«Ён з вастрогу пойдзе туды, дзе ўвесь вялiзарны край – адзiн вялiкi вастрог». 91 год таму адбыўся абмен палітвязнямі-беларусамі
«Бронюсь, куды ты ідзеш?» — скрушна запытаўся Францішак Аляхновіч у Браніслава Тарашкевіча, стоячы на памежным мастку. Расказваем пра самы вядомы абмен беларускімі палітвязнямі і разважаем, ці магчыма штосьці падобнае сёння.
«Палітычна мудры крок польскіх уладаў, якія за беларуса патрабавалі ад Саветаў беларуса-ж»
З газеты «Родны Край» (Вільня, 16 верасня 1933):
«У сумных, шэрых буднях нашага нацыянальнага жыцця нейкім ясным праменем сонейка паказалася вестка, для беларускага грамадзянства бадай зусім неспадзяваная.
У выніку паразумення між польскім і савецкім урадамі 6 верасня на граніцы паміж Польшчай і БССР адбылася замена палітычных вязняў: Польшча звольніла з вастрогу і пусціла ў Саветы выдатнага беларускага грамадскага дзеяча і навукоўца Браніслава Тарашкевіча; Саветы ўзамен за яго звольнілі з вастрогу і пусцілі ў Польшчу выдатнага беларускага драматурга і драматычнага артыста Францішка Аляхновіча.
Пад той час, як беларускае грамадзянства шчыра вітае ў мурах старое Вільні вернага сына яе Аляхновіча, такое ж свята спраўляе беларускі Менск, вітаючы Тарашкевіча.
Дзелючыся з нашымі чытачамі гэтай радаснай весткай аб павароце з вастрожных муроў да вольнага жыцця дзвух такіх цэнных культурных сілаў беларускіх, мы лічым сваім абавязкам адзначыць сапраўды шляхетны і палітычна мудры крок польскіх уладаў, якія за беларуса патрабавалі ад Саветаў беларуса-ж».
Браніслаў Тарашкевіч
«Наколькі выезд Тарашкевіча нікога не здзівіў, настолькі яго абмен на Аляхновіча ўсіх шакіраваў. Якая іронія лёсу! Даўнія старыя сябры сталі каля памежных слупоў, як прадстаўнікі варожых палітычны накірункаў. І абодва адначасова атрымалі свабоду пасля шматгадовай вязніцы…» — пісаў у 1933 годзе Антон Луцкевіч.
Сустрэўшыся на памежным мастку, яны прыўзнялі капелюшы, і Аляхновіч скрушна прамовіў: «Куды ты, Бронюсь, ідзеш?».
Францішак Аляхновіч добра ведаў, на якія пакуты выракае сябе Тарашкевіч…
«Ён iз вастрогу пойдзе туды, дзе ўвесь вялiзарны край – гэта адзiн вялiкi вастрог, дзе думка чалавечая сьцiсьненая ў вабцугох савецкага абсурду, дзе ня толькi дзеяць i гаварыць, але й думаць i дыхаць трэба паводле аднаго, для ўсiх абавязковага шаблёну.
Ён пойдзе ў край белага нявольнiцтва, голаду, нэндзы, людаедзтва, а я – кiруюся на Захад, да «капiталiстычных» гаспадарстваў, дзе буду прынамсi спаць спакойна, ведаючы, што ўначы госьцi з ГПУ не пастукаюцца да мае гасподы», — пісаў Аляхновіч.
Францішак Аляхновіч
Ён падрабязна апісаў ва ўспамінах гістарычную сустрэчу:
«Наперадзе йшоў нейкi высокi мужчына ў цывiльнай вопратцы. Зь iм – з двума палiцыянтамi па бакох – той, каго польскi ўрад абменьваў на мяне: Бранiслаў Тарашкевiч. У гэты мамэнт я адчуў ня толькi духовы, але й фiзычны кантраст памiж намi. Вязень «капiталiстычнага гаспадарства» меў на сабе прызваiты фiльцовы капялюш, добра скроенае восеньскае палiто, беззаганна вычышчаныя боты… Савецкi вязень iшоў у старэцкiм падзёртым кажуху на салавецкiм бушлаце…
Гэтулькi гадоў ня бачыўшы, з зацiкаўленьнем углядаўся я на гэтага чалавека, якi, хоць у добрай веры, усё-ж гэтулькi зламаў чалавечых жыцьцяў, кiруючы вочы сваiх землякоў на мiраж за межавымi слупамi…
Цырымонiя абмену. Адданьне чэсьцi, паклон капялюшом, сьцiсканьне рук, падпiсаньне акту абмену. I мы, калiшнiя прыяцелi, а цяпер – чужыя сабе людзi, шляхi якiх разыходзяцца ў процiлежныя бакi, падалi сабе рукi».
Глядзіце таксама
Краязнаўца Кастусь Шыталь адзначаў: «Браніслаў Тарашкевіч пайшоў у СССР. Спачатку то яму магло здацца, што ён на волі, бо вакол не было турэмных кратаў. Затое адразу ён убачыў, як камуністы знішчылі ягоную найважнейшую працу для Беларусі — беларускі правапіс».
Глядзіце таксама
8 студзеня 1938 г. Тарашкевіч быў прыгавораны да расстрэлу. Пад нечалавечымі катаваннямі падпісаў даносы на 249 (!) чалавек. Даследчык Леанід Маракоў выказваў меркаванне, што Браніслаў Тарашкевіч не быў расстраляны, а загінуў падчас катаванняў, якія доўжыліся дзевяць месяцаў.
«Камуністычная сістэма — смяротна небяспечная і знішчыла шмат беларусаў. Гэтаксама смяротна небяспечнымі ёсць сістэмы, якія выраслі на спадчыне камунізму», — падкрэсліў спадар Шыталь.
Францішку Аляхновічу было наканавана пражыць яшчэ 11 гадоў пасля вызвалення. Ягоная кніга «У капцюрох ГПУ», напісаная на волі, сталася адным з першых сведчанняў пра жахі ГУЛАГу.
«Францішак Аляхновіч быў забіты ў Вільні ў сваёй кватэры 3 сакавіка 1944 г. Хто яго забіў — чырвоныя партызаны ці АК, невядома да нашага часу. Але перад забойствам Аляхновіч як рэактар газеты "Беларускі голас" пачаў друкаваць спісы беларусаў, забітых АК-аўцамі ў Лідскім павеце», — пісаў гісторык Леанід Лаўрэш.
Ці ёсць шанцы на вызваленне беларускіх палітвязняў сёння? «У нас няма часу на спрэчкі»
Азіраючыся на страшэнныя падзеі 1930-х, асабліва на часы чырвонага тэрору, беларусы нясмела прыглядаюцца: а дзе мы зараз? Ужо зазірнулі ў бездань 1937-га, альбо ўсё ж ёсць, куды імкнуцца?
На сёння выглядае, што крывавыя камуністы былі больш здольныя да перамоваў, чым рэжым Лукашэнкі. Абмен Аляхновіча на Тарашкевіча быў самым гучным, але далёка не адзіным.
Глядзіце таксама
Сёння, нягледзячы на намаганні розных прадстаўнікоў дэмакратычнага руху, вызваленне беларускіх палітвязняў праз дамоўленасці здаецца амаль немагчымым.
Да таго ж, некаторыя барацьбіты з рэжымам лічаць падобныя размовы недапушчальнымі, выкарыстоўваючы тэрмін «гандаль палітвязнямі».
Так, напрыклад, баец палка Каліноўскага Аляксандр Клачко (ён ваюе пад пазыўным «Кусь») заяўляў: «Для мяне асабіста любы дзеяч перастане існаваць як дзеяч беларускай рэвалюцыі, калі ён возьме ўдзел у гандлі палітвязнямі ў абмен на зняцце санкцый».
«Людзі, якія выступаюць за гандаль у пытанні палітвязняў, пераследуюць інтарэсы, што пераклікаюцца з інтарэсамі рэжыму. Альбо яны выпадковыя беларусы ў пратэсце – не разумеюць, чаму людзі селі ў турму, за што яны змагаліся. Мая мэта – вызваленне Беларусі. Гэта аўтаматам зробіць палітвязняў вольнымі», — тлумачыў ваяр у размове з «Нашай Нівай».
Журналіст, дэпутат Вярхоўнага Савета Беларусі 12-га склікання Сяргей Навумчык з такім меркаваннем не згодны.
«Тое, што робяць у турмах з палітычнымі (маю на ўвазе ўсіх, а ня толькі прызнаных афіцыйнымі праваабаронцамі) — кваліфікуецца ў дыяпазоне ад катаваньняў да павольных забойстваў (ці хуткіх, як з Ашуракам). Горка прызнаваць, але адказнасьці за гэта сілавікі не панясуць. Ня бачу гістарычных перадумоваў. Будзем глядзець на рэчы рэальна — ў нашых шыротах гэтага не было ніколі», — нагадвае ён.
«Тое, што адказнасьці ня будзе, толькі распальвае садызм сілавікаў. Нельга чакаць гуманнасьці ад гэтай улады і яе выкармленых ёй забойцаў.
І калі захаваньне Незалежнасьці любымі даступнымі спосабамі сёньня мусіць быць мэтай усякага, хто лічыць сябе беларускім палітыкам — дык зьберажэньне жыцьця палітвязьняў ёсьць абавязкам кожнага, хто называе сябе чалавекам», — лічыць спадар Навумчык.
Глядзіце таксама
Былая палітзняволеная, прадстаўніца Аб'яднанага пераходнага кабінета па сацыяльных пытаннях Вольга Гарбунова нагадвала, што, згодна з рэгламентам дзейнасці АПК, адной з прыярытэтных мэтаў Кабінета з’яўляецца вызваленне і рэабілітацыя ўсіх палітвязняў.
«Нягледзячы на адсутнасць вынікаў, увесь скепсіс і канфліктнасць меркаванняў унутры дэмакратычнага руху, пытанне вызваленне палітычных вязняў – самы галоўны ў павестцы прадстаўніцтва. Мною праводзіцца рэгулярная праца на міжнародным узроўні, камунікацыя з прадстаўнікамі розных краін Еўразвязу, ЗША, міжнародных арганізацый, якія з’яўляюцца патэнцыйнымі перамоўшчыкамі альбо мелі адпаведны досвед у мінулым.
Да таго ж ідзе пастаянны пошук і камунікацыя па збору інфармацыі ўнутры Беларусі, сярод прадстаўнікоў рэжыма і набліжаных да іх», — сказала спадарыня Вольга.
Таксама Вольга Гарбунова расказала пра «гуманітарны спіс» асоб, якія паводле ўзросту (пенсіянеры), стану здароўя, наяўнасці інваліднасці і іншых фактараў патрабуюць экстранай медыцынскай дапамогі і павінны быць вызваленыя неадкладна – па стане здароўя і іншых гуманітарных прычынах. Гэта непаўнагадовыя асобы, шматдзетныя бацькі, бацькі, якія самастойна выхоўвалі дзяцей, ветэраны вайны.
«На жаль, у гэтым спісе ўжо няма двух прозвішчаў. Мікалай Клімовіч меў інваліднасць другой групы па сэрцы і памёр у калоніі, ён прабыў у зняволенні 2 месяцы. Алесь Пушкін меў праблемы са здароўем, схуднуў на 20 кілаграм, праз неаказанай своечасова медыцынскай дапамогі памёр ад прабадной язвы ў турме.
Гэта кажа пра тое, што ў нас няма часу на спрэчкі, няма часу на асуджэнне палітвязняў за напісанне імі прашэнняў аб памілаванні. Нам патрэбна аб’ядноўваць і прыкладаць намаганні ўсіх структур, якія могуць дапамагчы выпрацаваць стратэгію вызвалення палітвязняў і пошуку рэсурсаў на гэта», — заявіла Вольга Гарбунова.
Зянон Пазьняк прапаноўваў абмяняць двух ваеннапалонных на палітзняволеную шматдзетную маці і журналіста-расследавальніка
Сёлета ў жніўні палітык Зянон Пазьняк звярнуўся да прэзідэнта Украіны і самаабвешчанага кіраўніка Беларусі з прапановай абмяняць ваеннапалонных на палітвязняў.
Адзначым, што гэта была першая канкрэтная прапанова ў гэтым кірунку з боку дэмакратычных сіл.
«Два палонныя грамадзяне Беларусі (Максім Зязюльчык і Андрэй Герыловіч), якія былі ў расійскім войску, ваявалі супраць Украіны і асуджаныя судом Украіны на пазбаўленне волі адпаведна на 10 і на 9 гадоў, звярнуліся да ўлады Рэспублікі Беларусь з просьбай абмяняць іх на палітзняволеных Рэспублікі Беларусь. Прашу вас паспрыяць такому абмену, улічыць маю прапанову і пазіцыю шматлікіх беларусаў у Польшчы.
Менавіта: абмяняць палонных Максіма Зязюльчыка і Андрэя Герыловіча на палітвязняў у Беларусі: Вольгу Віктараўну Залатар — маці пецярых непаўналетніх дзяцей, асуджаную на 4 гады пазбаўленьня волі, і журналіста Дзяніса Яўгенавіча Івашына, асуджанага на 13 гадоў і 1 месяц пазбаўлення волі», — напісаў палітык у публічным звароце да Зяленскага і Лукашэнкі.
Глядзіце таксама
«Такі абмен магчымы. Ён будзе добрым для ўсіх», — падкрэсліваў Зянон Пазьняк.
Аднак беларускі рэжым праігнараваў гэтую прапанову.
«У 1933 годзе ІІ Рэч Паспалітая выцягнула Францішка Аляхновіча з Салаўкоў. Ён напісаў турэмныя ўспаміны пад загалоўкам "У капцюрох ГПУ", якія выйшлі на некалькіх мовах. Што ж, напрошваецца пэўная паралель. І ў наш час цяпер мяжа Польшчы стала рысай, за якой тысячы беларусаў могуць адчуваць сябе спакойна і бяспечна. І я таксама ў кастрычніку 2021 года адчуў палёгку, калі ўбачыў польскі сцяг і надпіс "Rzeczpospolita Polska" на памежным пераходзе», — падзяліўся Кастусь Шыталь, акрэсліўшы гістарычную паралель.
На шчасце, сёння беларусам ёсць дзе шукаць бяспеку. Спадзяемся, неўзабаве гэтую патрэбу нашы суайчыннікі змогуць рэалізаваць і ў роднай краіне.