Уладзіслаў Ваза: кароль Рэчы Паспалітай, які мог кіраваць адначасова Швэцыяй і Масковіяй

428 гадоў таму ў цёплы летні дзень нарадзіўся знакаміты і магутны Ўладзіслаў. Ён адваяваў для Вялікага Княства Літоўскага Смаленск, а за жыцьцё меў магчымасьць стварыць вялізную эўрапейскую імпэрыю. Як так атрымалася?

А што б, калі…

Інтрыгоўна ўявіць наступствы магчымых палітычных посьпехаў нашага вялікага князя Ўладзіслава Вазы. Давайце разгледзім некаторыя падзеі, якія маглі каардынальна зьмяніць гісторыю ўсяго рэгіёну дый цэлага сьвету.

Адным з такіх эпізодаў зьяўляецца гісторыя флірту з расейскім царствам.

Уладзіслаў, старэйшы сын караля Жыгімонта Вазы і яго жонкі Ганны Аўстрыйскай, нарадзіўся 9 чэрвеня 1595 года. Тады ён безумоўна яшчэ ня ведаў, што яго лёс перасячэцца з бурным пэрыядам маскоўскай гісторыі, вядомым як Смутны час (1598-1613).

У пачатку XVII стагодзьдзя трон у Крамлі быў захоплены хаатычным вірам гульняў, з некалькімі прэтэндэнтамі на карону. Шляхта Рэчы Паспалітай убачыла выдатную магчымасьць для ўплыву. Яны лічылі, што наш князь на маскоўскім троне пашырыць іх палітычнае ўзьдзеяньне і надасьць імпэт каталіцтву ўглыб праваслаўнай Масковіі. Кандыдатурай, якую яны прапанавалі, быў не хто іншы, як малады Ўладзіслаў, сын караля.

У 1610 годзе, пасьля значнай перамогі нашых продкаў у вайне супраць Масквы, групоўка маскоўскіх баяраў, якія былі расчараваныя ў цары Васілю Шуйскім, вырашыла пайсьці на сьмелы крок. Яны абвесьцілі царом Масковіі замежнага каталіцкага князя Ўладзіслава.

Аднак рэальнаму кіраваньню перашкодзілі некаторыя рэчы. Перадусім бацька Ўладзіслава — Жыгімонт Ваза вырашыў, што 15-цігадовы манарх не здолее выжыць у крамлёўскіх калідорах. А патрабаваньне аб пераходзе ў праваслаўе — гучала як жарт. Ад імя Ўладзіслава кіраваў маскоўскі ўрад — Сямібаяршчына. Уладзіславу Вазу прынесьлі прысягу жыхары Масквы і іншых гарадоў. Пачалася чаканка манэтаў з імём новага цара Ўладзіслава Жыгімонтавіча.

У 1612 годзе на просьбу маскоўскіх баяраў Уладзіслаў арганізаваў паход у Маскву, каб правесьці там сваю каранацыю. Аднак гарнізон Рэчы Паспалітай у Масковіі быў нешматлікім і вымушаны быў капітуляваць пад націскам іншай партыі.

Маскавіты-апазыцыянэры пад кіраўніцтвам Дзьмітрыя Пажарскага вырашылі ўзброеным чынам супрацьстаяць той сітуацыі, што ўжо склалася. Уладзіслава Вазу напрыканцы 1612 года дэтранізавалі (пазбавілі кароны).

Канчатковы ўдар па імкненьнях Уладзіслава быў нанесены ў 1613 годзе, калі на маскоўскі трон пасадзілі Міхаіла Раманава. Так нарадзілася новая крамлёўская дынастыя, зь якой мы будзем змагацца на працягу трох стагодзьдзяў.

4 красавіка 1617 года Ўладзіслаў Ваза, які выступаў як маскоўскі вялікі князь, падпісаў канфідэнцыйны акт, у якім абавязваўся заключыць з Рэччу Паспалітай вечны хаўрус, ваяваць супраць Турэччыны і татараў. Ён абвесьціў пра значныя тэрытарыяльныя саступкі на карысьць Рэчы Паспалітай: Масковія павінна была аддаць ёй Бранск, Курск, Нэвель, Ноўгарад Северскі, Рыльск, Себеж, Смаленск, Старадуб і Веліж. Больш за тое, ад імя маскавітаў ён адмовіўся ад усіх прэтэнзій на Лівонію і Эстляндыю.

Толькі ў 1634 годзе, пасля Палянаўскай дамовы, якая завяршыла Смаленскую вайну, ён фармальна адмовіўся ад правоў на маскоўскі трон у абмен на значную кантрыбуцыю і іншыя саступкі. Вялікае Княства Літоўскае атрымлівала Смаленскія, Северскія і Чарнігаўскія землі.

Швэдзкія мары

Калі Ўладзіслаў Ваза наблізіўся да маскоўскага трона, яго жыцьцё зрабіла яшчэ адзін паварот, калі позірк зьвярнуўся да трона Швэцыі, радзімы яго продкаў.

Уладзіслаў нарадзіўся ў доме Ваза, уплывовым эўрапейскім каралеўскім доме з каранямі ў Швэцыі. Уладзіслаў быў сынам Жыгімонта Вазы, караля польскага і вялікага князя літоўскага, які сам быў каралём Швэцыі з 1592 па 1599 год.

У 1599 годзе швэдзкі сойм дэтранізаваў Жыгімонта Вазу і аддаў трон яго сыну, князю Ўладзіславу. Аднак была ўмова: князь Уладзіслаў павінен быў прыехаць у Швэцыю і перайсьці ў пратэстантызм. Аднак гэтыя ўмовы не былі выкананыя.

Швэдзкая карона была выбіта ў Жыгімонта яго дзядзькам Карлам IX, які змагаўся супраць спробаў вярнуць Швэцыю ў лона каталіцкага касьцёла. Гэта быў вялізны разрыў у доме Ваза, які рэхам адгукнуўся па ўсім Балтыйскім моры.

Жыгімонт Ваза імкнуўся вярнуць сабе страчаную швэдзкую карону праз сваіх нашчадкаў. Швэцыя, праўда, не была ахвотная прымаць князя ў якасьці свайго манарха. Уладзіслаў, хоць і швэдзкай каралеўскай крыві, быў іншаземцам, выхаваным пры каталіцкім двары, у той час як Швэцыя была ўжо лютэранскай. Швэды асцерагаліся паўторнай спробы зрынуць пратэстантызм пры Ўладзіславе Вазе.

Перацягваньне каната за швэдскую карону заставалася пастаянным фонам на працягу ўсяго жыцьця Уладзіслава. У 1632 годзе, пасля сьмерці швэдзкага караля Густава Адольфа ў бітве пры Люцэне, ва Ўладзіслава зьявілася магчымасьць мацней заявіць пра свае патрабаваньні скандынаўскага трона. Аднак моц яго зводнай сястры Крысьціны, а таксама міжнародная значнасьць Швэцыі стрымлівалі Ўладзіслава.

Толькі ў 1655 годзе, пры панаваньні яго брата і наступніка на троне Вялікага Княства Літоўскага і Польшчы Яна Казіміра Вазы, дом Вазаў афіцыйна адмовіўся ад прэтэнзій на швэдзкі трон. Такім чынам быў пакладзены канец дынастычнай спрэчцы, якая цягнулася шэсьць дзесяцігодзьдзяў.

Фантазіі

Як бы выглядала Эўропа пад кіраваньнем аднаго кіраўніка, які аб'ядноўваў бы яе ўсходнія, паўночныя і цэнтральныя рэгіёны?

З самага пачатку хаўрус Рэчы Паспалітай, Швэцыі і Масковіі пад кіраўніцтвам Уладзіслава Вазы рэзка зьмяніў бы эўрапейскі палітычны ляндшафт. Войнаў нашай дзяржавы з Масковіяй і Швэцыяй можна было б пазьбегнуць, што патэнцыйна выратавала б сотні тысячаў жыцьцяў.

Каталіцкі манарх, які б панаваў у праваслаўнай Масковіі і лютэранскай Швэцыі, мог выклікаць рэлігійныя канфлікты, альбо Ўладзіслаў адкрыў бы эру рэлігійнай талерантнасьці, каб захаваць стабільнасьць.

З эканамічнага пункту гледжаньня, такі хаўрус мог бы сфармаваць велізарны гандлёвы блёк, які дамінаваў бы ў Балтыйскім моры і валодаў значным уплывам на гандлёвых шляхах у Азію. Ён мог бы стаць магутнай сілай, якая супернічала з марскім панаваньнем галяндцаў і ангельцаў.

У культурным пляне Ўладзіслаў, вядомы сваёй апекай мастацтваў, мог спрыяць унікальнаму зьліцьцю стыляў і ідэй, якое пашырыла б межы эўрапейскага Адраджэньня.

Аднак кіраваньне такой велізарнай і разнастайнай дзяржавай стварала б сур'ёзныя праблемы. Памер гэтай гіпатэтычнай дзяржавы мог выклікаць патрэбу ў пэўнай форме дэцэнтралізацыі.

Геапалітычныя наступствы маглі б адгукацца праз стагодзьдзі. Якім быў бы балянс сілаў падчас Напалеонаўскіх або нават Сусьветных войнаў?

Вядома, гэтыя здагадкі носяць выключна спэкулятыўны характар. Гісторыя — гэта складаная сетка непрадбачаных абставінаў, і ўстаўка або зьмена адной дэталі можа перайначыць цалкам усё.