Ты – мой: чаму Ўсходні Азэрбайджан гэта Іран, Македонія гэта Грэцыя і іншыя нечаканыя прыклады сучаснай геаграфічнай палітыкі

У сувязі са сьмерцю прэзідэнта Ірана, шмат увагі было прыцягнута да месца катастрофы. Як высьветлілася, паветранае судна ўпала ўва Ўсходнім Азэрбайджане, праўда да дзяржавы Азэрбайджан гэта ня мае дачыненьня. Такую назву носіць правінцыя дзяржавы Іран. У сьвеце існуюць яшчэ цікавыя выпадкі, калі назва незалежнай краіны выкарыстоўваецца ў якасьці назвы рэгіёну суседняй.

Усходні Азэрбайджан

Гэтая тэрыторыя, зьмешчаная ў паўночна-заходнім куце сучаснага Ірана, калісьці была часткай вялікай Пэрсідзкай імпэрыі. Пэрсідзкія сатрапіі, адміністрацыйныя рэгіёны дынастыі Ахамэнідаў, уключалі тэрыторыі, якія сёньня зьяўляюцца часткай Ірана і Азэрбайджанскай Рэспублікі. Жыхары гэтых земляў, пераважна этнічныя азэрбайджанцы, размаўляюць на цюркскай мове.

Уплыў цюркскай культуры ў Азэрбайджане сур'ёзна пачаўся з прыходам турак-сэльджукаў у XI стагодзьдзі. Сэльджукі стварылі дынастыю, якая кантралявала велізарныя тэрыторыі, якая ўключала ў тым ліку Іранскае плато і Паўднёвы Каўказ. Мангольскія ўварваньні ў ХІІІ стагодзьдзі яшчэ больш замацавалі цюркскую прысутнасьць, паколькі манголы часта ўключалі мясцовыя цюркскія плямёны ў свае арміі і адміністрацыю.

У XVI стагодзьдзі дасягнула росквіту дынастыя Сэфэвідаў, якая ўсталявала шыіцкі іслам у якасьці дзяржаўнай рэлігіі Пэрсіі. Сэфэвіды, зьмешанага курдзкага і азэрбайджанскага паходжаньня, паходзілі з сучаснага Іранскага Азэрбайджану. Пад іх уладай адрозьненьне паміж пэрсідзкім цэнтрам і азэрбайджанскімі рэгіёнамі стала больш выразнай, але ўсе часткі былі аб'яднаная ў адзінае палітычнае ўтварэньне. Азэрбайджанская мова квітнела, і эліта часта выкарыстоўвала яе разам з пэрсідзкай.

Але напрыканцы XVIII стагодзьдзя ўжо новая дынастыя – Каджараў — цюркскага паходжаньня, сутыкнуліся з вялізнай праблемай у захаваньні кантролю над сваімі тэрыторыямі. Праблема называлася словам Расея.

Пасьля шэрагу дамоваў, якія сканчвалі войны Расеі і Пэрсіі, мапа рэзка зьмянялася. Пэрсія саступіла Расеі велізарныя тэрыторыі на Паўднёвым Каўказе, у тым ліку тое, што на сёньня зьяўляецца Азэрбайджанскай Рэспублікай. Гэтыя дамовы падзялілі азэрбайджанскі народ: шмат хто застаўся пад акупацыяй Расеі, а іншыя засталіся ў пэрсідзкіх межах. З тых часоў так і засталося.

Тыбрыз, сталіца Ўсходняга Азэрбайджана, зьяўляецца культурным цэнтрам, які канкуруе з Баку па сваёй гістарычнай значнасьці для азэрбайджанскага народа.

Македонія

Існаваньне рэгіёна пад назвай Македонія ў Грэцыі, супрацьпастаўленага незалежнай дзяржаве Паўночная Македонія – гэта боль для абодвух бакоў, які не загаіўся, і, верагодна, будзе вечна нагадваць пра сябе, пакуль існуе дзяржава з такой назвай.

Гісторыя пачылася ў старажытнасьці, з узьнікненьнем Македонскага каралеўства пад кіраўніцтвам дынастыі Аргеадаў. Яно знаходзілася на поўначы Грэцкай паўвыспы. Самы знакаміты кіраўнік, Аляксандар Македонскі, стварыў адну з найбуйнейшых імпэрый старажытнага сьвету. Яго заваёвы распаўсюдзілі эліністычную культуру ад Грэцыі да Эгіпту і на ўсход — да Індыі. Тым самым была замацаваная спадчына Македоніі ў сусьветнай гісторыі.

Рэгіён, вядомы сёньня як Македонія ў Грэцыі, адпавядае цэнтру гэтага старажытнага каралеўства. Пасьля заняпаду грэцкіх каралеўстваў рымляне ўвабралі Македонію ў сваю велізарную дзяржаву ў 168 годзе да нашай эры. Рэгіён на працягу стагодзьдзяў заставаўся вельмі істотнай часткай Рымскай, а потым і Бізантыйскай імпэрыі.

Падзеньне Канстантынопаля ў 1453 годзе і наступнае пашырэньне Асманскай імпэрыі прынеслі Македоніі асманскі дыктат. На працягу амаль пяці стагодзьдзяў рэгіён знаходзіўся ў мусульманскіх руках турак-асманаў. Балканскія войны 1912-1913 гадоў прывялі да Бухарэсцкай дамовы. Былі падзеленыя асманскія тэрыторыі на Балканах паміж пераможцамі. Грэцыя, Сэрбія і Балгарыя прэтэндавалі на частку Македоніі. Грэцыя атрымала самую значную частку, якая ўключала вобласьць, вядомую сёньня як Грэцкая Македонія.

Другая сусьветная вайна прынесла новыя ўзрушэньні. Уварваньне нацысцкай Нямеччыны ў Грэцыю ў 1941 годзе прывяло да акупацыі грэцкай Македоніі. Пасьля вайны, з пачаткам халоднай вайны ідэалягічныя расколы ў рэгіёне ўмацаваліся. Чырвоная Югаславія пад кіраўніцтвам Ёсіпа Броз Ціта выхоўвала выразную македонскую ідэнтычнасьць у сваіх межах. Яны прапагандавалі канцэпцыю македонскай нацыі, асобнай ад грэцкай і балгарскай ідэнтычнасьці.

Распад Югаславіі ў пачатку 1990-х гадоў зноўку распаліў македонскае пытаньне. Рэспубліка Македонія абвесьціла незалежнасьць у 1991 годзе. Аднак яе назва выклікала вострую спрэчку з Грэцыяй, якая разглядала назву «Македонія» як прысваеньне сваёй гістарычнай і культурнай спадчыны. Урад Грэцыі сцьвярджаў, што выкарыстаньне назвы азначае тэрытарыяльныя прэтэнзіі на грэцкую Македонію. На працягу амаль трох дзесяцігодзьдзяў спрэчка аб найменьні перашкаджала адносінам паміж Грэцыяй і новай дзяржавай. Грэцыя заблякавала спробы Македоніі ўступіць у NATO і Эўразьвяз. Міжнародная супольнасьць у асноўным называла краіну «Былой Югаслаўскай Рэспублікай Македоніяй» у выглядзе кампрамісу.

Прарыў адбыўся ў 2018 годзе дзякуючы Прэспанскім пагадненьням, падпісаным прэм'ер-міністрам Грэцыі Цыпрасам і прэм'ер-міністрам Македоніі Заевым. Згодна з гэтым пагадненьнем, Рэспубліка Македонія пагадзілася зьмяніць назву на Рэспубліка Паўночная Македонія.

Нью-Мэксіка

У пачатку XVI стагодзьдзя гішпанскія дасьледчыкі выправіліся на велізарныя і невядомыя тэрыторыі Амэрыкі. Заваёва Эрнанам Картэсам імпэрыі ацтэкаў у 1521 годзе заклала падмурак для так званай Новай Гішпаніі, магутнай каляніяльнай імпэрыі, якая ўключала ў сябе сучасную Мэксіку і даходзіла да паўночных тэрыторыяў, якія сёньня зьяўляюцца Злучанымі Штатамі.

У 1540 годзе Францыска Васкес дэ Каранада ўзначаліў экспедыцыю на поўнач ад Мэксікі ў пошуках легендарных Сямі залатых гарадоў. Яго падарожжа прайшло праз засушлівыя землі, якія пазьней стануць Нью-Мэксіка. Гішпанскія місіянэры і пасяленцы рушылі ўсьлед, былі заснаваныя місіі і крэпасьці, што прынесла эўрапейскую культуру і рэлігію карэнным народам.

XIX стагодзьдзе прынесла ў гішпанскія калёніі рэвалюцыі. У 1821 годзе Мэксіка атрымала незалежнасьць ад Гішпаніі, і Нью-Мэксіка стала часткай новастворанай мэксіканскай дзяржавы. Паўночныя тэрыторыі, у тым ліку Нью-Мэксіка, былі маланаселенымі, і імі было цяжка эфектыўна кіраваць з далёкай сталіцы ў Мэхіка.

У сярэдзіне ХІХ стагодзьдзя раслі амбіцыі Злучаных Штатаў Амэрыкі. Яны выявіліся ў адмысловай дактрыне, якая сцьвярджала, што ЗША было наканавана пашырацца па паўночнаамэрыканскім кантынэнце. Напружанасьць паміж Мэксікай і Злучанымі Штатамі абвастралася, што прывяло да амэрыкана-мэксіканскай вайны ў 1846 годзе. Канфлікт быў кароткім, але жорсткім, з перамогай ЗША і падпісаньнем мірнай дамовы ў 1848 годзе.

Згодна з дамовай, Мэксіка саступіла велізарную тэрыторыю Злучаным Штатам, што ўключала сучасныя штаты Каліфорнія, Нэвада, Юта, Арызона і Нью-Мэксіка. У 1912 годзе, гэтая тэрыторыя была прынятая ў якасьці 47-га штата ў ЗША.

Нутраная Манголія

Загадкавы рэгіён Нутраная Манголія – гэта частка камуністычнай Кітайскай Народнай Рэспублікі і суверэннай дзяржавы Манголія.

Усё пачалося з часу Чынгісхана, калі манголы аб'ядналі качавыя плямёны Мангольскага плато і распачалі серыю заваёваў, што стварыла самую вялікую сухапутную імпэрыю, якую калі-небудзь бачыў сьвет. Мангольская імпэрыя была ад Ціхага акіяна да Эўропы. Яна ахоплівала вялікія часткі Кітая, Цэнтральнай Азіі, Блізкага Ўсходу і Ўсходняй Эўропы.

Унук Чынгісхана, Хубілай, заснаваў дынастыю Юань у Кітаі ў 1271 годзе. Ён уключыў кітайскія тэрыторыі Мангольскай імпэрыі ў імпэрскую структуру больш фармалізавана. Гэты перыяд апісваецца значным культурным і палітычным зьліцьцём паміж манголамі і кітайцамі. Нягледзячы на сваё дамінаваньне, манголы змагаліся за тое, каб цалкам асыміляваць кітайскую бюракратыю і звычаі, што прывяло да напружанасьці, якая ў канчатковым выніку прывяла да зрынаньня дынастыі Юань у 1368 годзе.

Новая дынастыі Мін імкнулася аднавіць панаваньне кітайцаў і пазбавіцца мангольскага ўплыву. Гэта была эпоха бесперапынных канфліктаў з манголамі, якія адступілі на тэрыторыі на поўначы. Манголы, да гэтага часу падзеленыя на розныя ханствы і плямёны, часта рабілі набегі на тэрыторыі Мін.

У гэты перыяд рэгіён, які мы сёньня ведаем як Нутраная Манголія, заставаўся спрэчнай прасторай. Ён быў населены мангольскімі плямёнамі, якія перыядычна былі ў хаўрусе з кітайскімі кіраўнікамі дынастыі Мін або выступалі супраць іх.

У XVII стагодзьдзі манчжуры, якія заснавалі дынастыю Цын, самі былі качавога паходжаньня. Яны заключалі хаўрусы з мангольскімі плямёнамі. Манчжуры інтэгравалі мангольскую арыстакратыю ў цынскую адміністрацыйную структуру, адначасова даючы ёй пэўную аўтаномію. Паступова кантроль і ўплыў манчжураў-кітайцаў умацаваўся.

Крах дынастыі Цын у 1911 годзе прынес значныя зьмены. Нядаўна створаная Кітайская Рэспубліка атрымала ў спадчыну велізарныя тэрыторыі былой імпэрыі, але яе кантроль быў слабым. У першыя гады існаваньня рэспублікі Нутраная Манголія зноў стала спрэчнай прасторай, калі розныя мангольскія лідары дамагаліся большай аўтаноміі або поўнай незалежнасьці.

Стварэньне Кітайскай Народнай Рэспублікі ў 1949 годзе камуністамі прывяло да аднаўленьня цэнтральнай улады на ўсіх былых тэрыторыях імпэрыі Цын, уключна з Нутранай Манголіяй.

Дзяржава Манголія абвесьціла незалежнасьць у тым жа 1911 годзе пасьля зьнішчэньня Кітайскай імпэрыі. Аднак сапраўдная незалежнасьць была дасягнутая толькі ў 1921 годзе пры ўдзеле чырвонай Расеі.

Пад савецкім уплывам Манголія стала сацыялістычнай дзяржавай, вядомай да сёньня як Мангольская Народная Рэспубліка. За гэты перыяд краіна разьвіла выразную нацыянальную ідэнтычнасьць, асобную ад Кітая. Аб’яднацца гэтыя рэгіёны Манголіі ў адну дзяржаву змогуць толькі з наступным падзелам кітайскай імпэрыі, у гэтым выпадку камуністычнай. Як знаёма!