Дзесяць фактаў пра Статут ВКЛ 1588 года
Амаль 435 гадоў таму, 28 студзеня 1588 года, кароль польскі і вялікі князь літоўскі Жыгімонт ІІІ Ваза выдаў прывілей канцлеру ВКЛ Льву Сапегу на права друкаваць трэцюю рэдакцыю Статута.
Гэты дакумент, які так і застаўся ў гісторыі пад назвай «Статут 1588 года», стаўся галоўным законам Княства на стагоддзі і адначасова адным з найлепшых у свеце кодэксаў феадальнага права. Згадаем некалькі цікавых фактаў пра Статут.
1. Статут 1588 года стаў асноўным законам ВКЛ у 1589 годзе. А праца над ім была скончаная ў 1584 годзе. 1588 год — гэта толькі год выдачы прывілею Сапегу. Статут мае 14 раздзелаў і 488 артыкулаў.
2. Асноўная праблема была ў тым, што палякі нядрэнна разумелі, што Статут узмацняе пазіцыю ВКЛ як незалежнай дзяржавы. А пасля Люблінскай уніі некаторыя польскія дзеячы, не будзем паказваць пальцам, у сваіх марах ужо бачылі ВКЛ чарговай правінцыяй Кароны. І памыліліся.
3. У 1588 годзе Статут ВКЛ быў усё ж такі выдадзены, не ў апошнюю чаргу таму, што кароль Жыгімонт ІІІ Ваза небеспадстаўна баяўся, што калі працягваць небяспечныя гульні з літоўскай дзяржаўнасцю, можна лёгка страціць трон ВКЛ і скасаваць дасягненні не толькі Люблінскай, але і Крэўскай уніі. У выніку Статут прыпыніў працэс паланізацыі — так, згодна з яго артыкуламі, польскія феадалы не мелі права атрымліваць землі і пасады ў Княстве.
4. У Статуце была рэалізаваная агульнапрынятая сёння ідэя падзелу ўладаў на тры галіны: заканадаўчая (літоўскі Сойм), выканаўчая (сам вялікі князь і яго адміністрацыя) і судовая (земскія суды, падкаморныя суды, Трыбунал ВКЛ).
5. Найлепшым доказам таго, што Статут быў шэдэўрам заканадаўства, ёсць тое, што яго пазычылі як узор суседнія, нават варожыя, дзяржавы. Так, артыкулы Статута выкарыстоўваліся пры напісанні рускага “Соборного уложения”, пры кадыфікацыі прускага права, пры распрацоўцы украінскіх “Прав, за якими судиться малоросійський народ”.
6. За стагоддзі існавання Статут быў перакладзены на лаціну, нямецкую, польскую, расійскую, украінскую і французскую мовы. А сам Статут быў напісаны на старабеларускай мове, што было на той момант выключэннем у Еўропе — паўсюдна панавала лаціна.
7. Статут — кодэкс-доўгажыхар. Яго прынялі ў 1589 годзе, а адменены ён быў нават не пры падзелах Рэчы Паспалітай, а на паўстагоддзя пазней. Так, у Віцебскай і Магілёўскай губернях Расійскай імперыі Статут адмянілі ў 1831 годзе, у Віленскай, Мінскай і Гродзенскай губернях — у 1840 годзе. Такім чынам, тэрмін дзеяння Статута — 251 год. “Соборное уложение”, раней распрацаванае на аснове Статута, праіснавала з 1649 да 1832 года — то-бок 183 гады. Нават найстарэйшая канстытуцыя ў свеце — Канстытуцыя ЗША — цяпер налічвае толькі 228 гадоў. А Вялікабрытанія наогул не мае адзінай кадыфікаванай канстытуцыі.
8. Статут дзейнічаў і на тых тэрыторыях сучаснай Украіны, што былі прыяднаныя да Польшчы ў 1569 годзе. Такім чынам, краін, у якіх дзейнічаў Статут, было як мінімум тры — Вялікае Княства Літоўскае, Карона Каралеўства Польскага і Расійская імперыя. У Кіеўскай, Падольскай і Валынскай губернях Статут таксама быў адменены толькі ў 1840 годзе.
9. Упершыню Статут быў надрукаваны ў 1588 годзе ў Вільні, у друкарні Мамонічаў. Першы пераклад кодэкса на польскую мову адбыўся толькі ў 1614 годзе — праз 25 гадоў пасля выдання. Перакладзены Статут быў надрукаваны таксама ў Вільні, у той жа друкарні.
10. Толькі ў 2012 годзе у Беларусі з’явіўся першы экземпляр арыгінальнага Статута. Экзэмпляр быў выкуплены з прыватнай калекцыі ў Маскве па ініцыятыве студэнта гістарычнага факультэта БДУ Андрэя Радкова, Музея гісторыі Магілёва і яго дырэктара Аляксея Бацюкова. Грошы на ўнікальную кнігу давалі і простыя людзі, і бізнесоўцы, і арганізацыі. Нарэшце 9 чэрвеня 2012 года ў магілёўскай Ратушы адбылася ўрачыстая прэзентацыя першага ў Беларусі арыгінальнага Статута.