Забіць дыктатара. Як спрабавалі зьнішчыць Гітлера

Замах на Адольфа Гітлера 20 ліпеня 1944 года, няўдалы пераварот, зьяўляецца адным з самых драматычных момантаў у гісторыі Другой сусьветнай вайны.

Перш чым мы паглыбімся ў дэталі замаху 20 ліпеня, вельмі істотна зразумець гістарычны кантэкст. У 1933 годзе пасьля шэрагу палітычных манэўраў Гітлер быў прызначаны канцлерам Нямеччыны. Яго партыя, Нацыянал-сацыялістычная нямецкая працоўная партыя, хутка ўмацавала сваю ўладу. У 1934 годзе, пасьля сьмерці прэзідэнта Паўля фон Гіндэнбурга, Гітлер узяў на сябе поўны кантроль, функцыі прэзідэнта перайшлі таксама да яго.

Як камуністы з Масквы прывялі Адольфа Гітлера да ўлады ў 1933 годзе

Адольф абвесьціў сябе фюрэрам. На працягу наступнага дзесяцігодзьдзя ён пераўтварыў Нямеччыну ў таталітарную дзяржаву.

Нязгодныя нацысты

У Трэцім рэйху Гітлера былі тыя, хто не ўхваляў яго бязьлітасны рэжым і разбуральную вайну. Гэтыя дысідэнты складалі разнастайную групу людзей, у тым ліку кансэрватараў, сацыялістаў, ваенных афіцэраў і дыпляматаў. Іх ўсіх аб'ядноўвала супрацьстаяньне кіраваньню Гітлера. Гэта была небясьпечная пазыцыя ў нацысцкай Нямеччыне, дзе іншадумства не прыводзіла да кулі ці эшафоту.

Ваенныя, у прыватнасьці, вэрмахт, укрывалі значную колькасьць ворагаў Гітлера. Такія высокапастаўленыя афіцэры, як генэрал Людвіг Бэк, генэрал-палкоўнік Фрыдрых Ольбрыхт і палкоўнік Клаўс фон Штаўфэнбэрг, былі глыбока ўцягнутыя ў супраціў. Яны былі ў жаху ад агрэсіўнай зьнешняй палітыкі Гітлера, яго непавагі да міжнароднага права і яго плянаў вайны.

Іншая група – так званы Крэйзаўскі гурток — быў групай інтэлектуалаў, арыстакратаў і былых палітыкаў, якія выступалі супраць нацысцкага рэжыму. Група была названая ў гонар маёнтка Гельмута Джэймса фон Мольтке, дзе яны праводзілі свае сустрэчы. Яны плянавалі постнацысцкую Нямеччыну, заснаваную на хрысьціянскіх і дэмакратычных прынцыпах. У групу ўваходзілі такія людзі, як Петэр фон Вартэнбург і Адам фон Трот, якія пазьней удзельнічалі ў змове 20 ліпеня.

Існавала і «Белая ружа», інтэлектуальная група супраціву, якую ўзначальвалі студэнты Мюнхэнскага ўніверсітэта, у тым ліку Сафі Шоль, яе брат Ганс і іх прафэсар Курт Хубер. Яны заклікалі да актыўнага супрацьстаяньня нацысцкаму рэжыму і распаўсюджвалі ўлёткі з асуджэньнем дыктатуры і вайны. Ядро групы было арыштаванае гестапа ў 1943 годзе і расстралянае.

У той час як некаторыя лідэры цэркваў падтрымлівалі нацыстаў або шукалі зь імі згоды, іншыя адкрыта выступалі супраць рэжыму. Марцін Німёлер і Дзітрых Бонхефэр, пастары, крытыкавалі антыхрысьціянскую палітыку нацыстаў. Бонхефэр, які ўваходзіў у ваенную выведку, быў уцягнуты ў змовыу з мэтай забойства Гітлера.

Палітыкі, якія дзейнічалі ў Вэймарскай рэспубліцы, таксама адыгралі пэўную ролю ў супраціве. Карл Фрыдрых Гёрдэлер, былы мэр Лейпцыга, кантактаваў як з ваеннымі змоўшчыкамі, так і з Крэйзаўскім колам. Ён спадзяваўся дамовіцца з хаўрусьнікамі аб міры і аднавіць у Нямеччыне канстытуцыйную манархію. Змоўшчыкамі была выпрацаваная ідэя, згодна зь якой менавіта Гёрдэлер павінны быў узначаліць Нямеччыну пасьля забойства Гітлера.

20 ліпеня

Змова 20 ліпеня, якую часта называюць аперацыяй «Валькірыя», была ў кроку ад забойства дыктатара.

Змоўшчыкі мелі на мэце забіць Гітлера і зьдзейсьніць дзяржаўны пераварот.  Аперацыя «Валькірыя» першапачаткова прызначаная для падтрыманьня ўрадавага кантролю падчас патэнцыйнага паўстаньня або грамадзкіх хваляваньняў. Змоўшчыкі перапрафілявалі гэты плян, каб захапіць кантроль над нямецкім урадам пасьля таго, як Гітлер будзе забіты.

Палкоўнік Клаўс фон Штаўфэнбэрг, незадаволены афіцэр арміі, які меў доступ да Гітлера праз сваю ролю ў Рэзервовай арміі, быў абраны для закладкі бомбы. Ён прынес партфель з бомбай з поршневым дэтанатарам брытанскай вытворчасьці на канфэрэнцыю ў штаб-кватэры Гітлера, вядомую як Воўчае логава ва Ўсходняй Прусіі.

Пакой для сустрэчаў быў імправізаваным месцам, перанесеным са звычайнага падземнага бункера праз сьпякотнае надвор'е. Той факт, што гэта не была замкнёная прастора, мог паспрыяць выжываньню Гітлера.

Штаўфэнберг выйшаў з пакою пад падставай тэлефоннага званка, пакінуў бомбу пад сталом. Бомба спрацавала, імгненна былі забітыя чатыры чалавекі, а астатнія параненыя. Гітлер пазьбег забойства, гэты факт прыпісваюць штабному афіцэру, які несьвядома адсунуў партфель далей ад Гітлера за цяжкую ножку стала.

90 гадоў таму згарэў Рэйхстаг, а з ім і масты да дэмакратычнай Нямеччыны

Пачатак пераварату

Штаўфэнбэрг быў упэўнены, што Гітлер мёртвы, і паляцеў у Бэрлін, каб выканаць другую частку пляна, ён распачаў апэрацыю «Валькірыя». У блытаніне пасьля выбуху змоўшчыкам удалося аддаць загад аб пачатку апэрацыі.

 Аднак у сталіцы панавала разгубленасьць. Генэрал Фрыдрых Фром, кіраўнік Рэзэрвовай арміяй і чалавек, які мог даць істотную падтрымку перавароту, заставаўся нерашучым. Фром ведаў пра змову, але вырашыў актыўна не падтрымліваць. Ён зьбіраўся далучыцца да таго боку, які пераможа.

Калі стала зразумела, што Гітлер выжыў, Фром перайшоў на той бок, каб выратавацца. Ён арыштаваў Штаўфэнбэрга і іншых галоўных змоўшчыкаў у Бэрліне і расстраляў іх у двары штаба Рэзэрвовай арміі, у тую ж ноч.

Ахвяры змовы

Непасрэднымі ахвярамі замаху сталі прысутныя на нарадзе Гітлера ў Воўчым логаве. У выніку бомбы загінулі чатыры чалавекі: генэрал Рудольф Шмундт, ад'ютант Гітлера, палкоўнік Хайнц Брандт, афіцэр, які працаваў на ад'ютанта Гітлера і які несьвядома перанёс бомбу далей ад Гітлера, генэрал Гюнтэр Кортэн, кіраўнік генэральнага штаба люфтвафэ і стэнаграфіст Хайнц Бергэр.

Асноўныя змоўшчыкі, у тым ліку Штаўфэнберг, былі расстраляныя праз некалькі гадзінаў пасьля няўдалага замаху. Сярод забітых былі генэрал Фрыдрых Ольбрыхт, палкоўнік Мерц фон Квірнхайм і асістэнт Штаўфэнбэрга лейтэнант Вернэр фон Хэфтэн.

Пазьней у тую ж ноч генэралу Людвігу Бэку было дазволена скончыць жыцьцё самагубствам. Калі яго спроба не ўдалася, сяржанту было загадана давесьці справу да канца.

Генэрал Эрвін фон Вітцлебэн, генэрал-фельдмаршал Гюнтэр фон Клюге і генэрал-палкоўнік Карл-Генрых фон Шцюльпнагель, старэйшыя афіцэры, якія ўдзельнічалі ў змове, былі арыштаваныя, а пазьней асуджаныя і забітыя.

Пасьля няўдалай змовы па некаторых дадзеных было арыштавана каля 7 тысячаў чалавек. Шмат хто зь іх не прымаў непасрэднага ўдзелу ў змове, але былі зьвязаныя ўласнай апазыцыяй да нацысцкага рэжыму або проста сувязьзю са змоўшчыкамі.

Прыкладна 5000 з гэтых людзей былі пакараныя без суда або пасьля пасьпешлівых паказальных судоў. Шмат хто з асуджаных былі павешаныя на фартэпіянным дроце, што было асабліва павольным і балючым спосабам пакараньня сьмерцю.

Акрамя забітых пацярпелі і сем'і змоўшчыкаў. Некаторыя зь іх былі арыштаваныя па закону адказнасьці сваякоў, паводле якога сваякі злачынцаў прыцягваліся да адказнасьці і караліся за злачынствы сваіх сваякоў.

Ці героі ўдзельнікі змовы?

Пытаньне аб тым, ці трэба разглядаць змоўшчыкаў змовы 20 ліпеня як герояў, выклікае да сёньняшняга дня палярныя погляды.

Адразу пасьля вайны ў Нямеччыне ішлі сур'ёзныя дэбаты наконт змоўшчыкаў. Некаторыя бачылі ў іх здраднікаў, якія спрабавалі захапіць уладу для сябе, у той час як іншыя бачылі ў іх апартуністаў, якія падтрымлівалі Гітлера, пакуль яго вайна не пайшла не так.

Былі таксама тыя, хто лічыў, што змоўшчыкі дзейнічалі з пачуцьця абавязку і маралі, калі выступілі супраць рэжыму, які яны лічылі злым.

Аднак у апошнія гады меркаваньне ў Нямеччыне схілілася да разгляду змоўшчыкаў як нацыянальных герояў. Месца іх пакараньня сьмерцю, Бэндлерблёк у Бэрліне, сёньня зьяўляецца Мемарыяльным цэнтрам нямецкага супраціву.

Штогод 20 ліпеня там праходзяць памятныя мерапрыемствы з удзелам вышэйшых афіцыйных асобаў Нямеччыны. У гонар некаторых з нацыстаў-змоўшчыкаў, такіх як Клаўс фон Штаўфэнбэрг і Гельмут фон Мольтке, назвалі вуліцы і плошчы.

20 ліпеня 1944 года забіць дыктатара не атрымалася.