Адвакат Уладзімір Пыльчанка: Дзяржаўным службоўцам сорамна за тое, што яны робяць

У палітзняволеных амаль адсутнічае магчымасць атрымаць дапамогу і абарону ад адвакатаў: кагосьці пазбавілі ліцэнзіі, а хтосьці разам з кліентамі за кратамі. Пра пераслед адвакацкай супольнасці і прававы дэфолт у Беларусі мы паразмаўлялі з адвакатам Уладзімірам Пыльчанкам.

Уладзімір Пыльчанка. Фота з асабістага архіва героя

Уладзімір Пыльчанка. Фота з асабістага архіва героя

— Першы раз я цябе ўбачыла ў 2014 годзе на канцэрце Паліны Рэспублікі ў Гомелі. Як так здарылася, што ты з музыкі стаў адвакатам?

— Насамрэч я гэта паралельна сумяшчаў, і ў мяне было запланавана стаць адвакатам яшчэ са школьных часоў. Якраз тое, што я стаў музыкам, было незапланавана, але неяк так лёс склаўся. Праца ў мяне была даволі адказная, таму яна была важнейшая за астатняе, а музыку я заўжды ўспрымаў як хобі.

Мой брат таксама адвакат, яго пазбавілі ліцэнзіі больш за год таму — ён абараняў такіх вядомых палітзняволеных, як Максім Знак, Віктар Бабарыка і іншых. Мой бацька быў пазбаўлены ліцэнзіі больш за два гады таму, ён абараняў Віктара Бабарыку, Марыю Калеснікаву. Яшчэ мой дзед быў у свой час суддзёй Вярхоўнага суда. Таму было прадвызначана мне быць у гэтай прафесіі.

— Калі ты бачыў, як пазбаўляюць ліцэнзій тваіх родных, ці не страшна было падхопліваць за імі гэты сцяг?

— Пазбавіцца прафесіі — зусім не самае страшнае, што можа здарыцца ў жыцці. Я баяўся хутчэй таго, што магу апынуцца побач са сваімі кліентамі ў СІЗА. Такая практыка ў Беларусі ўжо пачалася: некалькі адвакатаў ці знаходзяцца ў СІЗА, ці адбываюць пакаранне.


— Якія самыя яркія кейсы застануцца ў тваёй памяці за гэтыя 4 гады працы?

— Насамрэч было шмат вельмі цікавых спраў — не толькі крымінальных, не толькі тых, якія я вёў у перыяд з 2020 года да завяршэння маёй дзейнасці. Безумоўна, самымі гучнымі маімі кліентамі былі Марыя Калеснікава, Эдуард Бабарыка, Кацярына Андрэева (Бахвалава), Ірына Слаўнікава, Лявон Халатран, Мікіта Літвіненка. Былі і не вельмі вядомыя палітзняволеныя, аднак для меня таксама было вялікім гонарам іх абараняць. Хаця не скажу, што саму працу па «экстрэмісцкіх» артыкулах можна назваць цікавай.

— Мы ведаем тых жа Марыю Калеснікаву і Эдуарда Бабарыку як публічных асоб: Марыю, напрыклад, мы бачылі на сцэне падчас прэзідэнцкай кампаніі, на выступленнях і маршах. Якія яны па той бок — як падабаронныя?

— Пачну з Марыі. Першае, што я б адзначыў, апроч яе высокіх маральных якасцей, гэта тое, што яна яшчэ і вельмі разумны чалавек. Яна вельмі добра аналізуе навіны, можа прадказваць некаторыя падзеі, нават не маючы дастаткова інфармацыі. І ў СІЗА, і ў калоніі яна з нейкіх аскепкаў магла сабраць цэлую карціну, якая складваецца на волі, і некаторыя падзеі прадказаць, бо для яе гэта было відавочна, прадвызначана.

Хаця я яе ў звычайным жыцці не ведаў, але мы шмат размаўлялі за гэты час, і я бачыў, што гэта выключна прыстойны чалавек, адна з найбольш годных грамадзянак нашай краіны.

Аналагічна магу сказаць і пра Эдуарда Бабарыку: ён чалавек мужны, добра трымаецца, нягледзячы на вельмі цяжкія ўмовы ў СІЗА. На дадзены момант ён рэкардсмен па знаходжанні за кратамі падчас папярэдняга следства — ужо больш за два з паловай гады без накіравання справы ў судзілішча. Эдуард рэдка каментаваў навіны ці палітычныя падзеі, але заўжды задаваў правільныя пытанні, каб атрымліваць поўнае ўяўленне пра стан рэчаў. Ён вельмі адукаваны чалавек, мае веды ў розных сферах, добра валодае англійскай мовай і таму прасіў, каб навіны яму прыносілі на англійскай мове — каб не забывацца на яе і бачыць, што адбываецца ў свеце, не знаходзячыся ў кантэксце.

— Што азначае разгром адвакацкай супольнасці для Беларусі ў дадзеных умовах?

— Я б не сказаў, што гэта была супольнасць, не сказаў бы, што такі інстытут, як адвакатура, сфарміраваўся да 2020 года. На мой погляд, былі асобныя адвакаты, якія аддана прытрымліваліся сваёй прафесіі, а большасць добра сябе адчувалі і ў тых варунках, у якіх яны былі.

Фота з асабістага архіва Уладзіміра Пыльчанкі

Фота з асабістага архіва Уладзіміра Пыльчанкі

Крыху болей за 10 адсоткаў адвакатаў выказаліся ў свой час у петыцыях, нягледзячы на тое, што, згодна з прафесійнай этыкай адваката (нават той, якую прыняў Мінюст, а не само адвакацкае асяроддзе), адвакат з’яўляецца публічнай асобай, гэта грамадскі дзеяч, і ў сваёй дзейнасці ён павінен быць выключна прынцыповым, самастойным, незалежным. Калі адбываюцца парушэнні правоў, адвакат не можа маўчаць. Аднак, як мы бачым, большасць калег такіх ідэалаў не прытрымліваліся ці баяліся за свой дабрабыт.

— Што цяпер будзе з гэтым недасфарміраваным інстытутам у Беларусі? Ці змогуць тыя ж самыя палітвязні атрымліваць юрыдычную дапамогу?

— Ёсць у мяне такая інфармацыя, што некаторыя загадчыкі юрыдычных кансультацый адгаворваюць сваіх адвакатаў брацца за такія справы, наўпрост абвяшчаюць гэта на сходах кансультацый. Хтосьці такія справы вядзе, але даволі пасіўна, не рэагуючы на ўсе парушэнні правоў сваіх кліентаў. Дагэтуль існуюць асобныя прынцыповыя адвакаты, але ў гэтай сістэме меркаванне адваката цалкам ігнаруецца, дзяржорганы не рэагуюць на адвакацкія запыты, на скаргі. Нам яшчэ даюць слова ў працэсе, але да нашага прафесійнага меркавання ніхто не прыслухоўваецца — усё ўжо вырашана.

Нічога не будзе з гэтым інстытутам.... Ніякага развіцця адвакатуры ў такой сістэме быць не можа. Сам інстытут трэба фарміраваць наноў — пераважна з новымі людзьмі. Трэба браць студэнтаў з універсітэтаў, якія яшчэ не ўвабралі ў сябе звычкі дзяржаўных служачых і савецкія падыходы ў практыцы нашай праваахоўнай сістэмы.

— А ці магчыма гэта цяпер? Асабліва калі ўлічыць, што сістэма адукацыі таксама падпарадкоўваецца ідэалогіі.

— Цяпер гэта немагчыма, але не з прычыны ідэалагізацыі адукацыі. Адвакатура можа нармальна функцыяваць толькі ў адасобленым ад дзяржавы выглядзе. А калі яна яшчэ і падначалена дзяржаве, то ніякай здаровай адвакацкай супольнасці існаваць не можа.

Што тычыцца адукацыі, то мне ідэалагічныя наратывы падаюцца малаадэкватнымі, таму істотнага ўздзеяння яны не дасягнуць. Але думаць у першую чаргу неабходна не пра адвакатаў. Перш за ўсё трэба мець кваліфікаваных і прыстойных суддзяў, якіх неабходна рыхтаваць з нуля ва ўніверсітэтах. А адвакаты — гэта ўжо справа дзясятая.

— Ёсць меркаванне, што цяпер палітзняволеныя застаюцца сам-насам з рэжымам. Ці так гэта?

— Часткова можна пагадзіцца з гэтым тэзісам. Паколькі абмяжоўваецца шэраг правоў палітзняволеных (яны часам нават не могуць дазваніцца сваім родным, таму што без аніякіх абгрунтаваных прычын гэта забараняецца). Сапраўды, людзі застаюцца ў ізаляцыі, сам-насам з рэжымам. Можна толькі спадзявацца, што ў іх хаця б там адвакат нармальны.

Тых зняволеных, якія трапляюць на прафулік і носяць на сабе жоўтыя біркі, пазбаўляць лістоў. Адпаведна і з тымі, хто знаходзіцца ў СІЗА па крымінальных артыкулах так званай «экстрэмісцкай скіраванасці» — іх таксама пазбаўляюць лістоў. Для многіх ствараюць перашкоды для стасавання з адвакатамі.

На пасяджэнні па справе палітзняволенага Лявона Халатрана

На пасяджэнні па справе палітзняволенага Лявона Халатрана

— Чым гэта пагражае?

— Палітзняволеным гэта пагражае маральнай спустошанасцю, адчаем, фарміраваннем «стакгольмскага сіндрому», напрыклад. Псіхалагічна цяжка знаходзіцца ў рэжымных месцах. Тыя, хто служылі ў войску, могуць пацвердзіць, што гэта цісне і на псіхіку, і ў цэлым на маральны стан чалавека. А калі ў дадатак да гэтага ажыццяўляюцца рэпрэсіўныя дзеянні, то гэта ўвогуле можа надламаць чалавека. Таму людзей трэба падтрымліваць лістамі і стасаваннем з блізкімі — наколькі гэта магчыма. А калі людзі знаходзяцца ў калоніі — стасаваннем з адвакатамі.

Менавіта на такія спробы захаваць сябе дзяржава і накіроўвае свае сродкі, абмяжоўваючы вязняў у правах ці ствараючы перашкоды. Бо можна казаць, што фармальна адвакатам ніхто не перашкаджае наведваць сваіх кліентаў у калоніі, але праз усялякія бюракратычныя тонкасці, праз рознага кшталту адгаворкі можна стварыць сітуацыю, калі, маўляў, «усё законна і няма чаго скардзіцца».

З 9 жніўня 2020 года я напісаў болей за сто скаргаў у розныя дзяржаўныя органы — пракуратуры, структуры Дэпартамента выканання пакаранняў, судзілішчы — і ўсе яны, па сутнасці, засталіся без разгляду. То-бок мне даваліся выключна адпіскі. Адказы былі кшталту «парушэнняў не выяўлена», і гэтыя адказы давалі органы, якія абавязаны за нашы падаткі сачыць за здзяйсненнем заканадаўства і адпаведнасці яму.

— Наколькі правільна называць сітуацыю ў Беларусі прававым дэфолтам?

— Мне гэты тэрмін вельмі падабаецца. Ён быў прыдуманы Максімам Знакам: як сцвярджаюць калегі, падчас праверкі інтэрнэт-прасторы нідзе такога тэрміна не было выяўлена, так што можна з вялікай доляй верагоднасці сказаць, што яго вынаходнікам з’яўляецца Максім Знак, які зараз адбывае пакаранне ў калоніі.

Сутнасць паняцця: «прававы дэфолт» — несумненнае парушэнне закона, пры якім дзяржава і службовыя асобы не рэагуюць на гэтыя парушэнні, нягледзячы на свае абавязкі і відавочнасць сітуацыі.

— Ты адвакат і, з аднаго боку, глядзіш на сітуацыю ў краіне з пункту гледжання сваёй прафесіі. А з іншага боку, як чалавек, як ты ставішся да таго, што дзяржава расчалавечвае сваіх грамадзян?

— Я сказаў бы, што і як юрыст, і як чалавек я аднолькава гляджу на гэтую сітуацыю. Гэта жудасна, неправамерна і ў шэрагу выпадкаў злачынна. Проста з пункту гледжання прафесійнай дзейнасці я яшчэ магу даць гэтаму ўсяму прававую кваліфікацыю.

Фота з асабістага архіва Уладзіміра Пыльчанкі

Фота з асабістага архіва Уладзіміра Пыльчанкі

— Сёння з адвакатаў і са сваякоў затрыманых бяруць падпіскі аб неразгалошванні, тым самым фактычна прымушаючы людзей замаўчаць і хаваючы свае злачынныя дзеянні. Наколькі ўвогуле правамерная такая практыка?

— Па-першае, патлумачу, што падпіскі павінны брацца, калі для гэтага ёсць рэальныя падставы, прадугледжаныя Крымінальна-працэсуальным кодэксам. Такой падставай можа быць, напрыклад, наяўнасць у справе «дзяржаўных сакрэтаў». То-бок гэта павінна быць выклікана рэальнай неабходнасцю, а не асцярогай, што ў прэсе будзе размешчана інфармацыя, хто затрыманы, па якім артыкуле і хто вядзе следства. Але, відаць, больш за ўсё нашых дзяржаўных службоўцаў, якія вядуць крымінальныя працэсы, трывожыць якраз асвятленне таго, што адбываецца, бо, мне здаецца, ім сорамна за тое, што яны робяць.

Да лета 2020 года большасць адвакатаў увогуле не сутыкаліся з падпіскамі аб неразгалошванні за ўвесь перыяд сваёй дзейнасці, колькі б хто ні працаваў — нават за 20-30 гадоў. Але цяпер гэта стала нормай па тых артыкулах, якія сёння называюцца «злачынствамі экстрэмісцкага характару».

— Наколькі цяперашняе беларускае заканадаўства адпавядае міжнародным стандартам?

— Беларускае заканадаўства шмат у чым не адпавядае міжнародным стандартам, але гэта не самае важнае. Самае важнае — гэта здаровы сэнс. Я не назіраю таго, каб ім кіраваліся суддзі, пракуроры і следчыя. Яны кіруюцца нейкімі іншымі матывамі і прызнаюць злачынствамі дзеянні, якія звычайнаму чалавеку ў галаву не прыйдзе палічыць небяспечнымі для грамадства.

Таму тут пытанне не да заканадаўства, з нашым заканадаўствам у цэлым жыць можна. Пытанне ў працэдурах, якія ў любым выпадку выконваюць людзі, і ў тым, як кваліфікуюцца дзеянні.

Таму мы цяпер знаходзімся ў сітуацыі, калі не так важна, адпавядае заканадаўства міжнародным нормам ці не. У нас людзей садзяць не за дзеянні, прапісаныя ў крымінальных кодэксах, а за неадэкватную інтэрпрэтацыю гэтых дзеянняў.

— Чаму важна абскарджваць рашэнні, вынесеныя беларускімі судамі?

— Хоць прававы дэфолт і наступіў, але падаць можна ніжэй і ніжэй. Падаючы скаргі, мы вяртаем дзяржаўныя органы ў прававое поле і прымушаем іх даваць адказ у адпаведнасці з тымі сродкамі, якія вызначаны дзяржавай. Калі гэтага не рабіць, праз год-два пачнуць страляць людзям у патыліцы і проста ўрывацца ў дзверы дамоў, нават не афармляючы гэта ніякім чынам. Пачнецца першабытны лад, дзе ў кожнага свае паняцці і дзе адсутнічае законнасць.

Фота з асабістага архіва Уладзіміра Пыльчанкі

Фота з асабістага архіва Уладзіміра Пыльчанкі

Чаму адвакаты падаюць скаргі? Таму што для нас гэта адзіны сродак дзейнічаць. Няма ў адвакатаў бронетранспарцёраў, каб урывацца ў калонію да сваіх кліентаў, калі іх не дапускаюць. Прафесійная этыка адваката прымушае нас дзейнічаць, падаючы скаргі і ўжываючы іншыя законныя метады.

— Як ты ставішся да таго, што цяпер сваякі вязняў баяцца падаваць скаргі і ўвогуле апублічваць хоць нейкую інфармацыю, таму што, з іх пункту гледжання, гэта можа нашкодзіць вязням?

— Насамрэч няма ніякага ўніверсальнага падыходу. Кожная справа індывідуальная. Асуджаныя, падазраваныя і абвінавачаныя па справах — гэта людзі рознага ўзросту, полу, сямейнага становішча. У кагосьці былі шматлікія эпізоды ўдзелу ў маршах, у кагосьці — адзінкавыя, хтосьці мае больш цяжкі артыкул. Гэта заўжды індывідуальна, таму параіць штосьці канкрэтнае вельмі цяжка.

Я мяркую, недзе гэтыя скаргі сапраўды могуць нашкодзіць, а ў большасці выпадкаў, з майго пункту гледжання, актыўная, прынцыповая абарона па справе дзейнічае значна лепш, чым згода з абсурднымі абвінавачваннямі і прызнанне законнымі тых ці іншых дзеянняў органа крымінальнага пераследу.

— Што ты думаеш пра памілаванне вязняў ад імя Лукашэнкі?

— Я вельмі слаба веру, што гэта можа ў дадзены момант неяк дапамагчы. Прынамсі, ніякіх сігналаў з таго боку не бачыў, каб хтосьці прапаноўваў такога кшталту ўмовы і яны прыводзілі б да адпаведнага выніку. Але, зноў жа, гэта справа індывідуальная. Можа, камусьці і варта такое падпісаць.

— А як ты ставішся да так званага «гандлю палітвязнямі»?

— Мне цяжка меркаваць пра гэтыя рэчы, паколькі я не ведаю, якія ёсць сустрэчныя прапановы і ці ўвогуле жадае той бок ісці на такія ўмовы. У прэсе я нідзе не чуў, каб хтосьці дакладна адказаў, чаго хоча той бок. Перамовы павінны пачынацца з гэтага. А калі невядомая іншая пазіцыя, то пра што гаварыць?

Калі хтосьці агучыць канкрэтыку, скажа, чаго хочуць улады і на што яны гатовы прамяняць таго ці іншага зняволенага, будзе добра, а пакуль гэта пустыя размовы, якія збольшага звязаны з болем і адчаем сваякоў палітвязняў. Гэта рэч зразумелая, як зразумела і тое, чаму гнеўныя рэплікі ці агрэсія транслююцца на невінаватых у знаходжанні людзей за кратамі, а не на тых, хто іх туды пасадзіў.

Выступленне гурта «PyLai» на мітынгу Святланы Ціханоўскай у Мінску

Выступленне гурта «PyLai» на мітынгу Святланы Ціханоўскай у Мінску

Калі лагічна глядзець на сітуацыю, я не бачу рашэння і падстаў для размоў пра гандаль — пакуль невядомая пазіцыя таго боку.

— Амаль усе адвакаты, якія абаранялі вядомых палітзняволеных, былі пазбаўленыя ліцэнзій, атрымлівалі дысцыплінарныя спагнанні, як мінімум шэсць адвакатаў цяпер знаходзяцца за кратамі. Што прымушала цябе, нягледзячы на відавочнае беззаконне, заставацца ў краіне і рабіць сваю справу?

— Па-першае, гэта наш прафесійны абавязак. Мы не робім чагосьці звышнатуральнага. У нас прафесійнай этыкай прадугледжаны абавязак дапамагаць людзям — як у лекараў «клятва Гіпакрата» і ў вайскоўцаў прысяга Радзіме: у выпадку вайны яны абавязаны абараняць краіну і людзей.

Па-другое, у мяне добрае выхаванне і вельмі добрыя, годныя прыклады ў сям’і, таму ніякай дэвіяцыі я сабе дазволіць не мог.

Па-трэцяе, у прынцыпе трэба заставацца нармальным чалавекам, а не баязліўцам.

— У 2020 годзе ты быў адным з удзельнікаў гурта «PyLai», які выпусціў песню «Женщины не гуляют», прысвечаную беларускім жанчынам. Чым для цябе быў жаночы пратэст?

— На мой погляд, гэта самая загадкавая і самая яскравая падзея 2020 года — калі выйшлі жанчыны: пачынаючы з ланцужка «жанчын у белым» на Камароўскім рынку і працягваючы астатнімі падзеямі. Мне на той момант здавалася, што з’явілася новая непераадольная сіла, якая надала характар гэтым рэвалюцыйным працэсам. І ў цэлым роля жанчын у падзеях 2020 года не можа быць перабольшаная. Раней гэта называлі «жаночай рэвалюцыяй», і я тут цалкам магу пагадзіцца. У першых шэрагах ішлі цудоўныя жанчыны, і самыя цікавыя падзеі адбываліся менавіта з іх падачы. Таму і з’явілася гэтая песня.

Фота з асабістага архіва Уладзіміра Пыльчанкі

Фота з асабістага архіва Уладзіміра Пыльчанкі

«PyLai» працягвае сваё існаванне, нават некаторыя творчыя планы захоўваюцца, проста мы спынілі сваю дзейнасць, пакуль у краіне не спыніліся гэтыя палітычныя працэсы, і заставаліся ў Беларусі як мага болей. Пакуль канкрэтных творчых намераў няма, але хутка пачнём думаць.

— Адна з лідарак жаночага пратэсту, твая падабаронная Марыя Калеснікава, у снежні мінулага года пасля змяшчэння ў ШІЗА трапіла ў лякарню, дзе ёй зрабілі аперацыю. Ці можаш ты пракаментаваць сітуацыю з ціскам на Марыю і ці можаш ты сказаць, як яна цяпер?

— Як яна цяпер, можна толькі здагадвацца, але з вялікай доляй упэўненасці скажу, што яна будзе заўжды ўсміхацца і будзе нязломленая. Перамагчы Марыю ў гэтым плане не атрымаецца.

Што датычыцца падрабязнасцей, я бачу, што дзяржаўныя органы не лічаць патрэбным даводзіць да грамадскасці, што адбываецца. Супрацоўнікі калоніі, калі я прыехаў наведаць Марыю, мне нічога не сказалі пра тое, што яна ўжо больш за суткі знаходзіцца ў бальніцы хуткай дапамогі. Мне цынічна было адказана: «Ад яе не паступіла заявы на спатканне з адвакатам, таму ідзіце далей адсюль».

Яны хавалі інфармацыю, не далі нават магчымасці паведаміць пра гэта бацьку — я маю на ўвазе дыягназ і што канкрэтна адбывалася. І толькі праз тыдзень пасля здарэння Марыя змагла пабачыцца з бацькам, але ўсяго на 10 хвілін. Пасля бацька атрымаў адзін ліст, а потым спынілася і ліставанне, цалкам адсутнічаюць тэлефонныя размовы. Фактычна мы нічога не ведаем пра Марыю.

Перш чым адказаць на пытанне, што азначае гэты ціск, варта было б зразумець, хто за яго адказвае. Мне да канца незразумела, наколькі тут праяўляецца ініцыятыва мясцовых начальнікаў і наколькі гэта можа быць ініцыятывай людзей на больш высокіх пасадах. Аднак я заўважыў, што сістэматычна ў дачыненні да зняволеных з жоўтымі біркамі прымяняюцца рэпрэсіўныя меры. Іх часцей пазбаўляюць спатканняў, яны часцей падвяргаюцца ўтрыманню ў ШІЗА і іншым мерам уздзеяння.

Што датычыцца Марыі, гэта выпадак асобны, аднак я думаю, што ніякага глыбокага зместу ў парушэнні яе правоў няма, ёсць проста спадзяванні, што можна зламаць чалавека, які знаходзіцца ў калоніі. Але такога чалавека, як Маша, дакладна не зламаць.

— Як ты думаеш, што будзе з Беларуссю гадоў праз пяць?

— Я думаю, гадоў праз пяць у Беларусі будзе вельмі цікавы час: шмат новых твараў на палітычнай арэне, шмат спрэчак, будзе вельмі актыўнае палітычнае жыццё. Праз пяць гадоў не будзе ніякіх прадвеснікаў вайны, людзі будуць ісці па вуліцах з роўнымі спінамі і дыхаць свабодным паветрам. І я думаю, гэта адбудзецца нават хутчэй.