тэхнакратамі — прадстаўнікамі эканамічнага і дыпламатычнага блокаў у верхніх эшалонах улады (умоўны Дзмітрый Круты).

Гэтыя людзі могуць бачыць ва ўмераных рэформах і паслабленні рэпрэсіўнага курсу магчымасць часткова нармалізаваць адносіны з Захадам і зняць эканамічныя санкцыі. Іх стратэгія, верагодна, прадугледжвала б больш гнуткі падыход да ўнутраных рэформ і магчымы дыялог з апазіцыяй, калі гэта дазволіць змякчыць міжнародны ціск і стабілізаваць эканамічную сітуацыю ў краіне.

Суперніцтва паміж гэтымі групамі будзе вызначаць далейшае развіццё палітычнай сітуацыі ў Беларусі. Перамога сілавікоў можа прывесці да ўзмацнення залежнасці ад Расіі і далейшага падаўлення грамадзянскай супольнасці. У выпадку поспеху «тэхнакратаў» магчымыя паступовае паслабленне рэпрэсіўнага рэжыму і курс на стабілізацыю эканомікі за кошт частковага кампрамісу з апазіцыяй і міжнароднымі партнёрамі.

Ракіроўка

Магчымы таксама варыянт, калі Лукашэнка вырашае сысці з пасады прэзідэнта, але захоўвае за сабой ключавыя рычагі ўплыву. Яны могуць быць даступныя ў ролі старшыні УНС, сакратара Савета бяспекі або кіраўніка партыі «Белая Русь», якая да таго часу можа здабыць суб'ектнасць і палітычную вагу.

Пасля транзіту ў Казахстане, які аказаўся няўдалым для Нурсултана Назарбаева, многія эксперты мяркуюць, што Лукашэнка наўрад ці вырашыцца пайсці па аналагічным шляху. Аднак ён як палітык, які сфармаваўся ў савецкую эпоху, трэба думаць, арыентуецца не толькі на кейс Назарбаева, але і на гістарычныя прэцэдэнты савецкіх кіраўнікоў, такіх як Уладзімір Ленін, Сталін і Леанід Брэжнеў.

Кожны з іх заставаўся ва ўладзе да самай смерці, але іх досвед не быў бясхмарным. Ленін і Брэжнеў у апошнія гады фактычна ператварыліся ў жывыя муміі, страціўшы фізічную здольнасць актыўна кіраваць. Сталін жа здолеў дажыць у якасці рэальнага кіраўніка да смерці, але заплаціў за гэта высокую цану, сутыкаючыся са складанымі інтрыгамі ў сваім асяроддзі і рызыкай пасмяротнага асуджэння.

Акрамя таго, пачынаючы з 2021 года Лукашэнка рыхтуе для сябе запасны варыянт — ролю старшыні УНС, з фармальнымі гарантыямі бяспекі для сябе і сваёй сям'і. Стварэнне УНС з шырокімі паўнамоцтвамі можна разглядаць як крок у бок доўгатэрміновай падрыхтоўкі да кіраванага транзіту ўлады. Дакладныя тэрміны транзіту наўрад ці ўжо вызначаны, але яго контуры ўжо цяпер пазначаныя.

Такім чынам, спроба паступовага, кантраляванага транзіту з'яўляецца цалкам верагодным сцэнарыем. У такім сцэнарыі цяперашні кіраўнік зацікаўлены выбраць пераемніка, які будзе праяўляць максімальную лаяльнасць і не зможа падпарадкаваць сабе сілавы апарат. Галоўнай мэтай такога выбару стане забеспячэнне асабістай бяспекі Лукашэнкі і захаванне кантролю над асноўнымі працэсамі ў краіне, хай і ва ўскоснай форме.

Ні смерць Лукашэнкі, ні яго сыход у цень, ні ракіроўка не гарантуюць дэмакратызацыі сістэмы. У цэлым, сыход аўтакрата са сваёй пасады з'яўляецца вельмі адносным фактарам у плане дэмакратызацыі. У перыяд з 1945 па 1989 гады ў краінах камуністычнага блока было каля паўсотні выпадкаў, калі кіраўнікі пакідалі свае пасады з розных прычын: смерць, адстаўка або зрушэнне. Аднак ні адзін з гэтых выпадкаў не прывёў да значных палітычных перамен.

Перамены здарыліся ў 1989-1991 гадах, і пачаліся яны не з прычыны сыходу таго ці іншага кіраўніка — практычна ўсе камуністычныя кіраўнікі былі «на сваіх месцах». Фактары дэмакратызацыі варта шукаць у іншых вымярэннях, а не ў самім факце сыходу ці працягу праўлення аўтакрата.

Іншае пытанне — якой будзе сістэма пасля сыходу Лукашэнкі. Амаль напэўна адбудзецца сур'ёзнае перафарматаванне мадэлі кіравання, асабліва калі падзеі будуць развівацца па трэцім сцэнарыі.

Сістэма перастане быць настолькі персаналісцкай, якой яна была з 1996 года (калі прэзідэнцкая ўлада была значна ўзмоцнена ў выніку канстытуцыйнага рэферэндуму, а Вярхоўны Савет разагнаны).

Калі раней уся ўлада і рашэнні канцэнтраваліся ў руках аднаго чалавека, то ў новай сітуацыі яны могуць быць размеркаваны паміж больш шырокім колам асоб, у той час як сам Лукашэнка застанецца свайго кшталту арбітрам і гарантам стабільнасці для свайго атачэння.